قدرت معنوى و قوت بدنى

قسمت دوم


پرورش با پرهیزگارى
نفس انسان کامل با پرهیزگارى و تزکیه پرورش مى یابد, حضرت على(ع) در نامه اى خطاب به عثمان بن حنیف مى فرماید: ((و انما هى نفسى إروضها بالتقوى;(1) و من نفس خود را با پرهیزگارى پرورش مى دهم.))
در افراد مومن که ارتباط قوى با خداوند دارند قدرت روحى به قدرى فزونى مى یابد که مى توانند برنامه هایى را که انجام آنها براى دیگران بسیار سخت و پردغدغه است بدون نگرانى انجام دهند, چنان چه امام اول شیعیان در یکى از حکمت هاى خود درباره علماى راستین فرموده اند:
دانش نور بصیرت و مشاهده حقیقت را بر آنان تابانیده و روح یقین را درک کرده و آن چه را رفاه طلبان رنج زا مى پنداشته اند به آسانى پذیرفته اند و به آن چه جاهلان از آن گریزان بوده اند انس گرفته اند.(2) حضرت على(ع) خطاب به فردى یهودى فرمود: هر کس طبیعتى معتدل داشته باشد مزاجش باصفا مى گردد و در این صورت اثر نفس در وى قوى مى شود و با تقویت این بعد به سوى آن چه که ارتقایش دهد بالا رود و هر کس بدین سو بالا رود به اخلاق نفسانى آراسته گردد, چنین فردى موجودى است انسانى نه حیوانى و به باب ملکى درآید و چیزى او را از این حالت برنگرداند.(3)
آرى معیار قدرت معنوى و انسانیت هر فرد اراده مسلط بر نفس اوست, این حالت انسان را از کشش امیال آزاد مى کند و آنها را در اختیارش قرار مى دهد.
گویند رسول اکرم(ص) در مدینه از محلى عبور مى فرمود, گروهى از جوانان مشغول زور آزمایى بوده و در حال بلند نمودن سنگ بزرگى بودند و چون احتیاج به داور داشتند با عبور پیامبر, از آن حضرت خواستند میانشان داورى نماید که کدامشان بهتر سنگ را بلند مى کند, رسول گرامى اسلام قبول فرمود و در پایان کار اظهار داشتند: مى خواهید بگویم قوىتر از همه چه کسى است؟ گفتند: بفرمایید: فرمود: ((إتحسبون الشده فى حمل الحجاره انما الشده ان یمتلى إحدکم غیظا ثم یغلبه))(4) یعنى: آیا گمان مى کنید نیرومندى در جا به جا نمودن سنگ است؟ نیرومند حقیقى کسى است که چون خشم بر او غلبه گردد, بر غضب خویش غالب گردد.))
و در جاى دیگر فرموده اند: ((إشدکم من ملک نفسه عند الغضب;(5) نیرومندترین شما کسى است که هنگام غضب بر خود تسلط داشته باشد)). و در فرمایش دیگر آن برگزیده پیامبران قوىترین کس را فردى دانسته که چون به گناهى تمایل یابد از آن اجتناب ورزد.(6) حضرت محمد(ص) فرموده اند: هر که دوست دارد از همه مردم نیرومندتر باشد, باید به خداوند توکل کند.(7)
در کتاب اصول کافى, اصبغ بن نباته در ذیل حدیثى مى گوید: حضرت على(ع) فرموده است: خداى ـ عزوجل ـ مردم را سه طبقه آفریده و آنها را در سه مرتبه جا داده است و این همان فرموده قرآن مى باشد که اصحاب میمنه و مشإمه و سابقون را معرفى نموده است: در این روایت بعد از معرفى سابقین درباره اصحاب میمنه آمده است: به راستى مومنان هستند که خداوند در آنها چهار روح نهاده است, روح ایمان, قوت, شهوت و بدن, پیوسته بدن این چهار روح را به کمال رساند و حالاتى بدو پدید آید (تا پایان روایت).(8)
قدرت عضلانى وجه مشترک انسان و حیوان مى باشد و آن چه در وجود انسان مطرح مى باشد اراده در برابر میل نفسانى است اگرچه زور و قدرت اعضاى بدن یک نوع کمال است و خود از اراده و اعتماد به نفس و شهامت حکایت دارد, اما اگر فردى بتواند در مقابل امیال و هواهاى خود ایستادگى نماید به مراتب مقامات افزون ترى را به دست آورده است, سعدى مى گوید:
گرت از دست برآید دهنى شیرین کن
مردى آن نیست که مشتى بزنى بر دهنى
آن که قدرتش به خشم و غضب و حالات عصبى متکى است ولى مى خواهد مردم را اذیت کند ضعیف است و این رفتارهایش از کاستى روانى و اخلاقیش حکایت مى کند, حضرت امام حسین(ع) مى فرماید: ((القدره تذهب الحفیظه;(9) یعنى قدرت کینه را از بین مى برد. )) وقتى انسان یک نیروى روانى و قدرتى معنوى در خود احساس مى کند, دیگر در دلش حسادت و عداوت وجود ندارد, حضرت على(ع) حالت روانى منفى دیگرى را که ((غیبت)) است, منتهاى کوشش یک ناتوان و سست عنصر دانسته است.(10) یک روح مقتدر و قوى به هیچ عنوان از برادرانش غیبت نمى کند.
بر این اساس در اسلام قوى بودن یک ارزش و کمال انسانى محسوب شده و حتى این آیین فرد ضعیف را مورد بغض قرار داده است: ((ان الله یبغض المومن الضعیف))(11) اما تعبیر قدرت در اسلام به همین توانایى هاى بدنى منحصر نمى شود و قرآن و عترت توانایى هایى در انسان سراغ دارد که به کشف, تقویت و تحریص آنها پرداخته و ثمراتش در خود فرد و نیز جامعه بسیار مفید خواهد بود.
امام صادق(ع) فرموده اند: ((ما ضعف بدن عما قویت علیه النیه;(12) وقتى نیت و اراده آدمى قوى باشد بدن دچار ضعف و ناتوانى نخواهد شد.))

ارزش ورزش
هدف از فعالیت هاى بدنى این است که فرد از نظر آمادگى جسمانى به حد مطلوب برسد و بتواند کارآیى بدن را تضمین کند و قادر باشد, در کاربرد اعضاى خود تسلط کامل از خویشتن بروز دهد و انواع مهارت ها را کسب کند, توجه به فعالیت هاى جسمانى در شادمانى معنوى و لذات روحانى دخالت دارد و گویند ((عقل سالم در بدن سالم است)), امام خمینى ـ قدس سره ـ فرموده اند:
((... ورزشکارها همیشه این طور بودند که یک روح سالمى داشتند از باب این که توجه به شهوت نداشتند توجه به لذات نداشتند... شما اگر دقت کنید در حال جوان ها و طبقات جامعه مى بینید که آنهایى که در عیش و عشرت مى گذرانند حقیقتا عیش و عشرت نیست, بدن ها افسرده, روح ها پژمرده و کسالت سر تا پاى آنها را گرفته است... . ))(13)
هم چنین آن روح قدسى در بیاناتى به این نکته تإکید فرموده اند که:
((ورزشکاران علاوه بر ورزش جسمانى وظیفه دارند به پرورش روحانى خود نیز بپردازند, ورزش جسمانى قدرت لازم براى دفاع از میهن و مقابله با دشمنان را به انسان مى بخشد, اما ورزش روحى امیال نفسانى درون انسان را سرکوب و انسان را براى کمال معنوى آماده مى سازد... .))(14)
ورزش از مفیدترین و سالم ترین سرگرمى هایى است که مى تواند اوقات فراغت جوانان را پر نماید و با نشاط بخشیدن به آنان, این نیروهاى ذخیره را براى انجام وظایف فردى و اجتماعى مهیا نماید. ورزش روحیه شجاعت و توان رزمى انسان را فزونى داده و کمک شایانى در تقویت سلامتى جسمانى و روانى مى نماید, در ورزش خون بیشترى به اندام ها و نسوج بدن رسیده و در نتیجه شادابى قلب قوى مى گردد و در نتیجه قدرت انقباض آن افزایش مى یابد.(15)
تلاش هاى بدنى و تحرک جسمانى فرد را از ابتلا به بیمارىهایى چون فشار خون, نارسایى کلیه و اختلالات قلبى, عروقى و نابسامانى هاى روانى برحذر مى دارد.(16)
کسى که مشغول فعالیت هاى جسمى, حرکتى است, رفته رفته به کنترل روحیه پرداخته و عواطف, عقده ها و انگیزه هاى خویش را اصلاح و تعدیل نموده و به تقویت روحیه اعتماد به نفس مى پردازد. از آثار تربیتى بازى این است که فرد متوجه دیگران شده و از خودگرایى بیرون آمده و احساسات و تمایلاتش به گروه و اجتماع تعلق مى یابد, بازىهاى هدف دار در اسلام به عنوان سرگرمى بیهوده و توإم با لهو محسوب نمى گردند و در حدیثى رسول الله(ص) بهترین سرگرمى را براى مرد باایمان شنا دانسته است. (17) در روایت دیگرى آن حضرت پرورش اسب و تیراندازى با کمان را جزو سرگرمى هاى مومنان برشمرده اند.(18)
در قرآن ذیل داستان یوسف به بازى اشاره شده و فرزندان یعقوب خطاب به پدر مى گویند: ((إرسله معنا غدا یرتع و یکعب و انا له لحافظون;(19) او (یوسف) رابا ما (به محیط بیرون شهر) بفرست تا در چمن و مراتع بگردد و بازى کند و به درستى که ما او را در مقابل هر خطرى محافظت مى نماییم.))
و در کلام معصومین تإکید شده که بگذار تا فرزندت تا هفت سال بازى کند.
پیامبر اکرم(ص) آن دسته از ورزش ها را که جنبه رزمى داشته اند, مورد توجه و تإیید قرار داده و در مواقعى خود آن حضرت در مسابقاتى چون شتردوانى و اسب سوارى شرکت نموده و گاه برنده شده اند.(20) و نیز آن وجود گرامى اسباط خویش ـ حسن(ع) و حسین(ع) ـ را به مسابقه کشتى واداشته و آن گاه به تشویقشان مى پرداخت. (21)
فلسفه تشریع سبق و رمایه (تیراندازى و اسب سوارى) در اسلام ایجاد آمادگى رزمى و تقویت قوه سلحشورى در بین مسلمانان مى باشد و از مضمون روایتى که از حضرت رسول اکرم(ص) نقل شده برمىآید که هیچ مسابقه اى با حالت شرطبندى در اسلام روا نمى باشد جز اسب سوارى و تیراندازى.(22) و از آن سرور عالمیان روایت شده که به فرزندان خود شنا و تیراندازى آموزش دهید.(23)
چه خوب است ورزشکاران در جهت تقویت حالات روحانى و افزون نمودن کمالات اخلاقى خویش بکوشند و توان بدنى را براى بارور نمودن ارزش هاى دینى و انسانى خود به کار گیرند, فردى این گونه در جامعه به صورت فرد مجزا از انسان هاى دیگر نیست و ((من)) او تبدیل به ((ما)) مى شود و چون دردى و ضایعه اى در محیط پیرامونش پدیدار گردد گویى که این ناراحتى در جایى از بدن یا روح او پیدا شده است و از این جهت لحظه اى قرار و آرام ندارد, اندیشیدن به سرنوشت انسان هاى محروم و تلاش براى تحقق عدالت اجتماعى و یارى و مددکارى در کارهاى خیر از اعمال افرادى است که قهرمان میدان ارزش ها هستند و ورزش را وسیله اى مى دانند براى عملى نمودن رفتارها و حالات خوب در جامعه. شهید دکتر مصطفى چمران که قهرمان میدان هاى علم, تقوا, اخلاق و رزم و حماسه بود نقل مى کند: شبى در کوچه فقیرى را دیدم که به شدت از سرما مى لرزید, در آن زمان برایم میسر نبود که برایش کارى انجام دهم و او را از این وضع اسفناک رهایى دهم, اما آن شب به بستر گرم نرفتم و تا صبح به یاد آن مرد لرزیدم و سرمایى سخت خوردم و مریض شدم و از آن بیمارى خیلى لذت بردم.(24)
خصوصیت دیگر که یک قهرمان باید در خود پرورش دهد و به موازات بازسازى جسم آن را سامان دهد, گرامى داشتن روح است. حضرت على(ع) به فرزندش امام حسن مجتبى(ع) مى فرماید: فرزندم روح خودت را گرامى بدار از هرگونه دنائت و پستى, در مقابل هر کار فرومایه اى تفکر کن که روح و روان من بالاتر از این است که به چنین فرودى بیالاید(25), حیف این روح شفاف و روان زلال است که گل و لاى دنیا و شهوات آن را کثیف کند, خود را برتر از این بدان که با دروغ, تهمت, غیبت, و مانند آن کوچک شوى و از ارج و قدرت کاسته شود.
دست یافتن به قله کرامت و فتح فرازین ارتفاع بزرگوارى, قدرت معنوى و بدنى انسان را زیاد مى کند و چنین فردى اگرچه در جسم و بدن هم کاستى داشته باشد, در نهایت سلامتى روحانى و نشاط ملکوتى به سر مى برد و اندیشه و خردش از زلال مکارم سیراب مى گردد و بدین جهت ملالى در خاطرش نیست.

نسیم ورزش و توفان تبلیغات کاذب
همان گونه که اشاره شد, بدن در خدمت روح و روان است و البته هر فعل و انفعالى که در اندام انسانى صورت مى گیرد بر حالات روانى وى نیز تإثیر مى گذارد. ورزش تا زمانى ارزش دارد که ((روح)) را تقویت کند و در افزایش شور, نشاط و سلامتى مردم موثر باشد, در غیر این صورت این بازى مشکل آفرین گشته و امکان دارد افراد را به ورطه دیگرى بکشاند که ارمغان شوم آن فاصله گرفتن از باورهاى عقیدتى, عزت و استقلال فرهنگى سیاسى است.
حجم سنگین تبلیغات وسیع رسانه ها از جمله صدا و سیما و ایجاد هیجان کاذب در پى گیرى نتایج بازىها و سرایت دادن تمام افراد در این برنامه ها و این که حتى دختران دانشجو و دبیرستانى و سالخوردگان و از کار افتادگان با نگرانى در پى کسب اخبار از برخى بازىها هستند, عوارض سویى به بار دارد, نباید سرنوشت یک بازى; نظیر فوتبال که در کشورهاى غربى پدید آمده و براساس محیط اجتماعى آنان تکامل یافته با ارزش ها گره بخورد و این گونه به جامعه القا شود که راه یافتن به جام جهانى; یعنى دفاع از حیثیت و شرافت. التهابات روانى و ایجاد حزن یا خوف در روح مردم و اشغال ذهن آنان به برد و باخت و اتلاف وقت با ارزش هاى دینى در تباین است. توپ فوتبال گرد است و مسیر حرکت و سرعت آن به شکلش بستگى دارد و از این جهت پیروزى این بازى تا حدودى در گرو شانس هر یک از طرفین است و نتایج غیرقابل پیش بینى در آن دیده مى شود و هر چه باشد یک بازى بیش نیست و سزاوار نیست آن قدر اعصاب و روان و سلامت اخلاقى و روحى مردم را تحریک و تهییج کنیم که عده اى روانه بیمارستان شوند و یا جان خود را از دست بدهند.
اى کاش این همه تبلیغات هزینه بر و بودجه هاى سنگین و اتلاف فراوان وقت مردم صرف امور زیربنایى مى گردید, چرا که اکثریت مدارس کشور ایران بنا به اظهارات وزیر آموزش وپرورش در پاییز سال 1376 هـ.ش کتابخانه ندارند و نیز در برخى نقاط دانشآموزان از کلاس مناسب محروم بوده و فضاهاى آموزشى به اندازه نیاز واقعى وجود ندارد.
مردم باید به جاى مشغول شدن در تبلیغات ورزشى خود به میدان کار و تلاش بیایند و ضمن فعالیت, ورزش هم بنمایند تا بدنى چالاک داشته باشند و از خمودى و سستى بیرون آیند, شور و نشاط امت مسلمان باید به سوى مسایل جهان اسلام و مشکلات اجتماعى و دل سوزى نسبت به محرومان و بینوایان و یتیمان هدایت شود و یک سونگرى در بازىها درست نبوده و جوانب آن باید از هر لحاظ سنجیده شود.
کم نیستند شاغلانى که به دلالى, واسطه گرى, مشاغل کاذب و کسب درآمد از راه راحت و احیانا خلاف, مشکوک و حرام روى آورده اند و کارگر به فرزندش توصیه مى کند درس بخوان که مثل من بدبخت نشوى; یعنى هم چون پدرش فعالیت نکند. در حالى که امام صادق(ع) پیشواى ششم شیعیان در مزرعه کار مى کند و حضرت على(ع) قنات حفر مى نماید آن هم در وقتى که سخت ترین مسوولیت; یعنى رهبرى معنوى, سیاسى و اجتماعى مردم را عهده دار است.
هزاران نفر معتاد در کشور داریم و بالاتر از آن عده اى از بى کارى رنج مى برند و براى تهیه معاش اهل خانه مشکل دارند, 93% روغن نباتى, 60% شکر مصرفى و بسیارى از محصولات غذایى کشور باید از نقاط دیگر جهان خریدارى و وارد شود و ایران با خرید 6/5 میلیون تن گندم از خارج بزرگ ترین وارد کننده گندم است(26) و لذا باید در مقوله تولیدات و تلاش حرکت هاى تبلیغى صورت گیرد و مردم را به عرصه هاى مولد وارد نمود, نباید امت انقلابى که احیا کننده ارزش هاى اسلامى هستند و اسوه هاى آنان پیشوایان معصوم و شخصیت هاى معنوى مى باشند آن قدر تحت تبلیغات غیر واقعى قرار بگیرند که گروهى کم بهره از فضایل را سرمشق زندگى جوانان خود قرار دهند, چنین برنامه اى غیر منطقى بوده و خلاف شإن یک امت است و پوچ گرى و سقوط به گودال عقب افتادگى فرهنگى ارمغان آن است.
یکى از مهم ترین مقاصد حکومت اسلامى ایجاد استقلال در زمینه هاى فرهنگى, سیاسى و اقتصاد مى باشد و باید با ایجاد امکانات و پرهیز از برخى برنامه ها, هرگونه سلطه اجانب را بر مسلمین قطع کرد.
فقهاى بزرگ با استفاده از آیه ((و لن یجعل الله للکافرین على المومنین سبیلا))(27) قاعده نفى سبیل را استنباط کرده اند و معنى و مفهوم آن این است که هر رابطه اى که موجب شود غیر مسلمان بر مسلمین استیلا یابد باطل و حرام است. نباید تلاشمان این باشد که خودمان را به کشورهایى که با ارزش هاى ما در ستیزند, نزدیک کنیم و براى کم کردن فاصله با آنان از فضایل و ارزش ها دست برداریم و اسم آن را دفاع از شرافت بنامیم.
ورزش نباید بار سنگینى را از لحاظ هزینه ها بر دوش دولت و ملت تحمیل نماید خصوصا در حالى که مردم براى تإمین احتیاجات اساسى خود مشکل دارند و تهاجم یا به تعبیر مقام معظم رهبرى حضرت آیه الله العظمى خامنه اى شبیخون فرهنگى چنگال خبیث خود را به سوى جوانان نشانه رفته است و نیز وقتى مصلحان جامعه مى کوشند معروف و بر و خیر و احسان در جامعه ترویج یابد, نباید چنین هیجان هاى زودگذر و بى اساس را چون توفانى سهمگین به وجود آورد که اقیانوس آنان را به تلاطم وادارد و خداى ناکرده برخى رفتارهاى خلاف را بعضى به منظور بروز شادمانى در پیروزىهاى ورزشى از خود بروز دهند. برد و باخت در بازى از نظر شرعى اشکال دارد و نیز در این پدیده نباید اجازه داد اخلاق مردم مخدوش گردد و عصبیت هاى قومى و ناحیه اى و ملى جانشین ارزش هاى دینى گردند, در هر برنامه اى خصوصا بازىها باید مرز بین تفریح سالم با کارهاى بیهوده و لغو مشخص گردد و از اتلاف وقت مردم اجتناب نموده و زمینه هاى انجام کارهاى خلاف شئون انسانى را نباید به وجود آورد; به عنوان مثال نگریستن مردم به بدن نیمه لخت گروهى جوان براى ساعت هاى متوالى خود گرداب گناه را فراهم مى سازد.

پاورقی ها:پى نوشت ها: 1 ) نهج البلاغه, نامه 45, ص317. 2 ) همان مإخذ, حکمت 147. 3 ) خوشآیند زندگى خویشاوند مرگ, از نگارنده, ص38 به نقل از معرفت نفس, حسن زاده آملى, ج3, ص472. 4 ) نهج الفصاحه, ص6, حدیث شماره 28. 5 ) همان مإخذ, ص60, حدیث شماره 306. 6 ) گفتارهاى معنوى, شهید مطهرى, ص264. 7 ) نهج الفصاحه, ص581, حدیث شماره 2819. 8 ) اصول کافى, کتاب الایمان والکفر, باب الکبائر, حدیث شانزدهم. 9 ) بلاغه الحسین(ع), ص89. 10 ) نهج البلاغه, حکمت 461. 11 ) کافى, ج5, ص59. 12 ) وسائل الشیعه, شیخ حر عاملى, ج اول, باب استحباب نیه الخیر. 13 ) از سخنان امام امت در دیدار با وزنه برداران در تاریخ 1358/2/23. 14 ) گزیده اى از سخنان امام خمینى ـ قدس سره ـ مندرج در آغاز روش تدریس تربیت بدنى در مدارس, دکتر محمد نبوى, محمود ذکاتى. 15 ) اولین دانشگاه و آخرین پیامبر, شهید دکتر سید رضا پاک نژاد, ج14, ص149 ـ 150. 16 ) نک: نقش فعالیت هاى جسمانى در پیش گیرى و درمان بیمارىها, سازمان بهداشت جهانى, ترجمه دکتر فیروز مددى و... (چاپ سازمان تربیت بدنى در سال 1369). 17 ) میزان الحکمه, رى شهرى, ج8, ص534. 18 ) وسائل الشیعه, ج13, ص347. 19 ) سوره یوسف, آیه12. 20 ) ورزش در اسلام, حسین صبورى, ص77. 21 ) همان مإخذ, ص77, به نقل از بحارالانوار, ج103, ص189. 22 ) متن این روایت در کتاب اللمعه الدمشقیه آمده است. 23 ) راهنماى تدریس معلمان تربیت بدنى در دبستان, ترجمه و تإلیف شمسى نیلگون, ص21. 24 ) یاد یاس, برنامه سیماى جمهورى اسلامى درباره شهید چمران, شبکه اول, ساعت ;15 76/7/19. 25 ) نک: نهج البلاغه, نامه 31. 26 ) روزنامه جمهورى اسلامى, شماره ;5351 1376/9/1. 27 ) سوره نسإ, آیه 141.

تعداد مشاهده مقاله: 107