شیوه برخورد با گناهان

 شیوه برخورد با گناهان

  “ از دیدگاه قرآن “

 آیة الله محمد تقى مصباح یزدى

 1- صبر و شکیبایى

 یک دسته از آیات داریم که مؤمنین را مدح مى‏کند بر این که در مقابل سختیهایى که، بخصوص از ناحیه کفار، متوجه آنها مى‏شود صبورند، در آیه 186 سوره آل عمران مى‏فرماید: “لَتُبْلَوُنَّ فى أَمْوالِکُمْ وَ اَنْفُسِکُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذینَ اوُتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُم وَ مِنَ الَّذینَ أَشْرَکُوا أَذَىً کَثیرَاً” خداوند متعال در این آیه چند دسته از حقوق را ذکر کرده است: “لتبلون فى أموالکم و انفسکم ولتسمعن اذى کثیراً” شما نسبت به اموالتان و جانتان و اعراضتان در معرض آزمایش هستید و به بلاها و سختیهایى مبتلا مى‏شوید و بخصوص از ناحیه کفار چه اهل کتاب و چه مشرکین ایذاهاى لفظى به شما زیاد مى‏شود. “ولتسمعن من الّذین اوتواالکتاب من قبلکم و من الّذین أشرکوا أذىً کثیراً” مسخره‏تان مى‏کنند، توهین مى‏کنند، بدگویى مى‏کنند، فحش مى‏دهند، شما در معرض این اذیتهایید. “و ان تصبروا و تتقوا فان ذلک من عزم الأمور” اگر در مقابل سختیهایى که متوجه جان و مال و شخصیت و عِرْضتان مى‏شود شکیبا باشید این از امور بسیار ارزشمندى است. پیداست که آیه تشویق مى‏کند مؤمنین را به این‏که در مقابل این گونه سختیها و اذیتها خویشتن‏دار باشند و از کوره در نروند.

 از طرف دیگر کسانى را که وقتى اذیتى از دشمنانشان مى‏بینند حالت انفعالى پیدا مى‏کنند و سست مى‏شوند مذمت مى‏کند، در آیه 10 از سوره عنکبوت مى‏فرماید: “و من الناس من یقول آمنا باللّه فاذا اوذى فى الله جعل فتنة الناس کعذاب الله” بعضى از مردم، افراد ضعیف النفس و زبونى‏اند، مى‏گویند ایمان آوردیم. این تعبیر “یقول آمنا باللّه” نشان مى‏دهد که آنان یک کار سطحى انجام مى‏دهند و چنان نیست که واقعاً تحقیق کرده باشند و تصمیمى سنجیده گرفته باشند بلکه مصلحت خودشان را در این مى‏بینند و اگر منکر و منافق هم نباشند ولى ایمانشان عمقى ندارد. “فاذا اوذى فى اللّه” وقتى ایمان آورد ممکن است از ناحیه دشمنان مسلمین مورد ایذا قرار بگیرد. “فاذا اوذى فى اللّه جعل فتنة الناس کعذاب اللّه” این فتنه‏اى که از ناحیه مردم متوجه او مى‏شود و مورد ایذا قرار مى‏گیرد مثل عذاب خدا تلقّى مى‏کند؛ یعنى آن طور که باید از عذاب خدا بترسد از ایذا مردم فرار مى‏کند و نمى‏تواند تحمل کند، ولى اگر ایذایى در کار نبود و مؤمنین به پیروزیهایى رسیدند مى‏گوید ما هم جزو شما بودیم. “و لئن جاء نصر من ربّک لیقولنّ انّا کنّا معکم” ما گفتیم ایمان داریم و با شما هستیم پس ما هم در این پیروزى شما سهیم و شریکیم. “أو لیس الله باعلم بما فى صدور العالمین” اینان چه کسى را گول مى‏زنند؟ آیا خدا آگاهتر نیست به این که در سینه‏هاى مردم چیست؟

 از این آیه شریفه پیداست که مؤمن باید طورى باشد که ایذاهاى در راه خدا را تحمل بکند و طورى نباشد که ایذاى مردم را مثل عذاب خدا تلقى بکند، این روح صبر و شکیبایى و خویشتن‏دارى، ارزش بزرگى است که انسان مى‏بایست به دست آورد.

