سالشمار تاریخ پیامبر خدا حضرت محمدبن عبدالله

یادداشت
((سال شمار وقایع)) یا ((کرونولوژى)) با آن که نه توصیف کاملى از رخدادهاى تاریخى است و نه تحلیلى گویا درباره آنها, اما به هر رو, از دیرباز ساختارى مهم در ابعاد نگارش تاریخ به شمار مىآمده است ; زیرا فهرست سال به سال حوادث, که چارچوبى از وقایع تاریخى است, هم درک نزدیک ترى از بستر زمانى رویدادها را ممکن مى نماید و هم سنجش میان آنها را آسان مى سازد.
((سال شمار تاریخ پیامبر خدا, حضرت محمدبن عبدالله(ص))). چکیده اى است فهرست وار از کلیات تاریخ زندگانى آن رسول کریم که در تنظیم آن کوشش شده تا موارد ذیل مراعات گردد:
1. با تکیه برمهم ترین منابع تاریخ اسلام, تنها بر آراى مشهور بسنده شود;
2. از ذکر وقایع ساختگى دورى گردد;
3. همگام با ارائه توصیفى رویدادها, گذرى بر تحلیل آنها نیز به عمل آید;
4. در دو ستون جداگانه, از سویى بنابر تاریخ ((عام الفیل)) با رمز (ع .ف) حوادث بر اساس روند طبیعى ((از ولادت تا وفات)) شناسایى شود و از سوى دیگر, بر اساس تاریخ پیش با رمز (پ) و پس از ((هجرت)) با رمز (هـ) سال شمار حاضر به گونه اى رسمى فراهم آید.
بدیهى است که این مجال کوتاه را یاراى پرداختن به تفصیل وقایع نمى باشد. هم چنین پس از استناد مطالب آن به ((دیدگاه جمعى)) منابع تاریخ اسلام (مذکور در پایان نوشتار), ذکر تک تک موارد و ارائه تمامى استنادهاى گردآمده نیز ضرورتى نمى یابد.

1 ع . ف ( 53 پ.)
((مکه)), شهرى در جزیره العرب با دیرینه اى توحیدى, در دوره اى از سرورى تجارت پیشگان و برده دارانى از قبیله ((قریش)), خود کانون شرک و بت پرستى است و تنها شمارى چند به کیش ابراهیم نبى (ع) مانده اند. روز هفدهم و به قولى دوازدهم ـ ماه ربیع الاول , پنجاه وپنج روز پس از حادثه ((فیل))(1), از تبار یکتاپرستان و از خاندان ارجمند ((بنى هاشم)), حضرت محمدبن عبدالله بن عبدالمطلب (ص) پس از وفات پدر, از بانویى به نام ((آمنه))(ع) زاده مى شود و به نشان از رسالتى الهى, که به او واگذار خواهد شد, ایوان کسرى در هم فرو مى شکند و آتشکده فارس به خاموشى مى گراید.(2)

1ـ 6ع . ف ( 53 ـ 48پ.)
دوران خردسالى حضرت محمد(ص) به دور از شهر و در طبیعتى پاک , به دایگى ((حلیمه سعدیه)) سپرى مى گردد و در پایان این دوره به دامان خانواده در مکه مکرمه بازگردانده مى شود.

6 ع .ف ( 47پ.)
همراه با مادر براى دیدار ازخویشان وزیارت مزار پدر به یثرب سفر مى کند, اما در راه بازگشت به مکه, مادر در سرزمین ((ابوإ)) وفات مى یابد.

8 ع . ف ( 45پ .)
با درگذشت ((عبدالمطلب)), بزرگ مکیان و نیاى حضرت محمد(ص), که پیش از این, عهده دار کفالتش بود, عمویش, ((ابوطالب)), که خود از سروران قریش است, پذیراى این مهم مى گردد.

12ع.ف (41پ.)
حضرت محمد(ص) که در کاروان تجارى ابوطالب به شام, سفر مى کند, پس از آن که در ((بصرى)) رسالت الهى آینده اش از سوى ((بحیرا))ى(3) راهب شناسایى مى شود و عمویش در باره حراست از وى هشدار مى یابد, از میانه راه به مکه بازمى گردد.

