نوجوان و شوق عبادت

پیش سخن
چگونه نوجوان را به عبادت ترغیب و تشویق کنیم, تا از ژرفاى جان و دل, عبادت را پذیرا باشد. آیا دوست داریم نوجوان به صورت عادت عبادت کنند یا با تفکر و آگاهى و عشق؟! همه اعتقاد داریم که عبادت و بندگى, انسان را از سقوط در منجلاب فساد بازمى دارد, ولى چگونه بندگى و عبادتى؟ چه بسا افراد بسیارى را سراغ داریم که نمازشان ترک نمى شود, ولى از انجام گناه هم ابا ندارند! پس چه نوع عبادتى انسان رااز منکر باز مى دارد؟ عبادتى که بر بنیاد شناخت و تفکر باشد, یا عبادت تقلیدى, ساختگى و عادتى؟

عبادت واقعى
عبادت واقعى, هرگز با صرف انباشت اطلاعات مذهبى صورت حصول نمى یابد, بلکه با شناخت و حسى مذهبى به انجام مى رسد. صرف انباشتن مسإله ها و دانسته هاى مذهبى, انسان را پرورش مذهبى نمى دهد و او را به عبادتى که به مبدإ اعلى مرتبط مى گرداند, رهنمون نمى شود. عبادت واقعى, اعماق روح انسان را به هیجان در مىآورد; مانند انفجارى که چشمه سارهاى روحانى را به جریان مى اندازد. این هیجان مى تواند تا فرجام زندگانى در موجودیت او اثر بخشد, اگر چه در دعا و خواستن از خدا, خداوند خواسته او را اجابت نکرده باشد, ولى آن حالت روحانى عالى ممکن است تا آخرین نفس هاى او نیرویى کلان در توجه به خدا به او بخشیده باشد, چنان که پلیدى ها و اعراض از مقام ربوبى, اگر چه یک لحظه باشد,اگر عمیق و ژرف باشد, ممکن است تا آخر عمر انسان را به سقوط بکشاند.(1)
بنابراین میان دانستن و فهمیدن, یا ارزش گذاشتن و باورکردن فرق است. برخوردارى از اطلاعات و محفوظات فراوان دینى لزوما به معناى راغب بودن به ارزش هاى دینى و اعتقاد داشتن بهآنها نیست و اگر این وضعیت در خانواده ها و مدارس ادامه یابد, ممکن است به جاى ترغیب و تحریک نوجوان در جهت دست یابى به ارزش هاى دینى و عبادت و بندگى به پیشگاه خداوند متعال, آنها رااز مقصد دور سازد.
متإسفانه در کتب درسى آموزه هاى دینى صرفا در حد تراکم اطلاعات دینى است و بارش و ریزش پى درپى مفاهیم مربوط به آن در لابه لاى کتاب هاى درسى نهفته است و به علاوه اطلاعات و پیام هایى که ارائه مى شود, غالبا شکلى تکرارى, یکنواخت و صورى دارد که نهایتا هدف آن افزایش بیشتر محفوظات است و فرصت یا موقعیتى براى برانگیختن خلاقیت ها, رغبت ها و عواطف دینى در نظر گرفته نشده است و در نتیجه موجب خستگى و دلزدگى نوجوانان از این درس ها مى شود.(2) در حالى که رسالت این درس ها, ایجاد حس مذهبى است و حس مذهبى نه تنها تجلى گاه حضور خداوند در نهاد انسان است, بلکه مظهر عالى ترین صفات والاى حق تعالى و سایر ارزش هاى عالى انسانى است. اگر حس مذهبى و فطرت دینى نبود. بشر هیچ توجیهى براى وجود ارزش هاى عالى انسانى ; چون حق طلبى, عدالت خواهى, مناعت طبع و کرامت نفس, عشق به جمال و کمال و علم و ادب,احسان و سایر انگیزه هاى ارزشمندى که بشر در طول حیات خود از آن دم مى زند, نداشته است.
مسلما تربیت دینى ذهن, باید سه ویژگى انتظام, استمرار و استدلال را داشته باشد, چون ساختار تکوینى ذهن به گونه اى است که اگر یافته هاى آن به طور منظم, مستمر و مستدل نباشد, آن را آبستن فهم و درایت نمى کند.
هرچه دامنه معرفت حصولى دین, گسترش یابد, ظهور حس دینى در زندگى نیز توسعه مى یابد, به ویژه از آن جهت که انسان معمولى همواره در زندگى عادى نمى تواند, رابطه حضورى خود را با خدا حفظ کند, اما معرفت دینى مى تواند این حضور را حفظ نماید و گاهى نیز یافته هاى حضورى یا اوهام و تمایلات درونى مشتبه مى شود و در این صورت, ذهن تربیت یافته دینى, با آموزش هاى مستدل و منظم خود مى تواند مرز بین حقایق فطرى با اوهام و تخیلات را تمایز بخشد.
احساس مذهبى در ((اوضاع اضطرارى)) که انسان از اسباب مادى قطع امید مى کند, ظهور بیشترى دارد. وقتى آدمى در عالم برونى با حوادث ناگهانى روبه رو شده و احساس یإس و ترس, وجود او را فرامى گیرد, به عالم درون پناه مى برد تا به کانون آرامش لایزال فطرى ; یعنى ذات حق تعالى متصل گردد. اما اگر آدمى در عالم برون, احساس استغنا کند و امنیت برونى او فراهم شود و به منابع آرامش بخش برونى چون ثروت و قدرت اعتماد نماید, به همان میزان احساس حضورى خداوند در زندگى عادى او تضعیف مى شود. به همین دلیل براى آن که حقیقت دین ; یعنى احساس بندگى و عبودیت به محضر حق تعالى در حیات عادى متجلى شود, لازم است که از طریق ذهن و به طور منظم و مستمر به تحصیل معرفت دینى پرداخته شود.(3)