 2- گفتار و رفتار بزرگوارانه

 یک سلسله آیاتى داریم که مؤمنین وقتى با اهل معصیت و مرتکبین گناه مواجه مى‏شوند باید چگونه رفتار کنند؛ از جمله در سوره فرقان آیه 72 در وصف عبادالرحمن مى‏فرماید: “و اذا مرّوا باللغو مرّوا کراماً” معناى متعارف “لغو”، کار پوچ و بیهوده و بى‏فایده است ولى مفسرین تصریح فرموده‏اند که لغو در این جا شامل معاصى هم مى‏شود. تعبیر آیه شریفه این است که “اذا مرّوا باللغو” این خود نشان مى‏دهد که عبادالرحمن خودشان اهل لغو نیستند و ممکن است، بطور اتفاقى با عمل لغو و یا با کسانى که اهل لغوند، مواجه بشوند؛ مثلاً کسى براى دیدن دوستش به منزل او آمد وقتى وارد شد دید مجلس لهوى برپاست. عبادالرحمن وقتى با اهل لغو مواجه مى‏شوند یا در کوچه و بازار یا در مجالس و مجامعى با لغو برخورد مى‏کنند “مرّوا کراماً” از ایشان کریمانه و بزرگوارانه مى‏گذرند.

 اجمالاً از این آیه شریفه استفاده مى‏شود که نسبت به اهل معصیت یا کسانى که مرتکب کارهاى غیر اخلاقى مى‏شوند باید برخورد کریمانه و بزرگوارانه کرد. گاهى هست که یک فرد با گروهى که مشغول معصیتى هستند روبه رو مى‏شود و اگر بخواهد با ایشان کلنجار برود بر تعصبشان افزوده مى‏شود و بیشتر لجاجت مى‏کنند و چاره‏اى ندارد جز این که فقط خودش را بیابد که آلودگى پیدا نکند و لذا بعضى از مفسران فرموده‏اند که منظور از این مرور کریمانه این است که دامن خودش را جمع کند که به این گناهان و آلودگیها مبتلا نشود. ولى ممکن است که معناى “مرّوا کراماً” بیش از این باشد، زیرا گاهى زمینه مساعدى هست که آنها را موعظه و ارشاد کند. این هم یک رفتار کریمانه‏اى است و حتى گاهى ممکن است مراتب دیگرى از امربه معروف و نهى از منکر را اجرا بکند. عمده این است که شخص رفتار صحیح و شایسته‏اى داشته باشد و رفتارش طورى نباشد که آنها را به گناه تشویق بکند یا لجوج بکند و یا این که برخورد نامطلوبى با آنها داشته باشد.

 آیات دیگرى هست که شاید بتوانند مفاد این آیه را کمى روشنتر کنند، در همین سوره شریفه در آیه 63 مى‏فرماید: “و إذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاماً” در اوصاف عبادالرحمن است که وقتى با اهل جهالت - یعنى کسانى که جهلشان منشأ رفتارهاى جاهلانه‏اى مى‏شود و از جمله در سخن گفتن با مؤمنین سخنان جاهلانه‏اى مى‏گویند - مواجه مى‏شوند، عکس العملشان این است که کلامى سلیمانه مى‏گویند: “قالوا سلاما” منظور سلام لفظى نیست که اگر کسى به او فحش بدهد در جواب بگوید “سلام” منظور کلام سالم و برخورد سالم است اما روشن نیست که چگونه جوابى مى‏تواند جواب سالمى باشد.

 شاید از آیه دیگرى بتوانیم توضیح بیشترى استفاده کنیم و آن آیه 55 سوره قصص است که مى‏فرماید: “و اذا سمعوا اللغو اعرضوا عنه و قالوا لنا اعمالنا و لکم اعمالکم سلام علیکم لانبتغى الجاهلین” در اوصاف مؤمنین است که وقتى سخن لغوى مى‏شنوند (مقایسه کنید با “اذا خاطبهم الجاهلون” در آیه قبلى) اعراض مى‏کنند و به آن دامن نمى‏زنند. توجه داشته باشید که مى‏فرماید “از آن سخن اعراض مى‏کنند” نه “از آن شخص”، و به ایشان مى‏گویند: ما رفتارى داریم براى خودمان و شما هم رفتارى دارید براى خودتان؛ یعنى ما با شما در رفتارتان شریک نمى‏شویم، ما اهل این کارهایى که شما مى‏کنید و این سخنانى که مى‏گویید نیستیم، ما مشى دیگرى داریم “سلام علیکم”، این سلام ممکن است در مقام وداع و جدا شدن از آنان باشد و ممکن است کنایه از گفتار و رفتار مسالمت آمیز و تامین دادن باشد؛ یعنى ما در مقام اذیّت شما نیستیم. “لانبتغى الجاهلین” و از جمله در تفسیر المیزان فرموده‏اند که منظور لسان حال است نه این که این جمله را به زبان بیاورند چون خود این تعبیر، نوعى بدگویى است، یعنى برخوردى که مى‏کنند طورى است که این برداشت از آن مى‏شود که ما با شما که جاهل هستید کارى نداریم و با شما همراه و همگام نمى‏شویم.

