ماجرای جنگ بدر

ماجرای جنگ بدر

 درسهایى از تاریخ تحلیلى اسلام- مسلسل 66

  حوادث سال دوم هجرت - 12

  قسمت هفتم

حجةالاسلام والمسلمین رسولى محلاتى

 

 × جرقه جنگ

 به گفته ابن هشام حادثه‏اى که در این میان به روشن شدن آتش جنگ کمک کرد این بود که شخصى به نام “اسود بن عبدالاسد مخزومى” از میان لشکر قریش بیرون آمد و همین که چشمش به حوض آبى که در دست مسلمانان بود - و از آب چاههاى بدر یا آب بارانى که آن شب آمده بود پر کرده بودند - افتاد رو به نزدیکان خود کرده، گفت:

 هم اکنون با خدا عهد مى‏کنم که به کنار این حوض بروم و از آن بنوشم یا آن را ویران سازم و یا در کنار آن کشته شوم و تا یکى از این سه کار را نکنم باز نخواهم گشت.

 این را گفت و سوار بر اسب خود شده پیش آمد، حمزة بن عبدالمطلب، عموى پیغمبر، جلو رفت و شمشیرى حواله او کرد که پایش را از وسط ساق قطع نمود و با همان حال مى‏خواست خود را به حوض آب برساند که حمزه ضربت دیگرى بر او زد و به زندگى‏اش خاتمه داد.

 این جریان و مشاهده خون و منظره کشته شدن اسود، بیشتر مشرکین را تحریک کرد و آماده جنگ شدند و طرفداران جنگ بر صلح‏طلبان فزونى یافتند.

 

 × کشته شدن عتبه، شیبه و ولید

 با کشته شدن اسود مخزومى، عتبه و برادرش شیبه و پسرش ولید، لباس جنگ پوشیده به میدان آمدند و مبارز طلبیدند. علت این که عتبه، به جنگ پیشقدم شد بیشتر همان سرزنشهاى ابوجهل بود که او را مردى ترسو و بزدل خوانده بود و عتبه براى تلافى این سخن، جلوتر از دیگران به معرکه آمد. از سوى لشکر مسلمانان سه تن از انصار مدینه به نامهاى : عَوْف و مَعُوّذ، فرزندان حارث و عبدالله بن رواحه به جنگ آنها آمدند، اما عُتبه وقتى آنها را شناخت با تحقیر گفت: ما را به شما احتیاجى نیست کسانى که همشأن ما هستند باید به جنگ ما بیایند و در نقلى است که یکى از آنها فریاد زد: اى محمد! افرادى را از خویشان مابه جنگ ما بفرست، رسول خدا فرمود: اى عبیدة بن حارث، اى حمزه و اى علىّ برخیزید.

 این سه شخصیت بزرگوار که از نزدیکان رسول خدا1 نیز بودند به جنگ آنها رفتند و چون عتبه آنها را شناخت با غرور گفت: آرى شما همشأن ما هستید و سپس حمله از هر دو طرف شروع شد.

 ابن هشام گوید:

 عتبه با عبیده درآویخت و حمزه به جنگ شیبه رفت و على به سوى ولید حمله کرد، حمزه و على‏علیه السلام به حریفان خود مهلت نداده و هر دو را از پاى درآوردند اما عتبه با عبیده هنوز مشغول جنگ و ستیز بودند که حمزه و على‏علیه السلام به کمک او آمدند و عتبه را از پاى درآوردند و سپس عبیده را که سخت مجروح شده بود با خود برداشته پیش پیغمبر آوردند، عبیده که چشمش به پیغمبر افتاد پرسید:

 اى رسول خدا! آیا من شهید نیستم؟

 فرمود: چرا.

 این بود ترجمه آنچه ابن هشام نقل کرده و دیگر محدثان و مورخان اهل سنت نیز از او روایت کرده‏اند. ولى در روایت طبرسى در مجمع البیان، و ابن شهر آشوب در مناقب، و قمى در تفسیرش، این گونه است که على‏علیه السلام به سرعت ولید را از پاى درآورد ولى حمزه با شیبه سخت گلاویز شده بودند در این وقت مسلمانان فریاد زدند:

 “یا عَلىّ أَما تَرى الْکَلبَ قَد نَهَزَ عَمَّک؟ اى على! آیا نمى‏بینى چگونه این سگ به سوى عمویت حمله آورده است؟”

 على‏علیه السلام به شیبة حمله کرد ولى از آن جا که جناب حمزه قدّ رسایى داشت و سرش بلندتر از شیبه بود، على‏علیه السلام به حمزه فرمود:

 “یا عَمّ طُأطِئ رأسَکَ؛ عموجان سرت را پایین بیاور.”