20 ع .ف (33پ .)
محمد ((امین))(ص) با حضور در پیمان ((حلف الفضول)), به دفاع از ستمدیدگان برمى خیزد. جنگ ((فجار)) در ماه حرام, درمى گیرد که هیچ یک از بنى هاشم در آن شرکت نمى جویند.(4)

25ع .ف (28پ.)
پس از سرپرستى امانت دارانه حضرت محمد(ص) در کاروان تجارتى ((خدیجه)) (س) در سفر به شام, آن زن توانمند خویشتن را به کابین امین (ص) درمىآورد.

35ع .ف ( 18پ.)
درتعمیر کعبه, داورى حضرت محمد(ص) در میان بزرگان قریش , به نزاع اینان بر سر نصب ((حجرالاسود)) پایان مى بخشد. در حدود همین سال(5), بروز خشکسالى, خود بهانه اى مى شود تا ((على بن ابى طالب)) تحت پرورش مستقیم حضرت محمد (ص) قرار گیرد.

40 ع.ف (13پ .)
با وحى الهى, در غار ((حرا)) حضرت محمد(ص) به پیام آورى آیین ((اسلام)) مبعوث مى شود. در دوران دعوت پنهانى, خدیجه(س), على (ع) ومعدودى دیگر ایمان مىآورند و از امتیاز ((سابقان)) در اسلام برخوردار مى گردند.

43ع.ف (10پ.)
در دعوت رسول خدا (ص) از خویشاوندان به اسلام, ((ابولهب)) کارشکنى مى کند و حضرت على(ع), تنها اجابت کننده رسول خدا (ص) به وزارتش برگزیده مى شود. مدتى بعد, با فراخوان عمومى, دعوت ((آشکارا)) به اسلام آغاز مى شود. نوید ((برابرى)) انسانى از سوى این آیین تازه, موجب گرایش شمارى از رنج دیدگان بدان مى شود وگاه نیز در سایه اسلام آوردن مهترى از یک طایفه, رشد اسلام فزون تر مى گردد. کفار قریش که سخت برآشفته اند, ناموفق از تطمیع حضرت محمد(ص) و حامى بزرگ او, ابوطالب (رحمه الله علیه) به آزار شدید نوکیشان مسلمان مى پردازند.

45ع.ف ( 8 پ.)
کوثر نبوى , حضرت فاطمه(س) ولادت)) مى یابد تا ذریه پیامبر(ص) در میان فرزندان او امتداد یابد. با فرمان پیامبر(ص), گروهى از مسلمانان به سرپرستى ((جعفربن ابى طالب)) (رحمه الله علیه) به ((حبشه)) مهاجر و پناهنده مى شوند. قریش نیز در بازگرداندن ایشان ناکام مى ماند.

47 ـ 50 ع.ف (6ـ3 پ .)
با وجود ترفندهاى مخالفان در تخریب شخصیت پیامبر اسلام (ص) و نیز شکنجه وسیع نومسلمانان, اسلام در مکه, درحال ریشه دوانیدن است و این بار مشرکان در سرکوب آیین تازه, بر ((محاصره همه جانبه)) پیروان آن, با یکدیگر هم پیمان مى شوند. مسلمانان ناگزیر به گذران دوران بسیار سخت, در شعب ابوطالب محصور مى شوند.

50 ع.ف (3پ .)
با امداد غیبى, پیمان نامه قریش به وسیله موریانه خورده مى شود و مسلمانان از حصر خارج مى گردند, اما وفات پیاپى دو حامى بزرگ, خدیجه(س) و ابوطالب(ع) , پیامبر(ص) و مسلمانان را بسیار حزین مى سازد (عام الحزن). سفر تبلیغى رسول الله (ص) به ((طائف)) پس از بى مهرى شدید طایفیان, تنها با اسلام آوردن غلامى به نام ((عداس)) به کام مى گردد. ((سوده)) دختر ((زمعه)), به ازدواج پیامبر(ص) درمىآید.

51 ع.ف (2پ .)
پیامبر خدا(ص) در سفرى معنوى, نخست به ((بیت المقدس)) و سپس به ((معراج)) برده مى شود.
در موسم حج, در ((عقبه)), شش تن یثربى خزرجى به اسلام مى گرایند. اینان, که از یهودیان ((یثرب)) مژده آمدن آیینى نوین را شنوده بودند, با بازگشت به دیار خود, سخن از اسلام را در هر کوى و برزن مى گسترانند.

52 ع.ف (1پ .)
نخستین پیمان ((عقبه منى)) (بیعت النسإ) با گرویدن دوازده تن خزرجى به اسلام و پذیرش اصول آیینى آن, منعقد مى شود. رنجیدگى یثربیان از جدال دیرین میان ((اوس)) و ((خزرج)) زمینه اى است تا آنان شیفته مضامین کتاب آسمانى حضرت محمد(ص), ((قرآن)), شوند. تلاش هاى ((مصعب)) ـ مبلغ اسلام در یثرب ـ و دیگر مسلمانان گفت و گو درباره اسلام را در آن شهر گسترش مى دهد.

53 ع.ف (1 هـ)
دومین پیمان ((عقبه منى)) (بیعت الحرب) با اسلام هفتاد و اندى یثربى و تعهد ایشان به دفاع از رسول الله (ص) برگزار مى شود که از آن میان, دوازده تن, ((نقیب)) و نماینده پیامبر(ص) در بین تیره هاى گوناگون مى گردند, از آن پس به فرمان حضرت رسول(ص) مسلمانان مکه به یثرب هجرت مى نمایند. شخص رسول خدا(ص) نیز پس از پیش مرگ شدن حضرت على(ع) در ((لیله المبیت)), در یکم ربیع الاول, همراه با ابوبکر و یک راهنما, مخفیانه به یثرب (مدینه النبى((ص))) مهاجرت مى کند تا بدین سان پلیدترین توطئه مشرکان در قتل شراکتى آن حضرت نافرجام ماند.
در آستانه تشکیل حکومت اسلامى در یثرب, پیامبر(ص) مسجدى در ((قبا)) و نیز مسجدالنبى(ص) ـ پایگاه مرکزى اسلام ـ را در ((مدینه)) بنا مى کنند. ((اذان)) شعار اجتماع مسلمانان مى شود. پیمان اخوت (برادرى) در میان انصار یثربى و مکیان مهاجر و نیز پیمان دفاعى مشترک با یهودیان منعقد مى شود. حضرت على(ع) نیز به اخوت پیامبر(ص) درمىآیند. در کنار این همه, جاه طلبانى همچون عبدالله بن ابى که از این پس کارشکنى هایى هم خواهند داشت, منافقانه به اسلام اعتراف مى کنند. ((عایشه)), دختر ابوبکر, به ازدواج رسول خدا(ص) درمىآید. مسلمانان از پایگاه خود در مدینه, سه ((سریه)) و مانور نظامى پیاپى برگزار مى کنند. غزوه ((ابوإ)) با حضور شخص پیامبر(ص) به انعقاد پیمان با خاندان ((ضمره)) مى انجامد تا در مجموع, آغازى مقتدرانه و صلح جویانه در روند حرکات نظامى مسلمانان ثبت شود.

54 ع.ف (2 هـ)
تهدید حیات تجارى قریش و پى گیرى کاروان ایشان از سوى مسلمانان, ابتدا دو غزوه ((بواط)) و ((ذات العشیره)) را مىآفریند و سپس در سپیده دمان هفدهم رمضان به جنگ بزرگ ((بدر)) پیوند مى خورد. در این نبرد نابرابر, مسلمانان به پیروزى چشمگیرى بر ابوسفیان و سپاه مکى اش دست مى یابند. براى آزادى اسراى مشرک, رسول خدا(ص) به جز وجه نقد, سوادآموزى هر اسیر به ده تن مسلمان را نیز تعیین مى کنند. کعبه به جاى بیت المقدس, قبله مسلمانان مى شود. تحرک نظامى ـ سیاسى مسلمانان با انجام غزواتى چون بدر الاولى, سویق, کدر و چند سریه, هم چنان ادامه مى یابد. یهود ((بنى قینقاع)) پس از پیمان کشى به خروج مهم خود از یثرب تن در مى دهند. ((رقیه))(ع), دختر رسول خدا(ص) وفات مى یابد و حضرت فاطمه(ع), دیگر دختر ایشان و بانوى بزرگ اسلام, همسر حضرت على(ع) مى شوند.

55 ع.ف (3 هـ)
((ام کلثوم))(ع) دختر پیامبر(ص) همسر عثمان مى شود و ((حفصه)) و ((زینت)), دختران ((عمر)) و ((خزیمه)), به نکاح رسول(ص) درمىآیند. نخستین نواده پیامبر(ص), حضرت حسن(ع) از مادرش فاطمه(ع), زاده مى شود. بالغ بر ده غزوه و سریه رخ مى دهد که قتل برخى از معارضان اسلام را هموار مى سازد. در جنگ بزرگ ((احد)), تهاجم سنگین مشرکان مکه پس از ناکامى اولیه, به دنبال شبیخونى به عقبه سپاه اسلام, به نفع مکیان تمام مى شود و با آشفتگى مسلمانان, تنها على(ع) و زنى ((نسیبه)) نام و معدودى دیگر بر حراست از رسول خدا(ص) پایدارى مى کنند. پس از فروکش کردن جنگ, با وجود داغ کشتگانى چون ((حمزه)), عموى پیامبر(ص) و سردار اسلام, مسلمانان با اجراى نمایشى نظامى در ((حمرإ الاسد)), مکیان در حال بازگشت را مى هراسانند و نیز به حاکمیت اسلام در یثرب بقا مى بخشند. کشتار فجیع دو گروه تبلیغى در ((بئر مئونه)) و ((رجیع)), مدینه الرسول(ص) را غمبار مى سازد.

56 ع.ف (4 هـ)
یهود ((بنى نضیر)) در پى توطئه قتل رسول خدا(ص) به رویارویى با مسلمانان و سپس به خروج از یثرب تن مى سپارند. غزوه ((ذات الرقاع)) که در نجد درمى گیرد, پس از گریز خصم, به بازگشت پیروزمندانه سپاه اسلام مى انجامد. در آن غزوه, نماز ((خوف)) برپا مى شود. غزوه ((بدر الوعد)) با نیامدن سپاه مکه و تخلف از وعیدى که ابوسفیان در پایان جنگ احد نموده بود اقتدار مسلمانان را آشکارتر مى سازد. دومین نواده رسول خدا(ص), حسین بن على(ع) ولادت مى یابد. رسول خدا با ((ام سلمه)) ازدواج مى کنند.

57 ع.ف (5 هـ)
غزوه اى در ((دومه الجندل)), در نزدیکى دمشق بى وقوع جنگ در واع مى شود. در دفع تهاجم سپاه ده هزار نفرى ((احزاب)) مشرک, به پیشنهاد ((سلمان)) یثرب با حفر خندق محصور مى گردد. تلاش در نفوذ به یثرب با ضربت حضرت على(ع) نافرجام مى ماند. ((نعیم)) با طرح خدعه, میانه احزاب و یهود ((بنى قریظه)) را بر مىآشوبد. سرانجام, با امداد خداوندى سرما و توفانى شدید مهاجمان را وامى دارد تا شبانه دست از حصر بشویند. پس از آن, با عزم رسول الله(ص) در دفع یهودیان پیمان شکن بنى قریظه و با داورى ((سعد بن معاذ)) اوسى چند صد مرد یهودى کشته مى شوند. ((بنى المصطلق)) که قصد حصر مدینه را داشتند, در غزوه ((مریسیع)) سخت سرکوب مى گردند. در این میان, ازدواج پیامبر(ص) با ((جویریه)) از بنى المصطلق سبب مى شود تا مسلمانان نیز سهم خود را با آزادسازى اسراى ایشان ببخشاید. ((زینب)), دختر ((جحش)), نیز به نکاح رسول(ص) درمىآید.

58 ع.ف (6 هـ)
در ادامه دفع توطئه ها, قریب پانزده اعزام نظامى دیگر به وقوع مى پیوندد که گاه بى جنگ به انجام مى رسد و گاه همراه با پیکارى خونین. سرفرازى مسلمانان در عموم این مانورها زمینه ساز مى شود تا ایشان آهنگ مکه و حج نمایند. اما مکیان ممانعت مى نمایند و ((عثمان)), فرستاده پیامبر(ص) را بازداشت مى کنند از این رو مسلمانان در بیعت ((رضوان)), با رسول کریم(ص) همداستان مى شوند, اما سرانجام با وقوع صلح ((حدیبیه)) و توافق بر توقف ده ساله جنگ, قصد عمره مى نمایند و به انجام حج در سال پسین دل مى سپارند. در مجالى که از این سازش فراهم مىآید, پیامبر(ص) از مدینه با ارسال سفیر, پادشاهان ایران, روم, حبشه, یمن, مصر و... را به اسلام فرا مى خواند. پیامبر(ص) با ((ام حبیبه)) دختر ابوسفیان, ازدواج مى کنند و ((ماریه)) از سوى حاکم مصر به رسول(ص) هدیه مى شود. (این سال آشتى آمیز را ((سنه الاستیناس)) خوانده اند.)

59 ع.ف (7 هـ)
با برگزارى غزوه خیبر و قلعه گشایى على(ع), یهود سرفرود مىآورندو شادى این فتح با بازگشت جعفر و دیگر مهاجران از حبشه فزونى مى یابد. پیامبر(ص) ((صفیه)) را از میان اسیران به نکاح خود درمىآورند. به دنبال حرکت نظامى مسلمانان, یهودیان فدک پیشاپیش به عقد صلح رو مىآورند. زینب, زنى از خیبر رسول الله(ص) را به طعامى مسموم بیمار مى سازد, بالغ بر ده تحرک نظامى دیگر از سوى نیروهاى مسلمان روى مى دهد. پیامبر(ص) با ((میمونه)) دختر حارث, ازدواج مى کند. ((زینب)) دختر رسول خدا(ص) وفات مى یابد. (این سال فتح و پیروزى را ((سنه الاستغلاب)) نامیده اند.)

60 ع.ف (8 هـ)
قریب پانزده سریه و غزوه واقع مى شود. در این بین, غزوه ((موته)) در نبرد با سپاه عظیمى از روم به شهادت جعفر و دو سردار دیگر اسلام مى انجامد و سپاه به ترفند ((خالد بن ولید)) تازه مسلمان, به یثرب بازگردانده مى شود. با فاصله چندین سریه, پیمان شکنى قریش زمینه گشایش مکه و وقوع مهم ترین فتح اسلامى را فراهم مى سازد. تلاش هاى بازدارنده ابوسفیان از این فتح نافرجام مى ماند و او خود نیز ناگزیر به پذیرش اسلام مى گردد. خانه کعبه از بتان زدوده مى شود و مکیان پناهنده به اسلام, همگى آزاد گشته (طالق) حضرت رسول(ص) مى گردند. خالد به انهدام بت ((عزى)) و دیگر مهاجر تازه یعنى ((عمروعاص)) به انهدام بت ((سواع)) مإمور مى شوند تا هم باورهاى جاهلانه شکست یابد و هم نومسلمانان کار آمد شوند. در سریه ((بنى جزیمه)) خالد به کینه شخصى کشتار مى کند و پیامبر(ص) که غمین از این جرم است, حضرت على(ع) را مإمور دلجویى و جبران خطا مى کند. در غزوه بزرگ ((حنین)) مسلمانان به سرکوبى سپاه ((هوازن)) و ((ثقیف)) که در ابتداى ستیز پیش تاخته بودند, نایل مى شوند و این ظفر به پیروزى نهایى سپاه اسلام بر ثقیف در غزوه ((طایف)) پیوند مى خورد. هزاران اسیر هوازنى بخشوده مى شوند و در تقسیم غنایم حنین, براى ((تإلیف قلوب)), جانب سران پیشین شرک و ((طلقإ)) مراعات مى شود. رسول خدا(ص) پس از انجام عمره در ماه ذىقعده و تعیین جوانى ((عتاب)) نام بر امارت مکه به یثرب باز مى گردد. مسلمانان حج به جا مىآورند. ((ابراهیم)) یگانه پسر پیامبر(ص) از مادرش ماریه ولادت مى یابد. مإموران مالیاتى به بلاد تابعه اعزام مى گردند.

61 ع.ف (9 هـ)
پس از وقوع چند سریه, پیامبر(ص) حضرت على(ع) را به جانشینى خود در مدینه مى گمارد و عزم تبوک و دفع سپاه روم مى کند, اما این سفر بى هیچ رویارویى به اسلام امیران ((حمیر)) مى انجامد. در راه بازگشت, مسجد ((ضرار)) ویران و توطئه منافقان خنثى مى شود. ((ام کلثوم)) دختر رسول(ص), وفات مى کند. حضرت على(ع) در حج, مإمور ابلاغ سوره ((برائت)) مى گردند. گروه هایى از قبایل عرب (وفود) به مدینه مىآیند و اسلام اعلام مى نمایند. ابراهیم فرزند پیامبر(ص) در شیرخوارگى در مى گذرد.