 حاصل آن که عبادالرحمن این وصف را دارند که هنگام برخورد با نابخردان عمل جاهلانه‏اى انجام نمى‏دهند، اگر آنان یک حرف پوچ و جاهلانه‏اى زدند اینها برنمى‏گردند آن حرف را تکرار کنند بلکه گفتار و رفتار ایشان متین و بزرگوارانه است.

 از این آیات چند نکته استفاده مى‏شود: یکى این که خود شخص با جاهلان همکارى و همگامى نداشته باشد و در جمعشان شرکت نکند بلکه بزرگوارانه بگذرد. دیگر آن که کارى نکند که فتنه بزرگترى ایجاد بشود یا آنان لجوجتر شوند و بیشتر به کار خودشان اصرار ورزند و یا مفسده دیگرى به وجود بیاید. و نکته سوم آن که سخن جاهلانه و مسخره و توهین‏آمیز ایشان را با سخن عاقلانه و متین و برخورد سالم پاسخ بدهد. اما آیا معنایش این است که امر به معروف هم نکنید و اگر موقعیت ایجاب مى‏کند موعظه و راهنمایى هم نکنید؟ آیه در چنین مقامى نیست.

 بعضى از فرقه‏هاى متصوّفه از این آیات چنین برداشتهایى مى‏کنند که مؤمن نباید کارى به اهل معصیت داشته باشد و اگر با ایشان برخورد کرد سلام و علیکى بکند و بگذرد و بدین ترتیب شانه از زیر بار تکلیف واجب امر به معروف و نهى از منکر تهى مى‏کنند باید توجه داشته باشیم که این آیات در چنین مقامى نیست و آیات امر به معروف و نهى از منکر با این آیات نسخ نشده است.

 3- عمل نیک

 یک دسته از آیات داریم که مى‏فرماید شما با کار خوب، جلو بد را بگیرید؛ یکى آیه 96 سوره مؤمنون است: “ادفع بالتى هى أحسن السیئه” جلو کار بد دیگران را با کار خوب بگیرید. و در آیه 52 سوره قصص در وصف مؤمنین مى‏فرماید: “و یدرئون بالحسنة السیئة”، “درء” هم به همان معناى دفع است. مؤمنین کسانى‏اند که کار بد را با کار خوب “درء” و جلوگیرى مى‏کنند. و در سوره فصلت آیات 34 و 35 مى‏فرماید: “و لاتستوى الحسنة و لاالسیئة ادفع بالّتى هى أحسن فاذا الذى بینک و بینه عداوة کانّه ولى حمیم × و ما یلقّیها الاّ الّذین صبروا و ما یلقّیها الاّ ذو حظٍّ عظیم” این آیه کاملاً گویا و روشنگر آیات قبلى است که چرا این دستور داده شده و چه فوایدى دارد. مى‏فرماید: به نحو احسن جلو سیئه را بگیرید. جلو سیئه گرفتن راههاى مختلفى دارد ممکن است با خشونت جلو آن را بگیرید ولى شما سعى کنید که به صورت احسن جلو سیئه را بگیرید؛ یعنى با انجام دادن کار خوب چنان که در دو آیه دیگر ذکر شده بود و نکته‏اش این است که کسى که در مقام ایذاى شما باشد اگر رفتار صمیمانه و دوستانه‏اى از شما ببیند کم کم تحت تأثیر رفتار شما قرار مى‏گیرد و این چیزى است که نمونه‏هاى فراوانى در رفتار ائمه معصومین‏علیهم السلام و اولیاى خدا دارد که خوانده و شنیده‏اید. این مسأله خیلى مهمى است که انسان براى تربیت دیگران سعى کند از این راه وارد بشود و به جاى این که خشک برخورد بکند که این شخص مرتکب گناه شده من هم باید امر به معروفش بکنم و مثلاً یک سیلى هم به گوشش بزند و به او فحش بدهد که چرا مرتکب گناه شدى و چه بسا این رفتار بهانه‏اى باشد براى انتقام‏گیرى خودش، سعى کند او را اصلاح کند و نه تنها او را اذیّت نکند بلکه رفتار دوستانه‏اى هم با او داشته باشد. “فاذا الّذى بینک و بینه عداوة کانّه ولى حمیم” در این صورت او دوست صمیمى براى شما خواهد شد.