 حمزه سر خود را پایین آورد و على‏علیه السلام شمشیرى حواله سر شیبه کرد که نصف سر او را پراند و او را نیز به قتل رسانید، سپس به اتفاق حمزه به کمک عبیده آمدند و عتبه را از پاى درآوردند.

 و در روایت شیخ مفید در “ارشاد” و سید بن طاوس در “سعد السعود” و برخى دیگر از روایتها آمده که عبیده به جنگ شیبه رفت و حمزه با عتبه درآویخت، حمزه و على‏علیه السلام عتبه را کشتند و سپس به سراغ شیبه، که با عبیدة بن حارث مى‏جنگید، آمده و او را نیز از پاى درآوردند.

 به هر ترتیب، از روى هم رفته روایات استفاده مى‏شود که على‏علیه السلام در قتل هر سه آنها شرکت داشت، چنانچه از اشعارى نیز که از هند - همسر ابوسفیان - و دختر عتبه نقل شده این مطلب استفاده مى‏شود که گفته است:

 ما کان لى عن عتبة من صبر

ابى، و عمّى و شقیق صدرى

 اخى الذى کان کضوء بدر

بهم کسرتَ یا علىّ ظَهرى2

 و سید حِمیرى‏رحمه الله نیز در مدح امیرالمؤمنین گوید:

 و له ببدر وقعةٌ مشهورة

کانت على اهل الشقاء دماراً

 فاذاق شیبة والولید منیة

اذا صبحاه جحفلاً جرّاراً

 و اذاق عتبة مثلها اهوى لها

عَضَباً صقیلاً مُرهفاً بتّاراً3

 و از این رو نیز صحت نامه‏هایى که امیرالمؤمنین‏علیه السلام به معاویه نوشته است معلوم مى‏شود و تهافتى در آنها وجود ندارد، که در یک جا مى‏نویسد:

 “... وَ عِنْدى السَّیْفُ الَّذى اَعْضَضْتُهُ بِجَدِّکَ وَ خالِکَ وَ اخیکَ فَى مَقامٍ واحِدٍ...؛4 و در نزد من است همان شمشیرى که بر پیکر جدّ و دایى و برادرت یکجا و در یک حمله کوبیدم.”

 و در جاى دیگر آمده که به او نوشت:

 “فَأَنَا اَبُوالْحَسَنِ حَقّاً قاتِلُ جَدِّکَ عُتْبَةَ وَ عَمِّکَ شَیْبةً، وَ خالِکَ الْوَلیدَ، وَ اَخیکَ الْحَنْظَلَةَ، الَّذینَ سَفَکَ اللَّهُ دِماءَهُمْ عَلى یَدى فى یَوْمِ بَدْرٍ، وَ ذلِکَ السَّیْفُ مَعى، وَ بِذلِکَ الْقَلْبُ ألْقى عَدُوّى؛5 من بحق، همان ابوالحسن، قاتل جدّت عتبه و عمویت شیبه، و دائیت ولید، و برادرت حنظله هستم، آنها که خداوند خونشان را به دست من در جنگ بدر ریخت، و همان شمشیر با من است، و با همان دل به دیدار دشمنم مى‏روم!”

 و به هر صورت، اهل تاریخ و حدیث و تفسیر - از شیعه و سنّى - از ابوذر غفارى و ابن عباس و دیگران روایت کرده‏اند که آیه شریفه “هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فى رَبِّهم” در سوره مبارکه حج6 درباره اینان نازل گردید، و براى توضیح بیشتر مى‏گوییم:

 خداى تعالى در سوره مبارکه حج درباره مردمان با ایمان و دیگرانى که به خداى تعالى ایمان نداشته و یا مشرک هستند فرموده است که خداوند در روز قیامت میان آنها جدایى خواهد انداخت... و به دنبال آن فرماید:

 “هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فى رَبِّهم...؛ اینان دو گروه متخاصم هستند که درباره پروردگارشان به مخاصمه و جدال پرداختند... .”