63ـ 62 ع.ف (11 ـ 10 هـ)
با ادامه اقبال ((وفود)), اسلام در ((شبه جزیره عربستان)) گسترش روزافزون مى یابد. پیامبر مکرم(ص) ((حجه الوداع)) به جا مىآورند و در راه بازگشت, در ((غدیر خم)), بنا به وحى الهى, حضرت على(ع) را به خلافت برمى گزینند. در وفد ((نجران)), هیإت مسیحى از مباهله و احتجاج طرفینى به درگاه الهى, سرباز مى زنند. رسول الله(ص) به نامه ((مسیلمه)) که مدعى دروغین پیامبرى است, پاسخ مى گویند. با بروز آخرین بیمارى پیامبر(ص) آن حضرت در ((بقیع)) براى گذشتگان آمرزش مى جویند و نیز سپاهى به سردارى ((اسامه)) جوان براى نبرد با رومیان تجهیز مى نمایند. ((وصیت)) رسول خدا(ص) (درباره جانشینى اش) کتابت نمى شود و اصرار آن بزرگوار به شرکت در سپاه اسامه, با بازماندن کسانى در مدینه مواجه مى شود. پیامبر خدا(ص) در حضور دیدگان ماتم زده خاندانش به ((لقإالله)) مى شتابند و پیکر مطهرشان به دست على(ع) و تنى چند از بنى هاشم تدفین مى شود. در همین مجال, پس از برپایى غوغایى در ((سقیفه)) از سوى برخى از انصار و مهاجران ((ابوبکر)) به خلافت برگزیده مى شود.

پاورقی ها:پى نوشت ها: 1 ) ابن سعد, الطبقات الکبرى, ج1, ص;80 در حادثه ((فیل)), با سنگسار شدن ((ابرهه)) و پیل سوارانش به وسیله پرندگان ((ابابیل)), خانه ((کعبه)) از هجوم سپاه ابرهه محفوظ ماند. 2 ) یعقوبى, تاریخ الیعقوبى, ج2, ص8. 3 ) مسیحیان, ((بحیرا)) را به نام ((سرجس)) و یا ((جرجس)) شناخته اند. ر.ک. به: مسعودى, مروج الذهب و معادن الجوهر, ج1, ص75. 4 ) یعقوبى, همان, ص15. 5 ) با محاسبه دوران کودکى على(ع) مى توان سى و پنجم عام الفیل را آغاز پرورش او از سوى پیامبر(ص) دانست. سایر منابعى که از آن ها استفاده شده است: ـ ابن اثیر, الکامل فى التاریخ, بیروت, دار صادر و داربیروت. ـ ابن سعد, الطبقات الکبرى, تحقیق محمد عبدالقاهر عطإ, بیروت, دارالکتب العلمیه, 1410 هـ . ـ ابن قتیبه, المعارف, تحقیق ثروه عکاشه, منشورات شریف رضى. ـ ابن هشام, السیره النبویه, تحقیق مصطفى السقا و..., بیروت, دار احیإ التراث العربى و موسسه التاریخ العربى, 1413 هــ . ـ طبرى, تاریخ الطبرى, افست, منشورات مکتبه ارومیه. ـ عسقلانى, الاصابه فى تمییز الصحابه, بیروت, دار احیإ التراث العربى. ـ مسعودى, التنبیه والاشراف, تحقیق عبدالله اسماعیل الصاوى, قاهره, دارالصاوى. ـ مسعودى, مروج الذهب و معادن الجوهر, تحقیق محمد محى الدین عبدالحمید, بیروت, دارالمعرفه, 1368 هـ . ـ مفید, الارشاد فى معرفه حجج الله على العباد, قم, موسسه آل البیت علیهم السلام لاحیإ التراث. ـ واقدى, المغازى, تحقیق د. مارسدن جونز, افست, قم, مکتب الاعلام الاسلامى. ـ یاقوت حموى, معجم البلدان, بیروت, دار احیإ التراث العربى, 1399 ق. ـ یعقوبى, تاریخ الیعقوبى, بیروت, دار صادر.

تعداد مشاهده مقاله: 110