 اما این کار مشکلى است و همه کس قدرت ندارد که این کار را انجام بدهند. براى این که انسان بتواند چنین کارى را بکند باید اهل صبر باشد تمرین کرده باشد شکیبا باشد سختیها را تحمل بکند تا بتواند خودش را در مقابل ایذا و اهانت کنترل کند و درصدد اصلاح طرف بربیاید به این صورت که رفتار خوبى با او انجام دهد او را از کارش منفعل و خجل کند “و ما یلقیها الاّ ذو حظٍّ عظیم” کسانى چنین رفتارى را تلقّى مى‏کنند که داراى بهره‏اى بزرگ باشند و این کار ارزش اخلاقى خیلى زیادى دارد.

 4 - عفو

 یک دسته از آیات هست که مطلقا از عفو و صفح تعریف کرده و تشویق فرموده که از گناه دیگران صرف نظر کنید. از جمله آیه 237 سوره بقره مى‏فرماید: “و ان تعفوا أقرب للتقوى” و درآیه 134 سوره آل‏عمران مى‏فرماید: “والکاظمین الغیظ و العافین عن الناس” مدح کسانى است که خشم خودشان را فرو مى‏خورند و از دیگران عفو مى‏کنند و در آیه 149 سوره نساء مى‏فرماید: “ان تبدوا خیراً أو تخفوه أو تعفوا عن سوء فانّ اللّه کان عفوّاً قدیراً” اگر شما یک کار خوبى را علناً انجام بدهید یا مخفیانه انجام بدهید و یا از کار بدى عفو کنید. در واقع شما صفتى از صفات الهى را در خودتان تحقق بخشیده‏اید براى این که خدا عفو قدیر است و با این که قدرت دارد عفو مى‏کند. این یکى از مدحهاى بسیار رساست که قرآن کریم از افعال اخلاقى و ارزشى مى‏فرماید و شاید از این گونه آیات است که مضمون “تخلقوا باخلاق الله” گرفته شده است.

 در آیه 126 سوره نحل ابتدا مى‏فرماید اگر شما مورد ایذایى قرار گرفتید مى‏توانید مقابله به مثل کنید و در همان حدّى که به شما اذیّت کرده‏اند شما هم قصاص کنید “و ان عاقبتم فعاقبوا بمثل ما عوقبتم به” بعد مى‏فرماید: “و لئن صبرتم لهو خیر للصابرین” اما اگر صبر کنید و صرف نظر کنید براى شکیبایان بهتر است. و در آیه 22 سوره نور مى‏فرماید: “ولیعفوا ولیصفحوا الا تحبّون ان یغفر اللّه لکم و اللّه غفور رحیم” مؤمنین باید اهل عفو و صفح باشند مگر دوست نمى‏دارید که خدا شما را ببخشد. این لسان دیگرى است یعنى همان طور که شما این توقع را دارید که خدا از گناهانتان صرف نظر کند شما هم باید از گناه دیگران صرف نظر کنید. و این یک رابطه مهمى است که قرآن کریم به آن توجه داده است که بسیارى از رفتارهایى که در آخرت با انسان مى‏شود نتیجه رفتارهایى است که انسان در دنیا با دیگران داشته است؛ مثلاً کسى که در حسابش نسبت به دیگران سخت‏گیر باشد خدا هم در روز قیامت نسبت به او سخت مى‏گیرد، اما کسانى که سهل‏گیر هستند و در معامله و حسابهاى مالى و چیزهاى دیگر سخت‏گیرى نمى‏کنند خدا هم در روز قیامت حساب را از آنها سهل مى‏گیرد. و همین طور کسانى که در دنیا از دیگران مى‏گذرند و عفو مى‏کنند خدا هم در روز قیامت از گناه ایشان چشم‏پوشى خواهد کرد.

 در آیه 40 سوره شورى مى‏فرماید: “و جزاء سیئة سیئة مثلها” این نظیر “و ان عاقبتم فعاقبوا بمثل ما عوقبتم به” است. اگر کسى کار بدى کرد شما هم مى‏توانید کار بدى نسبت به او به همان اندازه انجام بدهید البته این کار بدى که شما انجام مى‏دهید بد اخلاقى نخواهد بود سیئه بودنش به اعتبار این است که براى آن طرف ناخوشایند است و اذیتى به او مى‏رساند. بعد مى‏فرماید: “فمن عفى واصلح فاجره على الله” اگر عفو بکنید و کار شایسته انجام بدهید اجرتان بر خداست.