 و سپس جایگاه کافران و مؤمنان را به دنبال آن به تفصیل بیان فرماید... .

 و درباره گروه مؤمنان فرماید:

 “اِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرى مِن تَحْتِهَا الأنْهارُ یُحِلُّونَ فیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤلُؤاً وَ لِباسُهُم فیها حَریرٌ، وَ هُدُوا إِلىَ الطّیِبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا اِلى صِراطِ الْحَمید؛7 براستى که خداوند کسانى را که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام داده‏اند در باغهایى از بهشت وارد کند که از زیر درختانش نهرها جارى است و با دستبندهایى از طلا و مروارید زینت مى‏شوند و لباسهاشان در آن جا از حریر است. و به سوى سخنان پاکیزه هدایت مى‏شوند و به راه خداوند شایسته ستایش هدایت مى‏گردند.” که در کتاب تفسیر “درّالمنثور” از صحیح بخارى و مسلم و ترمذى و ابن ماجه و ابى‏منذر و ابى‏حاتم و ابن مردویه و بیهقى و دیگران نقل کرده که از ابى‏ذر غفارى روایت کرده‏اند که وى سوگند یاد کرده که این آیات درباره على‏علیه السلام و حمزه و عبیده، و دشمنانشان عتبه و شیبه و ولید نازل شده است.

 و نیز در کتاب “الصواعق المحرقة” و “مناقب خوارزمى” و “کتاب الکفایة” خطیب آمده که این آیه شریفه نیز درباره على‏علیه السلام و حمزه و عبیدة بن حارث، و یا درباره على‏علیه السلام به تنهایى نازل شده که خداى تعالى در سوره احزاب فرماید:

 “مِنَ الْمُؤْمِنینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نُحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلوا تَبْدیلاً؛8 در میان مؤمنان مردانى هستند که بر عهدى که با خدا بسته‏اند صادقانه ایستاده‏اند، بعضى پیمان خود را به آخر بردند (و در راه او شربت شهادت نوشیدند) و برخى دیگر در انتظارند و هیچ گاه تزلزل و تغییرى در عهد خود نداشتند.”

 

 × باز هم درباره عریش ساختگى

 پیش از این، حدیث عریش و بى‏اعتبارى آن را از نظر روایت و درایت خواندید، و به دنبال آن پاره‏اى از حدیثهاى جعلى دیگر و اجتهادها و اعمال سلیقه‏ها و نظرهاى متفرّع بر آن را نیز با اشکالها و ایرادهاى آن خواندید، و اینک باز هم بخوانید که به دنبال این حدیث چه حدیثهاى دیگرى از میان عریش خیالى درآورده و رواج داده‏اند.

 اینان گفته‏اند:

 این که ابوبکر با رسول خدا در عریش بود خود یک خصوصیت و امتیازى بود براى ابوبکر، چنانچه در داستان هجرت نیز با آن حضرت در غار بود.

 سپس گفته‏اند:

 همین که مى‏خواست جنگ شروع شود رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم سخت به دعا و تضرع و زارى پرداخته و پیوسته مى‏گفت:

 “اللهم انّک ان تهلک هذه العصابة لاتعبد بعدها فى الارض؛ خدایا اگر این گروه نابود شوند دیگر در زمین پرستش نخواهى شد!”

 و گاه نیز خدا را مخاطب قرار داده با صداى بلند مى‏گفت:

 “اللهم انجزلى ما وعدتنى، اللهم نصرک؛ خدایا وعده‏اى را که به من داده‏اى وفا کن، خدایا یاریت را برسان!

 و چنان دستها را به دعا بلند کرده بود که ردا از دوش آن حضرت افتاد، و ابوبکر از پشت سر رداى آن حضرت را گرفته بر دوش او انداخته، و آن حضرت را دلدارى داده مى‏گفت:

 “بعض منا شدتک ربّک فانّه سینجزلک ما وعدک”!

 و خود آنها این عبارت را چنین معنا کرده‏اند که:

 “اى رسول خدا این قدر خودت را به تعب و رنج مینداز که خدا تو را یارى خواهد کرد و به وعده‏اش وفا مى‏کند.”9

 اکنون ما مى‏گوییم: امّا درباره دعاى رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم بعداً ما به تفصیل سخن خواهیم گفت، و این گونه دعاها اختصاصى بدین جا نداشته، و اما درباره دنباله حدیث، صرف نظر از این که داستان عریش را ما نتوانستیم بپذیریم، زیرا اولاً: مخالف بود با روایات دیگرى که مى‏گوید: رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم در همه جنگها پیشاپیش سربازان خود مى‏جنگید و چنان نبود که مسلمانان را در دهان دشمنان اسلام و رودر روى مشرکان و بى‏دینان قرار دهد و خود در زیر سایبان و در جاى امنى به استراحت بپردازد!

 و از این رو در جاى دیگر نقل کرده‏اند که:

 “و قد قاتل بنفسه الکریمة قتالاً شدیداً و کذلک ابوبکر الصدیق کانا فى العریش یجاهدان بالدعاء و التضرّع ثمّ نزلا فحرضاً و حثّا على القتال، و قاتلا بالابدان جمعاً بین المقامین الشریفین؛10 یعنى آن حضرت به نفس شریف خود نیز کارزار سختى کرد و همچنین ابوبکر صدیق که تا در عریش بودند به دعا و تضرع، کارزار مى‏کردند، سپس از عریش فرود آمده و مردم را بر کارزار تشویق مى‏کردند، و با بدنهاى خود کارزار مى‏کردند تا هر دو مقام را درک کرده باشند.”

 تازه معلوم نیست این عبارتهاى متن یک حدیث است و یا اظهار نظر راوى و مورّخ، که ظاهر دوّمى است، و گذشته، تهافت میان اینها بخوبى روشن است و معلوم مى‏شود که براى دفع آن اشکال دست به نقل دیگرى زده‏اند.

 ثانیاً: در صحراى بدر و در جایى که از چوب و خرما و درختهاى دیگر، اثرى نبود ساختن چنین عریش و سایبانى - بدون پیش بینى قبلى و به صرف پیشنهاد یکى از لشکریان - آن هم در آن فاصله اندک زمانى متصور نیست...

 از اینها که بگذریم: براستى ما نفهمیدیم - صرف نظر از این اشکالها - اگر هم فرضاً چنین عریشى براى آن حضرت ساخته بودند، آیا رفتن در کنار آن حضرت و غنودن در زیر سایبان و آسایش در پناهگاه، در پیشگاه خداى تعالى مهمتر و از نظر فضیلت برتر است، یا شمشیر در دست گرفتن و به میدان جنگ رفتن و سرکردگان جنگ و پهلوانانى همچون عتبة و شیبة و ولید و حنظله و دیگران را از پاى درآوردن و به خاک هلاک افکندن؟

 مگر این که بگوییم آیه شریفه:

 “فضّل اللّه المجاهدین على القاعدین اجراً عظیماً”. در این جا تخصیص خورده.

 مقایسه کردن این جا به داستان غار هم مقایسه بى‏جایى است. چون بودن در غار هم - بخصوص با آن وضعى که در قرآن کریم ذکر شده - نمى‏تواند فضیلتى به حساب آید! و صِرف مصاحبت با رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم در جایى اگرچه سالها نیز به طول بینجامد موجب فضیلت براى کسى نخواهد بود، و شاهد آن در قرآن کریم نیز آمده است...!

 از این گذشته ما نتوانستیم باور کنیم که رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم که بر طبق خبر غیبى و اطلاع از این که سرنوشت این مسیر و حرکت به جنگ منجرّ خواهد شد - چنانچه پیش از این مذکور شد - در عریش، ردا بر دوش داشته باشد و لباس جنگ و زره بر تن نکرده باشد - (همان گونه که در جنگ احد به جاى یک زره دو زره بر تن داشت - . تا در هنگام دعا و تضرّع، ردا از دوش آن حضرت بیفتد. شاید هم ما دیر باور باشیم که نمى‏توانیم به زودى این سخنان را باور کنیم؟!

 ثالثاً: خود سازنده و پردازنده این حدیث شاید به معنا و لازمه آن توجه نداشته، زیرا معناى این حدیث این است که رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم سخت مضطرب و نگران انجام وعده الهى بوده ولى ابوبکر دلگرم و آرام و مطمئن به انجام وعده الهى، بطورى که رسول‏خداصلى الله علیه وآله وسلم را دلدارى مى‏داده و به انجام آن دلگرم مى‏ساخته، و این همانند آن حدیث مجعول دیگرى است که در داستان بعثت رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم و گفتار خدیجه نقل کردیم که گفته‏اند:

 رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم پس از ماجراى بعثت هنگامى که از غار حرا به خانه آمد سخت نگران و مضطرب بود، و از روى اضطراب و نگرانى به خدیجه گفت:

 “لقد خشیت على نفسى؛ من بر خویشتن بیمناکم!”

 و خدیجه آن حضرت را دلدارى داده گفت:

 “کلاّ و الله لایخزیک الله أبداً، انّک لتصل الرحم و تقرى الضیف و تحمل الکلّ و تکسب المعدوم و تعین على نوائب الحق...؛ هرگز به خدا سوگند که خداوند تو را خوار نخواهد کرد، زیرا تو صله رحم دارى و مهمان‏نوازى مى‏کنى و سختیها را تحمل کرده و ناداران را دارا مى‏کنى و بر پیشآمدهاى حق کمک مى‏کنى!”

 و سپس آن حضرت را برداشته و نزد پسر عمویش “ورقة بن نوفل” برد... که ما در آن جا نیز گفتیم: چگونه ممکن است رسول‏خداصلى الله علیه وآله وسلم جبرئیل را نشناخته و از این که او فرشته وحى باشد تردید داشته و بر جان خود بیمناک بوده؟ و خدیجه تردید آن حضرت را رفع کرده و دلدارى داده و شک و تردید آن حضرت را برطرف کرده باشد...11

 در این جا نیز چگونه مى‏توان پذیرفت که رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم نگران و مضطرب با فریاد و استغاثه و از روى ترس، طلب نصرت و انجام وعده الهى را مى‏خواهد و ابوبکر با دلى آرام و مطمئن آن حضرت را دلدارى مى‏دهد و به انجام وعده الهى دلگرم مى‏سازد؟! و مطلب آنقدر شور بوده که آشپزها را هم به توجیه واداشته، چون “سهیلى” در ذیل این حدیث از شخصى به نام “قاسم بن ثابت” نقل کرده، که حضرت صدیق (یعنى ابوبکر) این سخن را از باب اشفاق و دلسوزى گفته است، چون جناب ایشان‏رضى الله عنه رقیق القلب و سخت دلسوز رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم بود... .

 و از استاد خود “ابوبکر بن عربى” نقل کرده که گفته است: این جا رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم در مقام خوف بوده و ابوبکر در مقام رجا و در جایگاه آن چنانى، مقام خوف کاملتر از مقام رجا است، زیرا خداى تعالى هرچه بخواهد مى‏کند، و رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم ترس آن را داشت که خداى تعالى نخواهد او را از آن پس عبادت کنند، پس خوف آن حضرت در این جا عبادت بود...12

 که بهتر است بگوییم این آقایان شعرى گفته‏اند و در قافیه‏اش گیر کرده‏اند و به دنبال آن مجبور به این توجیهات نابجا و محمل تراشیهاى بى جا گردیده‏اند، والله العالم.

 و این توجیه را هم بد نیست بخوانید که ابن کثیر پس از نقل این توجیهات گفته است:

 “و اما قول بعض الصوفیة: انّ هذا المقام فى مقابلة ما کان یوم الغار؟ فهو قول مردود على قائله، اذ لم یتذکر هذا القائل عور ما قال و لا لازمه و لا ما یترتّب علیه واللّه اعلم؛ و اما گفتار برخى از صوفیه که گفته‏اند: این دلگرمى این جا به جاى آن ترس داستان غار!13 این سخن مردودى است که به گوینده‏اش باز مى‏گردد؟ زیرا این گوینده کجى معناى سخن خود را نفهمیده و لازمه آن را متذکر نشده و ندانسته است که چه چیزهایى بر این گفتار مترتب مى‏شود....”

 نگارنده گوید: شاید گوینده این سخن - یعنى برخى از صوفیه - قصد شوخى و طنز داشته نه این که بطور جدّى گفته باشد!

 رابعاً: این حضرات، دعا و تضرّع و ابتهال رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم را در جنگ بدر حمل بر خوف و ترس آن حضرت کرده، و به دنبال آن دست به توجیه زده و محمل تراشى کرده‏اند، در صورتى که شیوه و سنّت رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم و همه پیمبران و مردان الهى و ائمه دین‏علیهم السلام در همه کارها و همه پیشامدها - چه جزیى و چه کلّى - دعا و تضرع به درگاه خداى تعالى بوده، و بلکه در هر شبانه روز ساعاتى از وقت خود را به دعا و تضرع مى‏گذرانده و از خداى خود توفیق در انجام وظایف، و درخواست استجابت دعا و انجام وعده‏هاى الهى را مى‏خواسته‏اند تا آن جا که آن را جزو برنامه‏هاى زندگى و وظایف عملى خود مى‏دانستند، و در برخورد با هر پدیده‏اى و براى هر کارى؛ در هنگام سوار شدن بر مرکب، نشستن و برخاستن، خواب و بیدارى، خوردن و آشامیدن، و خلاصه تمام حالات دعا مى‏کردند. و اساساً در روایتى در سیره عملى آن حضرت در کتاب مناقب ابن شهر آشوب آمده است:

 “و کان صلى اللّه علیه و آله لایقوم ولایجلّس الاّ على ذکر اللّه؛14 شیوه رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم چنان بود که هیچ گاه برنمى‏خاست و نمى‏نشست جز با ذکر خدا.”

 و به تعبیر برخى از روایات “سلاح” انبیاى الهى دعا و تضرع بوده، چنانچه مرحوم کلینى‏رحمه الله در اصول کافى به سندش از امام هشتم‏علیه السلام روایت کرده که به اصحاب خود مى‏فرمود:

 “علیکم بسلاح الانبیاء، فقیل: و ما سلاح الانبیاء؟ قال: الدعاء؛15 بر شما باد به سلاح پیمبران، عرض شد: سلاح پیمبران چیست؟ فرمود: دعا.”

 و در حدیث دیگرى در تفسیر “اوّاه” در آیه شریفه “انّ ابراهیم لأوّاه حلیم” امام باقرعلیه السلام فرمود:

 “الاوّاه الدّعاء؛16 اوّاه یعنى پر دعا.”

 و در احوالات امیرالمؤمنین‏علیه السلام نیز این تعبیر از امام صادق‏علیه السلام روایت شده که فرمود: “کان امیرالمؤمنین‏علیه السلام رجلاً دعّاء؛ امیرمؤمنان على‏علیه السلام مردى بسیار دعا کننده بود.”

 و روایات بسیار دیگرى که درباره اهمیّت دعاء و جایگاه آن در زندگى پیمبران الهى و رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم و ائمه دین‏علیهم السلام رسیده است. ادامه دارد

 

 پاورقیها:

1 ) عبیدة بن حارث بن عبدالمطلب، عموزاده رسول خداست.

 2 ) شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج13 ، ص283؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج3، ص121.

 3 ) دیوان حِمیرى، ص215، مناقب، ج3، ص122.

 4 ) نهج البلاغه، نامه 64.

 5 ) فتوح ابى اعثم کوفى، ج2، ص435.

 6 ) حج (22)، آیه19.

 7 ) همان، آیه 23 و 24.

 8 ) احزاب (33)، آیه 23.

 9 ) ابن کثیر، سیرة النبویة، ص412 - 411.

 10 ) همان، ص424 و 425.

 11 ) ر.ک: رسولى محلاتى، تاریخ تحلیلى اسلام، ج2، فصل نهم.

 12 ) ابن کثیر، سیرة النبویة، ج2، ص412.

 13 ) یعنى این دلگرمى اینجا ترس آن روز را جبران کرد؟

 14 ) علامه طباطبائى، سنن النبى، ص356.

 15 ) اصول کافى، ج4، ص214.

 16 ) تفسیر عیاشى، ج2، ص114. 

تعداد مشاهده مقاله: 218