شعر و شرع و شیعه 3

پارسى سرایان شیعى


شاعران شیعى
در حقیقت مذهب تشیع در قرن نهم هجرى, آخرین دوره هاى ضعف خود را در ایران پشت سر مى نهاد. احترام به سادات و منتسبان به خاندان رسالت در عهد تیمورى گاه این گمان را برمى انگیخت که سلاطین تیمورى شیعه اند(1)! بنابراین در چنین موقعیت مناسبى, شیعه در ترویج و گسترش مذهب خویش کوشید. این وضعیت مناسب تا بدان جا بود که سلطان حسین میرزاى بایقرا, در شعر, ((حسینى)) تخلص مى کرد و همین امر باعث گردید, فضاى مناسبترى براى کوشش شیعیان آماده گردد.(2)
به هر روى, همین امر و شعردوستى و ادب پرورى تیموریان باعث شکفتگى بیشتر شعر دینى فارسى گردید. ذکر مناقب آل رسول و ائمه اطهار در اشعار این عهد هم امرى رایج است. شاعرانى چون ابن حسام خوسفى, کاتبى و لطف الله نیشابورى و..., مدایحى در ذکر مناقب حضرت على بن ابى طالب ـ علیه السلام ـ و اولاد او سرودند این مسإله حتى در بین سنیان متعصبى چون ((جامى)) نیز به چشم مى خورد. ترجمه شعر فرزدق به زبان شعر, نشان دهنده دوستى با آل رسول است.
قصیده سرایان در این عهد به ذکر مناقب رسول و ائمه دین پرداختند و حتى برخى از این شاعران یک دیوان کامل از قصاید و ترجیعات و... را به ستایش و مراثى اهل بیت اختصاص دادند. منظومه ((خاوران نامه)) ابن حسام را مى توان به عنوان یک منظومه حماسى ـ دینى به شمار آورد. خاوران نامه شامل 22500 بیت در وزن متقارب و به تقلید از شاهنامه فردوسى است که درباره جنگهاى على و یاران آن حضرت براى گسترش اسلام و برانداختن کفر در خاور زمین به نظم درآمده است. این منظومه تاکنون چاپ نشده, ولى نسخه هاى خطى آن در داخل و خارج موجود است.(3) بیشتر موضوعات این مثنوى, واقعیت تاریخى ندارد و قهرمانان آن نیز مجهول و مجعولند و حتى اسامى طورى انتخاب شده که به هیچ زبان و ملیتى شباهت ندارد.(4)
لطف الله نیشابورى نیز از شاعران شیعى سراست. وى غیر از قصایدى که در مدح سلاطین ساخته, قصاید متعدد دیگرى در حمد خداوند و نعت رسول و منقبت على بن ابى طالب و ائمه طاهرین خاصه على ابن موسى الرضا سروده است و از فحواى قصایدى که در مناقب ائمه سروده, تشیع او آشکار مى شود. قاضى نورالله, در مجالس المومنین نام و ذکر احوال او را در شمار شاعران شیعى مذهب آورده است:
حجاب ره آمد جهان و مدارش
زره تا نیندازدت برمدارش...
قبول خرد گر بدى رد نکردى
شه اولیا صاحب ذوالفقارش
سلام خداوند دادار داور
بر او باد و اولاد و آل و تبارش(5)
کاتبى نیشابورى نیز که از اکابر شاعران ایران در قرن نهم هجرى است. از شاعران بزرگ شیعه است. او افزون بر قصاید شیوایى که در مصیبت شهیدان کربلا دارد, اشعارى در زمینه هاى مختلف نیز سروده است:
هر تشنه کوز مشرب توحید آب یافت
سیراب گشت و هر دو جهان را سراب یافت
از ((شرع)) هر که رفت یک ابریشم آن طرف
هر گوشه گوشمال چو چنگ و رباب یافت
کام دل و مراد روان از ((رسول)) جوى
کان دل که یافت کام از آن کامیاب یافت
در این دوران باید از ((قاسم الانوار)) و ((برندق خجندى)) نیز نام برد. قاسم الانوار, از پیروان خاندان شیخ صفى الدین اردبیلى بود و خانواده او از سادات حسینى تبریز بودند. ((برندق خجندى)) نیز با آن که در میان حنفیان زندگى مى کرد. و از محیط رواج تسنن برخاسته بود. مانند بسیارى از همعصران خود هنگام بیان مناقب على ـ علیه السلام ـ کشش و علاقه اى به تشیع نشان مى دهد.(6)
در پایان این مقال, باید به این نکته اشارت کرد که: شعر شیعى تا پیش از این قرن و حتى در همین قرن رنگى از حماسه به خود داشته است, اما اندک اندک با گسترش حکومت شیعیان در ایران شعر شیعى آرام مى گیرد و دیگر از آن همه واکنشهاى حماسى در شعر خبرى نیست.
در این دوره, آثار ادبى و متون تاریخى فریقین در عیب جویى از یکدیگر و بدگویى دریغ نکرده اند.(7) اما این جبهه گیرىها با عنایت به احترام گزاردن سلاطین تیمورى به ائمه کمرنگ تر مى شود. شاهان تیمورى بارها به زیارت مشهد حضرت امام ثامن مى رفتند و آن را از فرایض خود مى دانستند و این در حالى بود که اکثر مردم سنى مذهب بودند. در همین دوره کوچکترین دستاویز براى شیعه کافى بود که غوغایى برانگیزند, زیرا قدرتشان به آن حد رسیده بود که هم از انخذال بیرون آیند و هم شیوه تعرض با مخالفان خود پیش گیرند.(8) به نظر مى رسد چنین انگیزه هایى نیز در شعر شاعران آن دوره به چشم مى خورد, اما با رسمى شدن مذهب تشیع و رسمى شدن آن توسط صفویه در ایران و همیارى بسیارى از عالمان دین با حکومت صفویه این امر مى تواند به آرام گیرى شعر شیعه مدد رساند, چرا که تقریبا انگیزه اى براى دفاع از ارزشهایى که در پى آن بودند, در ذهن نداشتند. در این باره در نوشتار آینده به تفصیل سخن خواهیم گفت.
ادامه دارد

پاورقیها:
1 ) مطلع السعدین, ج2, ص1391.
2 ) روضات الجنات, ج2, ص328.
3 ) دیوان محمد بن حسام خوسفى, احمد احمدى بیرجندى و محمد تقى سالک, ص45, مشهد,1366.
4 ) تشیع, سیرى در فرهنگ و تاریخ اسلام, دایره المعارف تشیع, ص234.
5 ) تاریخ ادبیات در ایران, ج4, ص216.
6 ) همان, ص264.
7 ) تاریخ ادبیات, ج4, ص280.
8 ) از سعدى تاجامى, ص757 ـ 759.
9 ) تاریخ ادبیات در ایران, ج4, ص 54.

مفاتیح ترنم

همخون
برگرد فرزند عصیان, همخانه, همخون, اباذر
این جاده ها آشنایند با گامهایت دلاور
برگرد تا از نگاهت درس شهادت بگیریم
قرآن ناطق بخوانیم این بار از چشم اشتر
پیراهنى مانده اما, عمرى است ما بى عزیزیم
آیا نمى بینى اى چشم, اى چشم وامانده بر در
دیروز اگر قد کشیدى تا آسمانها رسیدى
امروز در خود خمیدى در فصل مرگ صنوبر
دیروز گلدسته رویید در هر نگاه تو اما
امروز گور کبوتر شد چشمهایت برادر
دیروز هم نى نوازان از نینوایت نگفتند
امروز از خیزران پرس میلاد مردان بى سر
پرواز کن زخمى من تا فصل دیگر که حتى
بر مشت خاکى نیرزد این آسمان بى کبوتر
برگرد برگرد اما از این حصار کدورت
تا زهم پر بگیرى سجاده ات را بیاور
سید اکبر میر جعفرى

تکرار تاریخ
رفته رفته سفره شد سجاده ها
بنده دنیا شدند آزاده ها
لاله ها را بایگانى کرده ایم
رفته اند از یادها دلداده ها
جاى پایى از شهیدان مانده است
در غروب سرخ طول جاده ها
شیشه هاى پر زخالى مدتى است
کم کمک پر مى شوند از باده ها
باز هم برگردن خود بسته اند
غرب باورهاى ما قلاده ها
ترسم از تکرار تاریخ احد
باز برخیزند اگر افتاده ها
آه مى سوزم دراین حسرت که نیست
یک نفر از نسل صاف و ساده ها
آب رفته باز مىآید به جوى
گر شود این سفره ها سجاده ها
سید جلال موسوى

دل تنگ
امروز که باز هفته جنگ شده است
نقاشى خاطرات پر رنگ شده است
در گوشه سینه مى گدازد این دل
این دل که براى شهدا تنگ شده است
عبدالرحیم سعیدى راد

آرزو
کاشکى من هم دلى همچون شهیدان داشتم
تا که در صحراى سینه لاله اى مى کاشتم
کاشکى در من توان دل بریدن بود کاش
تا که دست از دامن این خاک برمى داشتم
منوچهر پروینى

ما ایستاده ایم
ما متصل به نام خدا ایستاده ایم
چون سرو سرفراز و رها ایستاده ایم
ما با صفیر چلچله بیعت نموده ایم
آتش شود زمین و هوا ایستاده ایم
ما از شرنگ آتش میثاق سرخوشیم
در وادى ((الست)) و ((بلى)) ایستاده ایم
قربانیان مسلخ عشقیم و منتظر
در وعده گاه سرخ منا ایستاده ایم
در شعر پایدارى رندان پایدار
این است رمز حادثه ما ایستاده ایم
دکتر غلامرضا رحمدل

دستخط شاعرانه
دکتر سید حسن امین (اسکاتلند) : شعر جناب عالى که اظهار ارادتى به خدمت سیدالشهدا(ع) بود عـز وصول بخشید. به دلیل گذشت ماه محرم و مناسب نبودن چاپ این شعر در این شماره, در زمانى مقتضى به چاپ خواهد رسید.
عباس احمدى (اصفهان): اشعار شما که هفده رباعى درباره نماز بود, دریافت شد:
هر کس که به ما چشم شفاعت دارد
البته نماز را سبک نشمارد
این گفته نغز از رسول الله است
خوش آن که به گوش جان خود بسپارد

سید ابوالحسن عمرانى (لامرد): غزل شما رسید. منتظر آثار بهتر و تازه تر شما هستیم.
غلامعلى طهمورثى (دیزج یکان) : شعر شما در نوع خود خوب و پسندیده است. باز هم براى ما غزل بفرستید.
پاورقی ها:

تعداد مشاهده مقاله: 93