 باز در آیه 43 همین سوره مى‏فرماید: “و لمن صبر و غفر ان ذلک من عزم الأمور” شکیبایى و بخشش از کارهاى بسیار ارزشمند است. و در آیه 37 همین سوره در وصف مؤمنین مى‏فرماید: “و اذا ما غضبوا هم یغفرون” وقتى خشمگین مى‏شوند، مى‏بخشند و صرف نظر مى‏کنند. و در آیه14 سوره تغابن مى‏فرماید: “و ان تعفوا و تصفحوا و تغفروا فان اللّه غفور رحیم” این آیه در مورد برخورد با نزدیکان است و قبل از آن مى‏فرماید: “یا ایها الّذین آمنوا ان من أزواجکم و اولادکم عدواً لکم فاحذروهم و ان تعفوا و تصفحوا و تغفروا فانّ اللّه غفور رحیم” در ابتداى ظهور اسلام که یک عده مسلمان شده بودند مسلمانان و کفار با هم آمیخته بودند. این سوره از سوره‏هاى مکى است و ناظر به وضعى است که مسلمانان در آن زمان داشتند؛ مثلاً پدرى ایمان آورده بود ولى فرزندش هنوز کافر بود یا همسرش هنوز کافر بود، یا بالعکس زنى ایمان آورده بود و شوهرش و بچه‏هایش کافر بودند، یا پسرى ایمان آورده بود و پدر و مادرش کافر بودند و با هم معاشرت داشتند، طبعاً در چنین جوّى که ارزشهاى متناقض حاکم هست برخوردها هم زیاد پیش مى‏آید و هر کدام سعى مى‏کنند که دیگرى را به طرف خودشان بکشانند. فرض کنید پدر و مادرى مؤمن هستند و بچه‏هایشان کافرند، بچه‏ها مى‏خواهند اولاً پدر و مادر را به طرف خودشان جلب کنند و ثانیاً رفتارهایشان ناهماهنگ است آنها مى‏خواهند مرتکب گناه بشوند؛ مثلاً شرب خمر بکنند و مى‏خواهند پدر و مادر را هم وادار کنند که با آنان شریک بشوند یا مأکولات حرامى را تناول کنند و گاهى عواطف پدر و مادر موجب این مى‏شود که دل فرزندانشان را نشکنند در چنین جوّى تأثیر و تأثّر از ناحیه پدر و مادر و فرزند یا شوهر و همسر یا سایر نزدیکان خیلى زیاد است این است که مؤمن خیلى باید مواظب خودش باشد که تحت تأثیر واقع نشود.

 مى‏فرماید: “ان من أزواجکم و أولادکم عدواً لکم فأحذروهم” خودتان را بپایید و مواظف باشید که آنها روى شما اثر نگذارند و شما را به معصیت یا کفر نکشانند. مسأله دیگر این است که وقتى شما بخواهید خودتان را در مقابل ایشان حفظ کنید مسائلى پیش مى‏آید و ممکن است برخوردهاى خشنى پیش بیاید و آنان به شما توهین یا بى‏ادبى کنند و رفتار نادرستى انجام بدهند، در مقابل این‏گونه رفتارها باید خویشتن دارى کنید و آرام برخورد کنید.

 × فرق میان عفو، صفح و غفران

 در اینجا سه لفظ داریم در آیات دیگرى هم عفو و صفح با هم ذکر شده است در مقام فرق بین آنها گفته شده که هر کدام از معناى قبلى‏اش کاملتر است؛ صفح، عفو کاملترى است و غفران از آن هم کاملتر است. براى تقریب به ذهن مى‏توان چنین تصور کنیم: اگر کسى به انسان ظلم بکند مثلاً به او سیلى بزند یک وقت است که به جاى یک سیلى دو سیلى به وى مى‏زند این ظلم است و مذموم، و گاهى است که قصاص و مقابله به مثل مى‏کند این کار، عیبى ندارد ولى کار اخلاقى هم انجام نداده است و یک وقت است که صرف نظر مى‏کند و او را نمى‏زند.

