روزه درمانى در کلام امام على علیه السلام

درآمد:
روزه تشریع و اختراع بزرگ خداوند است و قدمت طولانى دارد. از تورات و انجیل فعلى برمىآید که روزه, در میان یهود ونصارى و ملل دیگر مرسوم و معمول بوده است.
خود حضرت موسى(ع) چهل روز روزه داشته است. همچنین از انجیل برمىآید که خود حضرت مسیح هم چهل روز روزه داشته است. پس روزه و رمضان, دو برادر کلانسال هستند در میان بشریت و از آوازه بلندى برخوردارند.
روزه اثرات فردى, اجتماعى, تربیتى, بهداشتى و درمانى زیادى را در جوامع بشرى ببار آورد و ببار مىآورد و اثرات مادى و معنوى فراوانى را در وجود انسان مى گذارد.
پیامبر اسلام (ص) در حدیث بسیار معروفى مى فرماید: ((صوموا تصحوا.)) روزه بگیرید تا سالم شوید.
خوشبختانه بعد از گذشت حدود هزار و چهار صد سال, تازه دنیا دارد بر سر عقل مىآید و بحث ((روزه درمانى)) را مطرح مى کند, هرچند هر کس نمى تواند به عمق و فلسفه روزه, بطور دقیق پى ببرد.
امروزه در بحثهاى روان شناسى, بحث ((فراروان)) مطرح است ولى بطور یقین, غیر از انسانهاى کامل و مومنین واقعى, کسى نمى تواند این کلام حضرت امیر(ع) را درک کند که فرمود:
((صوم النفس امساک الحواس الخمس عن المآثم و خلو القلب من جمیع إسباب الشر)) روزه جان یعنى چه؟ و چه کسى مى تواند آن را درک و سپس عمل بکند؟!
به هر حال , در این نوشتار کوتاه سعى شده به این پرسش پاسخ دهیم که:
آیا روزه اثرات درمانى دارد یا خیر و گستره آن تا کجاست؟ لذا در این مقاله در چند عنوان بحث نمودیم که عبارتند از:
1 ـ درآمد
2ـ تعریف, اهمیت و ضرورت
3ـ انواع روزه
4ـ فلسفه روزه
5ـ سوژه هاى تربیتى روزه و رمضان
6ـ خداحافظ رمضان
7ـ جشن روزه دار و عید واقعى
8ـ نتیجه و در پایان کتابنامه

تعریف, اهمیت و ضرورت:
در فرهنگ قرآن, از روزه به ((صوم)) تعبیر شده است. صوم در لغت به معناى برخاستن است بىآنکه بعد از آن کارى شود.
نزد بعضى صوم به معناى نگاه داشتن است. هر یک از دو معنا مناسبت دارد با معناى شرعى و آن نگاه داشتن خود است بر وجه شرع در روز از آنچه در شرع او را مفطر خوانند با نیت.(1)
در جاى دیگر آمده: صوم به معناى روزه. همچنین است صیام.
اصل آن امساک از مطلق فعل است, خوردن باشد, یا گفتن, یا رفتن.
صوم اسلامى امساک مخصوصى است از طعام و چیزهاى دیگر که از طلوع فجر شروع شده و با رسیدن شب به پایان مى رسد.(2)
در التبیان از صوم چنین تعریف شده است:
((الصوم فى الشرع هو الامساک عن اشیإ مخصوصه على وجه مخصوص ممن هو على صفات مخصوصه و من شرط انعقاد النیه.))(3)
روزه در شرع, عبارت است از: 1ـ خوددارى کردن از خوردن اشیإ خاص و ویژه, 2ـ بر وجه مخصوص, 3ـ از کسانى که داراى خصوصیات ویژه هستند, 4ـ به شرط بستن نیت.
به هر تقدیر در رساله عملیه آمده:
روزه آن است که انسان براى اطاعت فرمان خدا, از اذان صبح تا مغرب, از چیزهایى که روزه را باطل مى کند خوددارى نماید.

اهمیت:
اهمیت روزه آنقدر زیاد است که با زندگى و زنده ماندن انسان عجین است. روزه زباله ها و مواد اضافى و جذب نشده بدن را مى سوزاند, و در واقع بدن را ((خانه تکانى)) مى کند.

ضرورت:
در این برهه از زمان, بخاطر مصنوعى گشتن زندگى و خوردنیها و نوشیدنیهاى شیمیایى زا, زندگى و محیط زیست بشر, با خطر جدى مواجه گشته است.
یکى از بهترین راه درمان این همه بیماریهاى جسمى و روانى ((روزه درمانى)) است که به روزه شکم, جسم را درمان بخشیم و با روزه نفس, جان و روان خود را.
یکى از فقره هاى دعاى ماه رمضان که دعاى بین المللى هم هست این است که: ((اللهم اشف کل مریض)) خدایا تمام بیماران جهان را شفاببخش.
به امید روزى که جهانیان به خاطر درمان بیمارى جسمشان هم که شده سراسیمه به روزه درمانى روى بیاورند و عظمت هاى اسلام را قطره اى بنوشند.

انواع روزه:
روزه به عبارات مختلف, تقسیمات مختلفى را به خود اختصاص مى دهد.
تقسیمات روزه در فقه عبارت است از:
1ـ روزه واجب
2ـ روزه حرام
3ـ روزه مستحب
4ـ روزه مکروه

روزه هاى واجب عبارتند از:
1ـ روزه ماه رمضان
2ـ روزه قضإ ماه رمضان
3ـ روزه کفاره
4ـ روزه قضاى پدر[ یا مادر] بر پسر بزرگتر
5ـ روزه هاى نذر و عهد
6ـ روزه هاى استیجارى

روزه هاى حرام عبارتند از:
1ـ عید فطر (اول شوال)
2ـ عید قربان (دهم ماه ذى الحجه)
3ـ روزه هاى ضررى
4ـ روزه هاى مستحبى زن و فرزند اگر حق شوهر از بین برود و باعث اذیت پدر و مادر شود جایز نیست.
روزه هاى حرام دیگر نیز هست که در کتابهاى مفصل گفته شده است.

روزه هاى مکروه عبارتند از:
1ـ روزه روز عاشورا
2ـ روزى که انسان شک دارد روز عرفه است یا روز عید قربان,
3ـ روزه میهمان بدون اجازه میزبان.

روزه هاى مستحب:
روزه تمام روزهاى سال, غیر از روزهاى حرام و مکروه که در بالا بیان گشت, مستحب است, ولى بعضى از روزها تإکید بیشترى دارد. که براى توضیح بیشتر به رساله عملیه, به همین بخش مراجعه نمائید.

تقسیم روزه به اعتبار دیگر:
امیرالمومنین(ع) مى فرمایند:
((صیام القلب عن الفکر فى الاثام افضل من صیام البطن عن الطعام))(4)
روزه دل از[ براى] اندیشه در[ ترک] گناهان, بهتر از روزه شکم است از غذا خوردن و آشامیدن.
در این حدیث شریف به دو نوع روزه اشاره شد:
1ـ روزه جان.
2ـ روزه جسم.
روزه جسم مرحله نازله روزه است و گستره آن محدود به زمان خاص مى باشد. روزه جسم و شکم آسان است و هر کس با اراده اندک مى تواند از عهده آن برآید.
نخوردن و نیاشامیدن چند ساعت, چیزى نیست که براى یک انسان متدین مشکل ساز باشد. انسان توانایى دارد چندین روز, چیزى نخورد و نیاشامد و در عین حال زنده و سالم بماند.
آنچه مهم است, روزه جان است که دامنه بسیار گسترده دارد و در عین حال بسیار سخت و دشوار است. چیزى نیست که هر کس بتواند به آسانى بدان دسترسى پیدا کند و یا به صرف دست یازیدن به روزه جسم و شکم, بتواند بدان دست یابد.
ملازمه اى بین روزه جسم و روزه جان وجود ندارد. روزه جسم و شکم, تنها مى تواند مقدمه اى براى رسیدن به مرحله روزه جان باشد. رفع و دفع از خطورات ذهنى, خیالات, شبهات, انگیزه ها و غرضها, شهوات عملى و..., چیزى نیست که به صرف روزه جسم بدست آید.
در مرحله روزه دل, تمام اعضا و جوارح انسان روزه دار است.
گوش انسان روزه دارد. چشم و نگاه انسان روزه دارد. زبان انسان روزه دارد. ذهن انسان روزه دارد. نفس کشیدن و نفسها روزه دارند. در خوردن و خوابیدن و در خلوت و جلوت روزه دارند.
در حدیثى دیگر, امیرالمومنین(ع) مى فرمایند:
((صوم النفس امساک الحواس الخمس عن سائر المآثم و خلو القلب من جمیع اسباب الشر)).(5)
روزه جان, خوددارى کردن حواس پنجگانه از باقیمانده گناهان است و خلوت و آسوده ماندن دل از تمام اسباب پلید.
اگر ((جان)) انسان روزه باشد, حواس پنجگانه, براى همیشه حواسش جمع خواهد بود وبه سوى پلیدیها و پلشتیها, پا نخواهد نهاد.
این نماز و روزه و حج و جهاد
هم گواهى دادنست از اعتقاد(6)
على(ع) مى فرمایند:
((صوم النفس عن لذات الدنیا انفع الصیام)).(7)
روزه جان از خوشیهاى (پست) دنیا سودمندترین روزه ها است.
سرچشمه تمام بیماریهاى روانى, شبهات علمى واخورده است و شهوات عملى.
براى مبارزه با این نوع بیماریهاى خطرساز و خانمانسوز چه باید کرد؟
آیا با ((سلاحهاى هسته اى)) مى توان آن را مهار کرد؟ بطور یقین جواب این سوال منفى است و اگر تمام سلاحهاى گرم و سرد موجود در دنیا را بر سر ((شهوات عملى)) فرو نشانند, نه تنها شعله آتش آن خاموش نمى شود بلکه آتش آن شعله ورتر خواهد گشت. سرطان پنهانى است که با هیچ دارویى درمان نیابد.
تنها راه معقول مبارزه با آن, ((سیر و سلوک علمى و عملى)) است و این بدست نمىآید مگر از راه دین خداپسند و آن دین خداپسند, دین اسلام است که داراى شاخ و برگهاى بیشمارى است.
روزه یکى از شاخ و برگهاى دین اسلام است که در درمان بیماریهاى روانى بسیار نقش آفرین است, همانطوریکه به اعتراف دوست و دشمن, در درمان بیماریهاى ((تن)) نقش بسزایى دارد.
در بخشى از کتاب ((روزه روش نوین براى درمان بیماریها)) آمده:
((امساک و روزه اختیارى و منظم, آثار مخصوصى در بدن پدید مىآورد که بیماریهاى غیر قابل علاج از نظر پزشکان را بهبودى مى بخشد. همان بیماریهایى که اگر تمام داروها و وسایل پزشکى جهان را در اختیار پزشکان قرار دهید آنها را قابل علاج نمى دانند.))(8)

خلاصه:
چرا یک طبیب روسى براساس تجربیات و بدعت, بحث ((روزه درمانى)) را مطرح کرد و روزه درمانى هم نمود ولى مسلمانان از منابع و مبانى بزرگ اسلامى چنین استفاده هایى را نبردند و از غریبه ها, سبقت نگرفتند؟!
آیا از کلام زیباى حضرت امیر(ع) ((روزه درمانى و درمان هر بیمارى)) بدست نمىآید؟! معناى دقیق و عمیق این حدیث نورانى چه مى تواند باشد؟!
((صوم النفس امساک الحواس الخمس عن سائر المآثم و خلو القلب من جمیع اسباب الشر)) یعنى چه؟
آیا با عمل به این حدیث زیبا تمام بیماریهاى روانى و فراروانى درمان نمى گردد؟ ! آیا در صورت عمل به اینگونه روایات, جوامع انسانى به مدینه فاضله تبدیل نمى گردد؟!

فلسفه روزه
1ـ تقویت اراده و ایمان :
على(ع) مى فرمایند:
((ان افضل ما توسل به المتوسلون الى الله سبحانه الایمان به و برسوله...))
همانا بهترین چیز که نزدیکى خواهان به خداى سبحان بدان توسل مى جوید, ایمان به خدا و پیامبر, و جهاد در راه خداست, که موجب بلندى کلمه مسلمانى است و یکتا دانستن پروردگار که مقتضاى فطرت انسانى است; و برپا داشتن نماز که آن ستون دین است, و دادن حق مستمندان ـ زکات ـ که واجب شرع مبین است. و روزه ماه رمضان که نگهدارنده از عقاب است ـ و بازدارنده عذاب(9) ایمان به اینکه روزه ماه رمضان نگهدارنده از عقاب است و بازدارنده عذاب خود باعث تقویت ایمان مى گردد و موجب امیدوارى نسبت به سرنوشت آینده و چنین کارى ایمان و اراده انسان را قوى مى کند و سرنوشت و آینده انسان را روشن و از هاله ابهام بدر مىآورد.
على(ع) در جاى دیگر مى فرمایند:
((علیکم بصیام شهر رمضان فان صیامه جنه حصینه)).(10)
بر شما باد به روزه ماه رمضان, زیرا روزه این ماه سپرى است, نگهدارنده از آتش جهنم.

2ـ خودسازى:
روزه دروازه بزرگ عبادت است. به این معنا که خودسازى و مقاومت در انجام عبادات را از روزه باید شروع نمود.(11)
امیرالمومنین در این زمینه مى فرمایند:
((بندگان خدا; پرهیز از نافرمانى خدا, دوستان او را از در افتادن در حرامهاى او نگهداشته است, و دل آنان را به ترس وى همراه داشته است; چندانکه شبها بیدارشان مى دارد, و روزهاى گرم را با تشنگى بر آنان به سر مىآرد.
آسایش عقبى را با رنج دنیا به دست آورند, و سیرآبى ـ آنجا ـ را با تشنگى خوردن ـ در اینجا ـ.))(12)
این پیام خداوند است که:
((فان مع العسر یسرا, ان مع العسر یسرا)).(13)
به دنبال هر سیاهچاله, دو سپید چشمه اى است.
به دنبال هر تشنگى اى, تشریفات و تشویقاتى است و به دنبال هر گرسنگى و خودسازى, سودى.
امیرالمومنین(ع) در این زمینه به درمانگاه و درمانگران بزرگى اشاره مى کند که هم مجهز به تمام امکانات درمانى هستند و هم مجهز به درمانگران متخصص.
مى فرماید: ((... خمص البطون من الصیام)).(14)
مردمى که چشمانشان از گریه تباه, شکمهایشان از روزه لاغر, و به پشت چسبیده, لبهایشان از دعا خشک, و پژمرده گردیده, رنگها زرد از شب زنده دارى ـ بسیار ـ بر رخسارشان گرد فروتنى پدیدار.
مولوى مى گوید:
هست روزه ظاهر, امساک طعام
روزه معنا, توجه دان تمام
این دهان بستن دهانى باز شد
که خورنده دانه هاى راز شد
جوع مر خاصان حق را داده اند
تا شود از جوع شیر زورمند
به هر تقدیر ((روزه درمانى)) را بیگانگان از اسلام عزیز و روح آیات و روایات ما گرفته اند, نه اینکه خودشان خلاقیت به خرج داده اند و آن را کشف کرده اند.
سعدى گوید:
اندرون از طعام خالى دار
تا در او نور معرفت بینى
تهى از حکمتى بعلت آن
که پرى از طعام تا بینى
حضرت امیر(ع) مى فرمایند:
((والصیام ابتلإ لاخلاص الخلق)).(15)
خداوند روزه را واجب کرد تا اخلاص آفریدگان آزموده گردد.))
اخلاص باید در آزمایشگاه بزرگ رمضان, کاربردى گردد, نه تنها اخلاص بلکه تمام تئوریهاى دینى و ارزشى را باید آزمود و در آزمایشگاه بزرگ رمضان و..., کاربردى ساخت.
در جاى دیگر حضرت امیر(ع) مى فرمایند:
((و مجاهده الصیام فى الایام المفروضات, تسکینا لاطرافهم, و تخشیعا لابصارهم... )).
و روزه گرفتنهاى دشوار, در روزهایى که واجب است تا اندامشان بیارامد با این کار, و دیده هایشان خاشع شود و جانهاشان خوار. و سبک ساختن دلهاى آنان, و بردن خودبینى از ایشان, به فروتنى که در این عبادتهاست: از چهره هاى شاداب را به تواضع برخاک سودن, و با چسبانیدن اندامهاى پاکیزه بر زمین, خردى خویش را نمودن, و رسیدن شکمها به پشت به فروتنى و خوارى به خاطر روزه دارى.))(16)
بیگانگان بى خبر, از روزه دراسلام یا روزه ها و امساک هایى که خود تجویز مى کنند را, فقط ضامن سلامى تن و جسم تنها مى دانند ولى غافل از اینکه روزه در اسلام, بر فراروان هم اثر گذار است و بسیارى از بیماریهاى روانى, فشارهاى عصبى و فشارهاى روانى را مى توان از طریق روزه درمان کرد. و راز اصلى از روزه در اسلام, دست یافتن به سلامتى جان است, که اگر انسان به سلامتى جان دست نیابد, تمام هستى خویش را باخته است.
ولى موحدان واقعى, شیعیان و انسانهاى کامل سلامتى تن را مرتبه نازله روزه مى دانند و هدف بلند از روزه, درمان روانهاو فراروان است بلکه برد و گستره روزه در اسلام, الى یوم القیامه ادامه دارد.

3ـ استکبار زدایى و استکبار ستیزى:
بنیانگذار استکبار, ابلیس رجیم است, براى درمان بیمارى استکبار, باید به ستیز با آن برخاست و از راه جهاد اصغر و بدنبال آن جهاد اکبر, با آن به مبارزه پرداخت.
این جنگ الى یوم القیامه ادامه خواهد داشت و پایان ندارد وصلح و سازش در آن صورت نمى گیرد.بقیه در صفحه 36
حضرت امیر(ع) مى فرمایند:
((اگر خدا رخصت کبر ورزیدن را به یکى از بندگانش مى داد, به یقین منتى را بر پیامبران گزیده و دوستانش مى نهاد, لکن خداى سبحان بزرگمنشى را بر آنان ناپسند دید وفروتنى را پسندید. پس پیامبران ـ از روى فروتنى ـ گونه هاى خود را بر زمین چسبانیدند, و چهره هاى خود را به خاک مالیدند, و برابر مومنان فروتنى نمودند و خود مردمانى مستضعف بودند. خداىشان به گرسنگى آزمود و به سختى مبتلایشان فرمود, و با ترس و بیمارى امتحانشان کرد و با زیر و زبر کردنشان در سختیها, ایمانشان را پدید آورد.))(17)
اهداف همه پیامبران استکبار زدایى و استکبار ستیزى بود از یک طرف و تربیت نیروى انسانى بود از طرف دیگر.
على(ع) در جاى دیگر مى فرمایند, یکى از اهداف بزرگ عبادات از جمله روزه, استکبار زدایى است.
مى فرمایند:
((والتصاق کرائم الجوارث بالارض تصاغرا, و لحوق البطون بالمتون من الصیام تزللا)).(18)
و با چسبانیدن اندامهاى پاکیزه بر زمین خردى خویش را نمودن, و رسیدن شکمها به پشت به فروتنى به خوارى به خاطر روزه دارى.

خلاصه:
به هر تقدیر بحث در این زمینه, دامنه گسترده دارد و در این نوشتار به سه هدف و فلسفه بزرگ روزه که همان درمان جسم و جان است اشاره شد که عبارتند از:
1ـ تقویت اراده و ایمان.
2ـ خودسازى.
3ـ استکبار زدایى و استکبار ستیزى.
ادامه دارد