پرورش مذهبى فرزندان
در تربیت کودکانمان, باید تلاش ورزید که آنان را مذهبى پرورش دهیم نه این که آنان را مذهبى بار بیاوریم, زیرا بین تربیت کردن با بارآوردن فرق است. در پرورش مذهبى, پدر و مادر یا مربى, فقط شوق و شور, کنجکاوى و حس حقیقت جویى نوجوان را افزایش مى دهد و مربى از هرگونه آموزش تحمیلى و انتقال مستقیم مطالب و مفاهیم مى پرهیزد. او باید به کودک و نوجوان فرصت دهد سرشت و فطرت خود را کشف کند. هدف تربیت دینى, برانگیختن شوق و رغبت دینى است و نه صرفا انتقال مطالب دینى.(4) همین که شور دینى را در کودک و نوجوان پرورش دادیم, بزرگترین تإثیر تربیتى را در ساختار شناختى و عاطفى او ایجاد کرده ایم, اما تلقین و تکرار, تحمیل بایدها و نبایدها, شکل دادن, پدیدآوردن عادت ها از حیطه پرورش خارج است و در نتیجه با محدودکردن فعالیت آزاد طبیعى همراه است.
بنابراین, به جاى این که کودکان و نوجوانان را به عبادت وادار کنیم, انگیزه عبادت را در آنها به وجود آوریم, تا خود در پى عبادت بروند. اگر چنین شد با تفکر, تعمق و نیاز شدید درونى به دنبال آن خواهند رفت. این چنین عبادتى آنها را از فحشاو منکر باز مى دارد, آنها را رشد مى دهد و به مراحل عالى معنوى رهنمون مى سازد.
بنابراین, براى این که کودکان و نوجوانان ما با روح مذهبى پرورش یابند و با جان و دل عبادت کنند و با روح نماز و سایر عبادات آشنا شوند, والدین باید حس مذهبى کودک را تقویت کنند. نباید کودک و نوجوان را مجبور کرد تا در مجالس مذهبى که خیلى طولانى و خسته کننده است, بنشیند. گاه مشاهده کرده ایم که اشخاص با شور و شوق به دعاى روح بخش کمیل آمده اند, ولى متإسفانه آن قدر این مراسم به درازا کشدیده مى شود که نه تنها کودکان و نوجوانان, حتى افراد بزرگ سال, به دلیل طولانى بودن آن دل آزرده مى شوند.

نقش والدین
والدین باید با ایجاد سوالاتى, ذهن کودکان را به جست و جوى جواب هایى از درون خویش وادارند تا آنان درباره خدا, انسان, قیامت و عبادت و غیر آن, تفکر کنند و به نتایجى ـ هر چند سطحى ـ برسند و بعدا که آن نتایج را براى ما بازگو مى کنند, آموزش هاى خود را در قالبى نو, دلنشین و دلپسند و قابل فهم به آنها ارائه دهیم و سپس به آنها فرصت دهیم که درباره گفته هاى ما دوباره فکرکنند. نباید آنها را زیر بمباران مطالب و اطلاعات قراردهیم, دراین صورت هیچ کدام ((درونى)) نمى شوند. بگذاریم کودکان آزادانه در محیطى معنوى که ما برایشان ایجاد مى کنیم, با مسائل مذهبى انس بگیرند. یک کودک آنچه را به طور منظم در محیط خانواده مى بیند, نسبت به آن انس پیدا مى کند و همین انس اولیه, زمینه را براى پیدایش یادگیرى و انجام فرایض دینى درمراحل بعدى فراهم مىآورد. مشاهده عبادت و نمازى که اعضاى بزرگتر خانواده به صورت منظم در شبانه روز انجام مى دهند, در ذهن و روان کودک نقش مى بندد و نوعى انس روحى نسبت به این اعمال و آداب در او به وجود مىآورد. با توجه به حس تقلید در کودک, معمولا مشاهده مى شود که کودک از دوسالگى حرکات پدر و مادر را تقلید مى کند و برخى کلمات را به طور ناقص تکرار مى کند. این حرکات به تدریج کامل تر مى شود و کودک گاهى در کنار پدر و مادر به نماز مى ایستد. اگر این حرکات کودک با نوازش و تشویق والدین همراه شود, بر رغبت کودک نسبت به این مسائل افزوده خواهد شد و خاطره شیرینى از آنها در ذهن و روان او باقى مى ماند. همین تإثرات روحى و خاطرات شیرین در آینده کودک و جهت گیرى هاى بعدى او بسیار موثراست و در واقع اولین سنگ بناى تربیت دینى و الهى کودک در این سال ها گذاشته مى شود. بنابراین, نباید این قبیل اعمال یا حرکات کودک را بى اهمیت تلقى کرد. این فرصت از نظر ایجاد آمادگى روحى براى شکوفایى ایمان در نهاد کودک بسیار مغتنم و باارزش است و والدینى که براى پرورش دینى کودکان خود اهمیت قائل هستند, هرگز این فرصت رااز دست نمى دهند.(5) البته باید توجه داشت زمانى که کودک با دوستش بازى مى کند. نباید او را مجبور کنیم که با ما نماز بخواند و یا براى آنان از ابتداى کودکى تکالیف دینى معین کنیم, که در این صورت باعث دلزدگى کودک مى شود و در نتیجه با عشق و علاقه در پى عبادت نخواهدرفت .
والدین باید زمینه را براى عبادت کودک خود فراهمآورند. خانواده هایى که از فرصت دوران کودکى براى این منظور استفاده نمى کنند, در دوران بلوغ و نوجوانى معمولا با مشکلات جدى مواجه مى شوند, زیرا کسى که انجام تکالیف دینى را تا مرحله نوجوانى یا جوانى و بزرگ سالى به تإخیر انداخته است, هر چند به موازین دینى معتقد باشند, به علت نبود ممارست عملى و آمادگى روحى, معمولا نمى تواند به راحتى به احکام دینى عمل کند. اغلب کسانى که در سنین بالاتر وظایف عبادى خود را انجام نمى دهند به مبانى دینى بى اعتقاد نیستند, بلکه قبلا ورزیدگى و آمادگى لازم را به دست نیاورده اند و لذا اراده آنها تابع اعتقادات آنها نیست; یعنى فاصله و شکافى بین فکر و عمل آنها وجود دارد; مگر این که از ایمانى محکم تر و اعتقادى قوىتر برخوردار بشوند, اما با ایمان معمولى و اعتقاد عادى معمولا غلبه بر مقاومت هاى درونى و نفسانى کار آسانى نیست. بنابراین, استدلال کسانى که معتقدند کودک پس از رسیدن به حد تشخیص و نوجوانى, باید مسیر خویش را انتخاب کند, به صواب نزدیک نیست.(6)

خاطره هاى خوشایند
اگر خاطره هاى خوشایند اعمال مذهبى, در دوران کودکى وجود داشته باشد, در دوران نوجوانى آن تجربیات خوشایند به او کمک شایان توجهى خواهد کرد تا نگرش مثبتى به مذهب و آداب مذهبى داشته باشد. البته طبیعى است, فردى که به دوران نوجوانى پا مى گذارد, درباره آموخته هاى خود در دوران کودکى دچار شک و تردید مى شود. آنان با دست یافتن به رشد فکرى, قدرت تفکر در مسائل و موضوعات اساسى زندگى خود را پیدا مى کنند و براى رسیدن به یک نظام فکرى و عقیدتى که بتواند پاسخ گوى نیازهاى فکرى و عاطفى آنها باشد, تلاش مى کنند. از سوى دیگر در دوران بلوغ, همزمان با بیدارشدن سایر غرایز و نیازهاى روانى, وجدان دینى و اخلاقى نیز در نوجوان بیدار و فعال مى شود و او را به تفکر درباره معنویات و حقایق دینى وا مى دارد. به همین علت, یکى از نیازهاى اصیل نوجوانان در این سنین, نیازها و انگیزه هاى دینى آنهاست. در این سنین, نوجوان با کنجکاوى و خواست درونى, به دنبال دست یافتن به هویت عقیدتى است, به گونه اى که بتواند در پرتو آن به زندگى روشنى دست یابد. سوال هاى زیادى در این دوران در باره مسائل فکرى و اعتقادى براى نوجوان مطرح مى شود و او در پى یافتن پاسخ این پرسش ها به جست و جو مى پردازد.(7) در این بین وظیفه والدین است که فرزند خود را به کتاب و مطالعه آشنا کنند, تا آنان در این سنین بتوانند جواب سوالات خود را از کتاب هاى مفید به دست آورند, تا راه رشد و ترقى براى آنان باز باشد. و هم چنین والدین وظیفه دارند که همیشه با کودک, نوجوان و جوان خود یک رابطه دوستانه داشته باشند, تا آنان بتوانند, آزادانه و راحت نظریات و حرف هاى خود را بیان کنند و والدین آمادگى قبلى داشته باشند که جواب هاى روشن, سازگار با ذهن آنها و در قالب هاى نو و جذاب به سوالات آنها بدهند.
بنابر این, در آموزش هاى دینى و تشویق به عبادت باید از روش هایى استفاده کرد که حتى پیام ها و مطالب عادى و آشناى دینى و مذهبى در قالب طرح هاى تازه و بدیع و با موفقیت هاى خلاق براى آنها مطرح شود. بدین طریق حس کنجکاوى و رغبت و تمایل فطرى درونى آنان برانگیخته مى شود و چون این برانگیختگى با نیازها و کشش هاى روانى ـ عاطفى در هم مىآمیزد, یادگیرى واقعى, تغییر رفتار و درون سازى ارزش ها و پیام ها حاصل مى گردد. برعکس, اگر بهترین و مقدس ترین و مهم ترین پیام ها و مواد آموزشى و تربیتى را بدون برخوردارى از این اصل ارائه دهیم, احتمالا با دلزدگى و وازدگى در کودکان و نوجوانان مواجه مى شویم.(8)
روش هاى تربیتى دیگرى که به تحریک حس مذهبى و تشویق به عبادت و بندگى کودکان و نوجوانان کمک شایان توجهى مى کند; رهاکردن آنان در فضایى مقدس, سیرو سیاحت در آیات هستى, آشنا ساختن با چهره هاى مومن و ذاکر, ارتباط دادن او با پدیده هاى اطراف ; که این همه به او امکان مى دهد تا خود از این نشانه هاى به ظاهر سامان نایافته بیرونى, سامان یافتگى درون را بیافریند و این یکى از بهترین و عمیق ترین شیوه هاى تربیتى دینى و تشویق به عبادت در کودکان و نوجوانان است.(9)

پاورقی ها:پى نوشت ها: 1ـ رک: محمدتقى جعفرى, تفسیر مثنوى معنوى, ج3, ص142. 2ـ رک: عبدالعظیم کریمى, رویکرد نمادین به تربیت دینى, ص112. 3 ـ رک: سید مجتبى هاشمى, تربیت و شخصیت انسانى, ج3,ص30. 4 ـ رک: عبدالعظیم کریمى, تربیت آسیب ساز, ص25. 5 ـ رک: محمدعلى سادات, رفتار والدین با فرزندان, ص93. 6 ـ رک: همان, ص 96. 7ـ رک: همان,ص 100. 8ـ رک: عبدالعظیم کریمى, همان, ص129. 9ـ رک: همان, ص136.

تعداد مشاهده مقاله: 74