 اما ترک قصاص صورتهاى مختلفى دارد: گاهى او را نمى‏زند ولى ملامتش مى‏کند و با ترش رویى با او برخورد مى‏کند این عفو است ولى صفح نیست، صفح این است که رفتار تندى هم با او نداشته باشد با ملایمت با او برخورد بکند ولى ممکن است باز ته دلش کدورت داشته باشد و از او ناراحت باشد. غفران آن است که حتى در دلش هم کدورت نداشته باشد و با او مثل یک دوست صمیمى برخورد کند و اصلاً به رویش نیاورد که تو چنین کارى کرده‏اى و در دلش هم نسبت به او کدورتى نداشته باشد. این نهایت گذشت و آقایى است و مؤمن باید سعى کند که چنین باشد؛ یعنى اولاً قصاص نکند (عفو) ثانیاً صفح داشته باشد و برخوردش برخورد ملایمى باشد و ثالثاً در دلش هم نسبت به او کدورتى نداشته باشد. این از نظر خودسازى خیلى اهمیت دارد، چون مواردى هست که عملاً انسان مى‏تواند خودش را کنترل بکند ولى ته دلش کدورت دارد و همین کم کم موجب حقد و کینه‏توزى مى‏شود.

 یکى دیگر از آیات عفو و صفح، آیه 109 سوره بقره است که درباره کفار و یهود مى‏باشد: “ودّ کثیر من أهل الکتاب لو یردّونکم من بعد ایمانکم کفاراً حسداً من عند أنفسهم من بعد ما تبیّن لهم الحق” صدر این آیه را یک بار دیگر هنگام بحث درباره حسد ذکر کردیم به دنبال آن مى‏فرماید: “فاعفوا واصفحوا حتّى یأتى اللّه بأمره” آنها تلاش مى‏کنند که شما را دوباره کافر کنند ولى شما از این کار ایشان فعلاً چشم پوشى کنید “فاعفوا واصفحوا حتّى یأتى اللّه بأمره”.

 احتمال دارد که مضمون این جمله بر یکى از اقسام عفو منطبق شود که آن را “عفو تاکتیکى” نامیدیم، زیرا نمى‏فرماید مطلقا صرف نظر بکنید بلکه جمله “حتى یأتى اللّه بأمره” اشاره دارد به این که یک وقت فرمان خدا صادر مى‏شود که به ایشان حمله کنید. این چشم پوشى مربوط بود به یک زمان خاص و شرایط خاص، و در آن وقت این کار مطلوب بود ولى وقتى مؤمنین قدرت پیدا کردند فرمان مبارزه با کفار صادر شد.

 × نکته‏هایى درباره عفو

 درباره عفو و گذشت نکاتى هست که به اختصار اشاره مى‏کنیم: یکى این که کسانى که عفو مى‏کنند باید مواظب باشند که ارزش این کار خود را ضایع نکنند، ممکن است کسى عفو بکند ولى بعد منّت بگذارد و ارزش و پاداش کار خود را از بین ببرد، در آیه 176 سوره بقره بعد از ذکر قصاص مى‏فرماید: “فمن عفى له من أخیه شى‏ء فاتباع بالمعروف و اداء الیه بإحسان” اگر کسى از حق خودش صرف نظر کرد و دیه‏اى را بخشید یا قصاصى را بخشید باید آن را با احسان دنبال کند نه این که بعد اذیتش کند و بر او منت بگذارد نظیر منت گذاشتن در صدقه که موجب حَبط آن مى‏شود.

 نکته دیگر مربوط به رهبران جامعه نسبت به مردم است، چند آیه درباره پیغمبر اکرم‏صلى الله علیه وآله وسلم هست که خطاب به آن حضرت مى‏فرماید: از مردم صرف نظر بکن مانند آیات 159 سوره آل عمران و 13 سوره مائده. از این آیات مى‏توانیم استیناس بکنیم که کسانى که داراى مقام اجتماعى‏اند نسبت به کسانى که به آنها مراجعه مى‏کنند باید خیلى شرح صدر داشته باشند و شکیبا باشند. طبعاً مراجعین ناراحتیهایى دارند و گاهى هم حرفهاى نامربوطى مى‏زنند ولى کسانى که شاغل مقامى هستند باید با نرمى با ایشان برخورد کنند و خشونت به خرج ندهند.

 و بالأخره مطلب دیگرى است درباره رفتار غیراخلاقى که بر اساس دشمنى با مکتب و دین انجام مى‏گیرد و در برابر آن باید موضعى را اتّخاذ کرد که به نفع دین و اهداف اسلام باشد و در این‏جا فرصت تفصیل نیست.

 “والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته”