پیشواى مشروطه

پیشواى مشروطه

آخرین قسمت

محمد رضا سمّاک امانى

 

× نقش آخوند در نهضت مشروطه

 بسیارى از نویسندگان تاریخ مشروطه در ارزیابى انگیزه‏هاى مردم براى جانفشانى در راه انقلاب مشروطه به اشتباه رفته‏اند. برخى از نویسندگان صراحتاً نوشته‏اند که اسلام با مشروطه سازگارى ندارد. گروهى مى‏نویسند که نهضت مشروطه دنباله‏روى کورکورانه از انقلابها و تحوّلات سیاسى کشورهاى اروپایى و برخى از کشوهاى آسیایى مانند ژاپن است. شمارى از قلم بدستانِ تاریخ مشروطه بر این باورند که رهبران مشروطه - چه رسد به مردمى که سالها رنج شکنجه، تبعید، زندان و اعدام را به جان خریدند و در برابر استبداد پایدارى کردند - نیز معناىِ مشروطه را نمى‏فهمیدند. برخى از نویسندگان به خاطر دشمنى با روحانیت، با دست بردن در سندها، تحریف وقایع، دامن زدن به شایعات و بزرگنمایى نقش فئودالها، خانها، ثروتمندان و روشنفکران غرب زده درصدد برآمدند تا از نقش آخوند خراسانى، شیخ عبدالله مازندرانى و میرزا حسین تهرانى که به حق رهبران اصلى مشروطه بودند، بکاهند، که متأسّفانه در این نیرنگ موفق بوده‏اند. تا آن جا که در کتابهاى درسى، سخنى از این سه مرجع بزرگ به چشم نمى‏خورد. در بسیارى از کتابها نیز فقط از آیة الله سیّد محمد طباطبایى و آیة الله سید عبدالله بهبهانى و شمارى اندک از علما سخن به میان آمده است. و حال این که رهبران مشروطه در تهران و شهرستانها را مراجع تقلید، مجتهدان و روحانیون مبارز تشکیل مى‏دادند.

 بیشتر نویسندگان، مردم را در جریان مشروطه به دو گروه مشروطه‏خواه و مستبد تقسیم کرده‏اند. آنان صدها مجتهد، مرجع تقلید و روحانىِ آگاه، دوراندیش و پارساى پایتخت و شهرستانها را که خواهان مشروطه مشروعه و حکومت اسلامى بودند، در صف مخالفان مشروطه و هواداران استبداد قاجاریه قلمداد کرده‏اند. برخى از نویسندگان هوادار مشروطه مشروعه نیز به بهانه دفاع از آیة الله شیخ فضل الله نورى، آخوند ملاّ قربانعلى زنجانى، آیة الله العظمى سیّد محمد کاظم طباطبایى یزدى و... با استناد به سندهاى جعلى و یا مشکوک و شایعه‏ها نیش قلم را متوجّه آخوند و دو یار وفادارش کردند.

 بسیارى از سندها ساخته جاسوسان روسى و انگلیسى است. بسیارى از حوادث، بافته ذهنِ فراماسونها و غربزدگانِ مزدور بیگانگان است. البتّه قبول داریم که رهبرانِ مشروطه به دلیل این که در خارج از کشور به سر مى‏بردند و از حوزه علمیه نجف، انقلاب را رهبرى مى‏کردند، از برخى عملکردهاىِ مشروطه‏طلبان با خبر نبودند. کاش علما با وحدت و یکپارچگى، اختلافها را کنار مى‏گذاشتند و نمى‏گذاشتند نهضت از مسیر خود خارج شود.

 حضرت امام خمینى‏قدس سره درباره مشروطه فرمود:

 “علماى اسلام در صدر مشروطیت در مقابل استبداد سیاه ایستادند و براى ملّت آزادى گرفتند. قوانین جعل کردند. قوانینى که به نفع ملّت است، به نفع استقلال کشور است. به نفع اسلام است. قوانین اسلام است. این آزادى را با خونهاى خودشان، با زجرهایى که دیدند و کشیدند... گرفتند. در جنبش مشروطیت همین علما در رأس بودند و اصل مشروطیت اساسش از نجف به دست علما و در ایران به دست علما شروع شد و پیش رفت... لکن... دنباله‏اش گرفته نشد. مردم بى‏طرف بودند. روحانیون هم رفتند. هر کس سراغ کار خودش. از آن طرف، عمّال قدرتهاى خارجى، خصوصاً در آن وقت انگلستان، در کار بودند که اینها را از صحنه خارج کنند، یا به ترور و یا به تبلیغات. گویندگان و نویسندگان آنها کوشش کردند به این که روحانیون را از دخالت در سیاست خارج کنند و سیاست را بدهند به دست آنهایى که به قولِ آنها مى‏توانند... یعنى فرنگ رفته‏ها و غرب زده‏ها و شرق زده‏ها و کردند آنچه را کردند؛ یعنى اسم، مشروطه بود و واقعیت، استبداد. آن استبداد تاریکِ ظلمانى، شاید بدتر از زمان و حتماً بدتر از زمانهاى سابق.”15

 ناصر الدین شاه در یادداشتهاى خود مى‏نویسد: “مى‏خواهم به شمال مملکت بروم، سفیر انگلیس اعتراض مى‏کند. مى‏خواهم به جنوب بروم، سفیر روس اعتراض مى‏کند. اى مرده شور، این مملکت را ببرد که شاهِ آن حق ندارد به شمال و جنوب مملکتش مسافرت نماید.”

 

 × آغاز نهضت

 سلسله قاجاریّه در دورانى بر کشور حکومت مى‏کردند که دنیا در دوران طلایى رشد صنعتى به سر مى‏برد. پادشاهان قاجار در اندیشه عیش و نوش و خوشگذرانى خود بودند. فقر و بیداد کارگزاران حکومت، سراسر کشور را در بر گرفته بود. بخش گسترده‏اى از کشور به بیگانگان سپرده شد. امتیازهاى فراوان به ثمن بخس به دولتهاى روسیه و انگلیس واگذار شد. ارتشهاى بیگانه گاه و بیگاه، به بهانه‏هاى مختلف کشور را اشغال مى‏کردند و گاه ماهها و بلکه سالها در نقاطى از کشور اقامت مى‏کردند. حکومتهاى بسیارى از شهرها به دست کنسولگرى روسیه و انگلیس اداره مى‏شد. بسیارى از دست‏اندرکاران دولت مرکزى، به دستور سفارتهاى بیگانه نصب و عزل مى‏شدند.

 ایران آتش زیر خرمن بود. مردم منتظر جرقّه‏اى بودند تا علیه حکومت مرکزى قیام کنند. آیة الله سیّد عبدالله بهبهانى و آیة الله سیّد محمد طباطبایى با تشکیل انجمنهایى، به صورت پنهانى زمینه قیام را آماده مى‏ساختند. علما و طلاب تهران در سالهاى 1323 - 1322 ه.ق نشستهاى زیادى براى آگاه ساختن مردم داشتند. آیة الله بهبهانى و آیة الله طباطبایى این جلسات را رهبرى مى‏کردند.

 علماى تهران با مراجع تقلید نجف در ارتباط بودند. آخوند خراسانى، شیخ عبدالله مازندرانى و میرزا حسین تهرانى در تاریخ هشتم ربیع الاوّل 1323 ه.ق نامه‏اى به آیة الله سیّد عبدالله بهبهانى مى‏فرستند و از علماى تهران مى‏خواهند که “مسیو نوژ” بلژیکى، رئیس گمرک کشور را، که مشغول فعّالیت علیه استقلال فرهنگى و اقتصادى ایران است و به روحانیّت توهین نموده، از کشور بیرون کنند. آخوند خراسانى و آیة الله سیّد محمد کاظم طباطبایى در ربیع الاول 1323 ه.ق نامه‏اى براى آیة الله سید عبدالله بهبهانى مى‏فرستند و از وى مى‏خواهند تا خلافهاى کارگزاران حکومت را به اطلاع دولت برسانند.

 علما، طلاّب و بازاریان تهران در جریان خلافهاى کارگزاران حکومت و نامه‏هاى مراجع تقلید نجف قرار گرفتند. روحانیون اوضاع نابسامان کشور را به اطلاع مردم رساندند. اندک اندک دامنه افشاگریها گسترش یافت. آیة الله بهبهانى پیوسته گزارشِ عملکرد علما و مردم را به نجف مى‏فرستاد. مراجع نجف نیز رهنمودهاى لازم را به تهران مى‏فرستادند.

 حکومت مرکزى با شدّت هر چه تمامتر به خاموش کردن فریاد انقلاب برآمد. علما و بازاریان که دو رُکن شاخص انقلاب بودند، در نوک پیکانِ حمله دولت قرار گرفتند. دولت به بهانه تأدیب گران فروشى بازاریان که قند را بیش از نرخ مصوب مى‏فروختند، به وضع فجیعى به آزار تنى چند از آنها پرداخت. مردم به رهبرى علما به حمایت از بازاریان پرداختند. سیّد جمال واعظ - واعظِ شهیر انقلاب - و دو نفر دیگر از رهبران انقلاب به دنبال افشاگریهایشان تبعید شدند. انقلاب از پایتخت فراتر رفت و شیراز و مشهد نیز به پایتخت پیوستند.

 شیخ محمد واعظ، از سخنرانان مشهور انقلاب در نوزدهم جمادى الاوّل 1324 ه.ق دستگیر شد. طلبه‏هاى مدرسه حاج ابوالحسن معمارباشىِ تهران وى را دریک درگیرى نجات دادند. امّا طلبه‏اى در این حادثه به شهادت رسید. بازار بسته شد. مردم در مسجد متحصّن شدند. علما از جمله آیات بهبهانى، طباطبایى و شیخ فضل الله نورى به متحصّنین پیوستند. صدر اعظم، عین‏الدوله به علما پیغام داد که به خانه‏هاى خود بروید. ما امور را اصلاح مى‏کنیم. علما پاسخ دادند: ما عدالت مى‏خواهیم و چون عین‏الدوله مانع تأسیس عدالتخانه است، باید از صدارت برکنار شود.

 سربازان، وحشیانه به سوى مسجد آتش گشودند و بیش از یکصد نفر را کشتند. علماى تهران به نشانه اعتراض در روز 23 جمادى‏الاول 1324 ه.ق به قم مهاجرت کردند. بیش از سه هزار نفر از مردم به جمع متحصّنان در قم پیوستند. آیة الله شیخ فضل اللّه نورى، آیة اللّه آقا نجفى اصفهانى و آیة اللّه آخوند ملاّ قربانعلى زنجانى و بسیارى از علماى سرشناس کشور، از شهرستانهاى دور و نزدیک به قم آمدند.

 سرانجام مظفرالدین شاه که مقاومت در برابر علما و مردم را بى‏فایده دانست، در تاریخ 1284/5/6 ه.ش فرمان برکنارى عین‏الدوله و در چهاردهم جمادى‏الثانى دستور مشروطیت را صادر کرد.16

 نخستین انتخابات مجلس شوراى ملّى در ایران آخوند در 28 ذى حجّه 1325 ه.ق نامه‏اى براى نمایندگان مجلس مى‏فرستد و آنها را به اجراى قوانین اسلامى، پرداخت بدهیهاى دولت و فقرزدایى سفارش مى‏کند. امّا در زمانى کوتاه، روشنفکران غربزده و فراماسونها اندک‏اندک،قدرت‏رابه دست مى‏گیرند و روحانیت را از صحنه کنار مى‏گذارند.

 

 اولین جلسه مجلس شوراى ملّى در 1285/7/14 ه.ش برگزار شد. قانون اساسى در 51 اصل با الهام از قوانین کشورهاى اروپایى توسّط برخى از روشنفکران غرب زده نوشته شد و به امضاى شاه رسید. اندکى بعد شاه مرد و فرزندش محمد على شاه به سلطنت رسید. متمّم قانون اساسى در 107 اصل نیز نوشته شد. اصل دوّم آن عبارت بود از: نظارت مجتهدان بر قوانین مصوّب مجلس که به پیشنهاد شیخ فضل اللّه نورى در متمّم قانون گنجانده شد.

 شاه از امضاى متمّم قانون اساسى خوددارى کرد. مردم تبریز، اصفهان، شیراز، رشت و کرمان قیام کردند. آخوند و علماى نجف از شاه خواستند که در برابر اراده ملّت مقاومت نکند، سرانجام شاه در 29 شعبان 1325 ه.ق متمّم قانون اساسى را امضا کرد.17

 از آخوند خراسانى سؤال کردند که نظرش درباره نظام ملّى ]قانون نظام وظیفه[ چیست؟ ایشان پاسخ داد: “حفظ کیان اسلام بر همه مسلمانان واجب است. بنابراین، بر همه مردم، بویژه جوانان واجب است که با فنون نظامى آشنا شوند... مجلس شوراى ملّى در این کار تأخیر را روا ندارد.” پاسخ آخوند در تاریخ هفتم ربیع‏الاول 1325 در مجلس شوراى ملى خوانده شد.18

 آخوند خراسانى به همراهى دو یار وفادارش رهنمودهاى لازم را به مجلس شوراى ملّى مى‏فرستادند. مراجع تقلید از نجف کار هدایت انقلاب مشروطه را در دست داشتند. مردم ایران به فرامین مراجع اهمیت زیادى مى‏دادند. در یکى از پیامهاى مراجع طرفدار مشروطه نجف آمده است:

 “بر تمام مردم، بویژه عشایر، ایلات و مرزبانان واجب است که تفرقه را کنار بگذارند و دست در دست یکدیگر با آموختن روشهاى نوین نظامى به پاسدارى از آب و خاک ایران بپردازند... احکام مصوّب مجلس شوراى ملّى را همانند احکام شرعى واجب الاطاعه بدانید.”19

 آخوند در 28 ذى حجّه 1325 ه.ق نامه‏اى براى نمایندگان مجلس مى‏فرستد و آنها را به اجراى قوانین اسلامى، پرداخت بدهیهاى دولت و فقرزدایى سفارش مى‏کند.20 امّا در زمانى کوتاه، روشنفکران غربزده و فراماسونها اندک اندک، قدرت را به دست مى‏گیرند و روحانیت را از صحنه کنار مى‏گذارند.

 آیة الله شیخ فضل الله نورى که از پیشقراولان نهضت مشروطه بود، به دلیلِ نفوذ غرب زدگان در پُستهاى کلیدى حکومت و مجلس و به انحراف کشیده شدن مشروطه در حرم حضرت عبدالعظیم‏علیه السلام متحصّن مى‏شود. وى بنا به دلایلى از جمله دو مورد ذیل بدین امر دست یازید:

 1- توهین روزنامه‏ها به چهارده معصوم‏علیهم السلام، ارزشهاى اسلامى و روحانیت.

 2 - دستگیرى، ستم و کشتار برخى از مشروطه طلبان در شهرستانها.

 شیخ فضل اللّه نورى پیشنهاد مى‏کند که نامه آخوند درباره مبارزه با کفر که به مجلس شوراى ملّى فرستاده شده، در نظامنامه قانون اساسى درج گردد.

 محمد على شاه نیز گاه و بى‏گاه به مخالفت با مشروطه مى‏پردازد و آخوند خراسانى چندین بار او را نصیحت مى‏کند که از کارشکنى در کارِ مجلس و مشروطه بپرهیزد. در یکى از اندرزهاى آخوند به شاه آمده است:

 1- به دین اهمیّت بیشترى بدهید.

 2- اجناس ساخت ایران را تبلیغ کنید. چنان که “میلکادر” پادشاه ژاپن بدین وسیله ژاپن را از بحران اقتصادى نجات داد.

 3- در نشر علوم و صنایع جدید همّت کنید.

 4- مواظب دخالت بیگانگان در کشور باشید.

 

 × استبداد صغیر

 شاه پنهانى درصدد کودتا برمى‏آید. به بهانه‏هاى مختلف به اذیت و آزار سران مشروطه مى‏پردازد و سرانجام در 23 جمادى‏الاول 1327 ه.ق برابر با 1287/4/2ه.ش مجلس را به توپ مى‏بندد و در تهران حکومت نظامى اعلام مى‏کند. بسیارى از رهبران انقلاب شهید، تبعید و یا زندانى مى‏شوند.

 آخوند و دو یار وفادارش در جریان استبداد صغیر پیامهاى فراوانى براى مردم و رهبران مشروطه فرستادند. در یکى از این پیامها آمده است: “همراهى با مخالفین اساس مشروطه، محاربه با امام زمان(عج) است.” آخوند در جریان محاصره آذربایجان توسط قواى نظامى شاه، که از 23 جمادى الاول 1326 ه.ق تا 27 جمادى الثانى 1327 ه.ق ادامه داشت، پیامهاى زیادى براى مردم آذربایجان فرستاد و آنها را در برابر استبداد تشویق کرد. ستّارخان، از رهبران مشروطه در آذربایجان گفت: “من حکم علماى نجف را اجرا مى‏کنم.”

 آخوند در یکى از نامه‏هایش به شاه نوشت:

 “... از بدو سلطنت قاجار چه صدمات فوق‏الطاقه به مسلمانان وارد آمده و چقدر از ممالک شیعه از حُسن کفایت! آنان به دست کفّار افتاده. قفقاز، شیروانات، بلاد ترکمان و بحر خزر، هرات، افغانستان، بلوچستان، بحرین، مسقط و غالب جزایر خلیج فارس و عراقِ عرب و ترکستان، تمام از ایران مجزا شد. دو ثلث تمام از ایران رفت و این یک ثلث باقى مانده را هم به انحاء مختلف، زمامش را به دست اجانب دادند. گاهى مبالغ هنگفت قرض کرده و در ممالک کفر خرج نمودند و مملکت شیعه را به رهن کفّار دادند. گاهى به دادن امتیازات منحوسه، ثروت شیعیان را به مشرکین سپردند... گاهى خزاین مدفونه ایران را به ثمن بخس به دشمنان دین سپردند. یکصد کرور، بیشترِ خزینه سلطنت که از عهد صفویه و نادرشاه و زندیه ذخیره بیت‏المال مسلمین بود، خرج فواحش فرنگستان شد و آن همه اموال مسلمین را که به یغما مى‏بردند، یک پولش را خرج اصلاح مملکت، سدّ باب احتیاج رعیت ننمودند. به حدّى شیرازه ملک و ملّت را گسیختند که اجانب علناً مملکت را مورد تقسیم خود قرار داده.

 اى منکر دین، اى گمراه، پدرت دستور (مشروطه) را صادر کرد. اما از روزى که تو به سلطنت نشستى، همه وعده‏هاى مشروطه را زیر پا نهادى. شنیدم شخصى از سوى تو به نجف فرستاده شده تا ما را با پول بخرد. و حال این که نمى‏دانى، قیمت سعادت مردم بیشتر از پول توست... تو دشمن دین و خائن به مملکت هستى. من به زودى به ایران مى‏آیم و اعلان جهاد مى‏کنم.”

 رهبران مشروطه از نجف در پیامى به مردم ایران مى‏نویسند:

 “به عموم ملّت، حکم خدا را اعلام مى‏داریم:

 الیوم، همّت در دفع این سفّاک جبّار و دفاع از نفوس و اعراض و اموال مسلمین از اهمّ واجبات و دادن مالیات به گماشتگان او از اعظم محرّمات است...”

 علماى نجف، سران قبایل ایران را به پشتیبانى از مشروطه و همه مسلمانان جهان را به پیکار بر ضدّ استبداد محمد على شاه فرا مى‏خوانند. آخوند، شیخ عبدالله مازندرانى و میرزا حسین تهرانى در پاسخ استفتا مسلمانان ازمیر و طرابوزان (از شهرهاى ترکیه) آنها را به مبارزه با محمد على شاه فرا مى‏خوانند.

 آخوند خراسانى حکم جهاد را صادر کرد. قبیله‏هاى شیعى عراق آمادگى خود را براى پیوستن به مشروطه‏طلبان و حرکت به ایران اعلام کردند. طلاب، علما و بسیارى از ایرانیان مقیم عراق در بغداد گرد آمدند تا به سوى ایران حرکت کنند.

 در این زمان بود که طرابلس (لیبى) به اشغال ایتالیا درآمد. آخوند، مازندرانى و آیة الله شریعت اصفهانى در پیامى به مسلمانان جهان، حکم جهاد براى آزادسازى طرابلس را صادر مى‏کنند.

 مشروطه طلبان گیلان و اصفهان پایتخت را در 28 جمادى الثانى 1327 ه.ق برابر 1288/4/23 ه.ش آزاد ساختند. محمد على شاه به سفارت روس پناهنده مى‏شود و از آن جا به روسیه فرار مى‏کند. سپاه مشروطه طلبان نجف که آیة الله العظمى سیّد محمد کاظم یزدى و چند تن دیگر از مراجع تقلید نیز در بین آنها بودند، با شنیدن خبر آزادى تهران از حرکت به ایران منصرف مى‏شوند.

 آخوند هنگامى که شنید سرداران فاتح ایران درصدد اذیت شیخ فضل الله نورى برآمده‏اند، تلگرافى به تهران فرستاد و مشروطه‏طلبان را از آزار وى برحذر داشت. امّا روشنفکران غرب زده نامه آخوند را پنهان کردند و سپس شیخ فضل الله نورى برخى از نویسندگان به خاطر دشمنى با روحانیت، با دست بردن در سندها، تحریف وقایع، دامن زدن به شایعات و بزرگنمایى نقش فئودالها، خانها، ثروتمندان و روشنفکران غرب زده درصدد برآمدند تا از نقش آخوند خراسانى، شیخ عبدالله مازندرانى و میرزا حسین تهرانى که به حق رهبران اصلى مشروطه بودند، بکاهند.

 

 را اعدام نمودند. آخوند پس از شنیدن خبر شهادت وى گریست. عمامه‏اش را به زمین انداخت. مجلس یادبود شهید شیخ فضل الله نورى را در منزل خود برگزار کرد.

 فرصت طلبان دهها مجتهد مبارز را به بهانه مخالفت با مشروطه در تهران و شهرستانها شهید، تبعید و یا زندانى کردند. طرفداران مشروطه مشروعه، پس از شهادت شیخ فضل الله نورى رنجهاى فراوانى را متحمّل شدند. غربزدگان آیة الله ملاّقربانعلى زنجانى، مجتهد 92 ساله زنجان را دستگیر کرده و به تهران آورده درصدد محاکمه‏اش برآمدند. امّا آخوند با ارسال تلگراف شدیداللحنى، مانع این عمل شد.

 هر روز خبرهاى ناگوار از تهران و شهرستانها به آخوند مى‏رسید. ترور آیة الله سیّد عبدالله بهبهانى به دستور تقى‏زاده، تبعید آیةالله طباطبایى و خلافهاى برخى از مشروطه‏طلبان او را رنج مى‏داد. ولى آخوند هنوز به مشروطه امید داشت. آخوند پس از رحلت میرزا حسین تهرانى در سال 1326 - که در تمام دوران مبارزه همدوش او مى‏رزمید - با توان بیشتر با کمک شیخ عبدالله مازندرانى به هدایت مشروطه پرداخت. آخوند و آیة الله مازندرانى در نامه‏اى به مجلس شوراى ملّى از نمایندگان مجلس مى‏خواهند که به خاطر ضدّیت تقى‏زاده با اسلام از ورودش به مجلس جلوگیرى کنند. مجلس شوراى ملّى نیز حکم اخراج وى را از تهران صادر کرد.

 در دهم صفر 1327 ه.ق از آخوند و مازندرانى درباره حقوق اقلیتهاى مذهبى سؤال مى‏شود. آنها پاسخ مى‏دهند: “ایذا و تحقیر زردشتیه و سایر اهل ذمّه... حرام و به تمام مسلمین واجب است که وصایاى حضرت خاتم النبیین‏صلى الله علیه وآله وسلم را در حسن سلوک و تألیف قلوب و حفظ نفوس و اعراض و اموال ایشان کما ینبغى رعایت نمایند...”

 آخوند و مازندرانى در سال 1327 ه.ق بر کتاب “تنبیه الامّه و تنزیه الملّة” نوشته آیة الله محمد حسین نائینى تقریظى نوشته و آن را تأیید کردند. این کتاب از نخستین کتابهایى است که درباره حکومت اسلامى نوشته شده است. سازگارى مشروطه با اسلام در این کتاب به خوبى بیان شده است.

 آیة الله شیخ محمد اسماعیل محلاّتى در بیستم محرم 1327 ه.ق در اعلامیه‏اى مشروطه را بدین صورت معرّفى مى‏کند:

 “هدف از مشروطه، محدود کردن اختیارات شاه است. هدف این است که قانون که توسّط نمایندگان مجلس منتخب مردم وضع مى‏شود، ملاک عمل حکومت باشد. مجلس شوراى ملّى براى تعیین مصالح و مضارّ مملکت توسّط وکلاى ملّت تأسیس شده است. پس منافاتى با اسلام ندارد. امر به معروف و نهى از منکر در اسلام آمده است. کار مجلس هم یکى از مصادیق آن است...

 مراد از مشروطه این نیست که هر کس هر کار حرامى را دلش بخواهد، بکند. مراد از مشروطه آزادى مردم از قید استبداد شاه است. ما مى‏خواهیم احکام اسلام درباره همه مردم، شاه و گدا به طور مساوى اجرا شود...”

 آخوند و مازندرانى این اعلامیه را تأیید کردند، این اعلامیه با تأیید آنها به ایران فرستاده شد.

 مجلس شوراى ملّى در ماههاى آخر سال 1328 ه.ق تصویب کرد که ایران مستشار مالى از آمریکا استخدام کند. در پى آن “مورگان شوستر” به مدّت سه سال به استخدام خزانه‏دارى کل کشور درآمد. قواى نظامى روسیه به دنبال این حرکت مجلس، مناطق شمال کشور را اشغال کردند. دولت روسیه به دولت ایران هشدار داد که اگر شوستر را از ایران اخراج نکنید، تهران را اشغال خواهند کرد. مجلس پیشنهاد روسیه را نپذیرفت. دولت روسیه اولتیماتوم 48 ساعته به ایران داد که اگر شوستر از ایران اخراج نشود و دولت ایران متعهّد نشود که مستشاران مالى خود را فقط از روسیه و انگلیس استخدام کند، تهران را اشغال خواهند کرد. رئیس مجلس خبر اولتیماتوم را در سیزدهم ذى حجه 1329 ه.ق به آخوند رساند. سربازان روسى تا قزوین پیش رفتند. دولت انگلیس با تأیید اقدام روسیه، به دولت ایران هشدار داد که اگر تا سه ماه دیگر راههاى جنوب را براى بازرگانى انگلیس امن نکند، سربازان انگلیسى انتظامات جنوب کشور را بر عهده خواهند گرفت.

 آخوند خراسانى درسهایش را تعطیل کرد. درسهاى حوزه علمیّه نجف به پیروى از او تعطیل شد. جلسه‏هاى زیادى در منزل آخوند تشکیل شد تا راهى براى دفاع از استقلال و تمامیت ارضى ایران بیابند. تحریم اجناس روسى، جهاد با روسیه و اعزام طلاب، علما و عشایر نجف به ایران در نخستین جلسه علما تصویب شد.

 آخوند خراسانى فرمان جهاد را صادر کرد. نامه‏اى به رئیس مجلس شوراى ملى ایران نوشت و وى را از تصمیم جلسات باخبر ساخت.

 بسیارى از علماى نجف، کربلا و کاظمین خود را براى سفر به ایران و دفاع از آن آماده ساختند. قرار بود که آخوند و همراهانش در شب چهارشنبه 21 ذى حجه 1329 ه.ق از نجف به مسجد “سهله” بروند و پس از نیایش و دعا براى پیروزى سپاه اسلام راهى ایران شوند.

 عصر سه شنبه منزل آخوند شلوغ بود. میرزامهدى، پسر آخوند مقدمات سفر را آماده مى‏کرد. آخوند به اطرافیانش گفت: بهتر است نماز صبح را در حرم بخوانیم و پس از زیارت حرکت کنیم.

 آخوند تا پاسى از شب بیدار بود. امانتها را به صاحبانشان داد. برنامه‏هاى فردا را منظم کرد. کارها را بین چند نفر از یارانش تقسیم کرد. نیمه شب به نماز شب ایستاد. پیش از اذان صبح دل دردِ شدیدى گریبانش را گرفت. سرانجام پس از اقامه نماز صبح، پیشواى مشروطه رخت از جهان بربست. بسیارى بر این باورند که وى به وسیله جاسوسان روسى و انگلیسى مسموم شده است.

 

 پى نوشتها:

 15 ) صحیفه نور، ج1، ص68و ج15، ص202.

 16 ) سیّد جلال الدین مدنى، تاریخ سیاسى معاصر ایران، (انتشارات اسلامى، قم، 1361) ج1، ص71؛ سید جلال الدین مدنى، تاریخ تحولات سیاسى و روابط خارجى ایران (انتشارات اسلامى، قم، 1366) ج2، ص68 و 120 - 113؛ محمود محمود، تاریخ روابط سیاسى ایران و انگلیس (انتشارات اقبال، چاپ ششم، 1367) ج8، ص56؛ محمد مهدى شریف کاشانى، واقعات انفاقیه در روزگار، (چاپ اول: نشر تاریخ ایران، 1362) ج1، ص84 ،25 - 24 و 181.

 17 ) تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج1، ص146 - 144.

 18 ) تاریخ تحوّلات سیاسى و روابط خارجى ایران، ج2، ص208.

 19 ) مرگى در نور، ص197 - 195.

 20 ) تاریخ سیاسى معاصر ایران، ج1، ص73 - 72.

 

تعداد مشاهده مقاله: 81