خدمت رسانى در سیره پیشوایان
حجة الاسلام و المسلمین محمد محمدى اشتهاردى
اشاره:
نظر به این که امسال از طرف مقام معظم رهبرى (مدّظلّه) به عنوان سال نهضت خدمت رسانى اعلام شده مقاله زیر تقدیم مىگردد:
از آن جا که بشر داراى خوى اجتماعى بوده، و براى وصول به تکامل همه جانبه فردى و اجتماعى نیاز به تعاون هم گرایى و هم کارى دارد، پیامبران، امامان (ع)، ادیان و کتابهاى آسمانى، همگان را به خدمت رسانى به همدیگر در عرصههاى مختلف فرا خواندهاند. خدمت به خلق از ارکان اصلى تمدنها و نظامهاى الهى و انسانى است که بدون آن زندگى انسانها بىمحتوا گشته و شاید به یک زندگى حیوانى تبدیل شود.
در مسئله خدمات، به دو بخش اساسى که از آن به بخش آسیبشناسى و درمان تعبیر مىشود باید توجه کامل داشت :
الف: از هرگونه عواملى که ضد خدمت است جلوگیرى شود.
ب): به هرگونه عواملى که بنیهها و بدنههاى خدمت رسانى را تشکیل داده همّت گماشت و آن را تقویت کرد(1).
بنابر این خدمت کامل بستگى به پاک سازى و نیکو کارى دارد، لذا مبارزه همه جانبه با فساد، فقر، تبعیض و هرگونه انحرافات فکرى و عملى، بخش اول خدمات رسانى را تشکیل مىدهد. بخش دیگر آن احسان و نیکى به انسانها، ایجاد شغل براى آنها، و سعى و کوشش در رفع نیازهایشان مىباشد که این دو بخش باید در طول و عرض همدیگر باشند، تا خدمات رسانى به طور سالم و چشم گیر و مفید، تحقق یابد.
زدودن جامعه از رشوه، گران فروشى، ربا خوارى، بى عدالتى، رانت خوارى، تبعیض، کلاه بردارى، اسراف، جهل و ندانم کارى و خروج از خدا مدارى بخش مهمى از خدمت به خلق و خدمات رسانى را تشکیل مىدهند، به طورى که اگر جامعهاى از اینگونه امور پاک سازى نشود قطعاً امور
مثبت کار ساز نخواهد بود، زیرا این امور، آثار درخشان کارهاى مثبت را خنثى کرده، و نقش آنها را بىتأثیر مىسازد. آیات متعددى از قرآن به تشویق خدمت به خلق در عرصههاى گوناگون پرداخته است ؛ مثلاً مىفرماید: «اِنَّ اللّهَ یَأمُر بِالعَدلِ وَ الاِحسانِ(2)؛خداوند به عدالت واحسان فرمان مىدهد.»
در جاى دیگر مىفرماید:«فَاستَبِقُوا الخَیراتِ(3)؛ در انجام نیکىها و اعمال خیر بر یکدیگر سبقت جویید.
در آیهاى دیگر اعلام مىکند: «اِنَّمَا المُؤمِنُون اِخوَةٌ(4)؛ مؤمنان برادر یکدیگرند.
همه این آیات ما را به خدمت به خلق از جهات مختلف فرا خوانده و تأکید مىکند که در خدمت رسانى به هم از یکدیگر پیشى گیرید و هرگز سستى نکنید؛ به ویژه مؤمنین، زیرا آنها با هم برادرند و آیین برادرى اقتضا مىکند که با کمال عطوفت و مهربانى به همدیگر خدمت کنند و با تلاش مخلصانه مداوم، هرگونه موانع خدمت رسانى به آنها را از سر راه بردارند.
باید توجه داشت که خدمت به خلق، مصادیق بسیار مختلفى دارد و هرگونه گرهگشایى و نجات انسانها خدمت است، ولى اولویّتها را باید شناخت و آنچه مهمتر است مقدّم داشت؛ مانند: اولویّتهاى معیشتى، مسکن، بهداشت، قرض الحسنه و امثال آن. براى توضیح بیشتر، به بخشى از مصادیق خدمات اسلامى که در کلام امام سجّاد (ع) آمده اشاره مىکنیم.
آن حضرت فرمود: «هرکس حاجت برادر دینى خود را برآورد، خداوند در عوض، صد خواسته او را که یکى از آنها بهشت است برآورد، هرکس ناراحتى و گرفتارى برادر دینى خود را بر طرف سازد، خداوند در روز قیامت ناراحتىهاى او را محو کند، و کسى که برادر دینى خود را در برابر ستم گرى یارى کند، خداوند او را از پل صراط - که محل لغزش قدمها است - آسان بگذراند و کسى که در رفع نیاز او بکوشد و او را خوشحال کند، مانند آن است که رسول خدا (ص) را خوشحال نموده است. کسى که به دادن جرعه آبى، تشنگى او را برطرف کند، خداوند او را از شربتهاى سر به مُهر بهشتى سیراب نماید و کسى که با دادن غذایى، او را از گرسنگى برهاند، خداوند از میوههاى بهشت به او بخوراند و کسى که برهنهاى را بپوشاند، خداوند جامههایى از استبرق و حریر بهشتى بر تن او بپوشاند و کسى که به فقیرى با این که برهنه نیست، لباس دهد، همواره در پناه خدا خواهد بود، تا وقتى که از آن پارچه نخى باقى باشد. کسى که برادر مؤمنش را در پیشامدى که موجب خوارى و سرشکستگى او است کفایت کند و آبروى او را در آن حادثه حفظ کند، خداوند نوجوانان جاویدان بهشت را خدمت گزار او سازد و کسى که پیکر او را از مرکب پیاده کند، یا بدن بیمارش را به دوش گیرد، یا جنازهاش را حمل کند، خداوند او را از قبر برناقهاى از ناقههاى بهشت سواره، وارد محشر سازد، به گونهاى که برفرشتگان افتخار نماید. کسى که جنازه مؤمنى را کفن کند، به گونهاى باشد که او را از آغاز عمر تا لحظه مرگش پوشانده است و کسى که واسطه ازدواج برادر دینى اش شود تا همسرش موجب آرامش و انس او گردد، خداوند در عالم قبر کسى را که به صورت محبوبترین بستگان او است با او مأنوس نماید و هر کس در هنگام بیمارىاش از او عیادت کند، فرشتگان الهى در آن وقت، او را فرا گیرند و برایش دعا کنند، تا هنگامى که به خانهاش باز گردد و به او بگویند پاکیزه گشتى و بهشت براى تو پاک و آماده شد. سوگند به خدا! برآوردن حاجت مؤمن نزد من از روزه و اعتکاف و روزه دوماه پى در پى از ماههاى حرام، محبوبتر خواهد بود».(5)
در این حدیث به سیزده کار نیک اشاره شده که هر کدام از آنها به نحوى خدمت به خلق است. بنابر این خدمات رسانى داراى دهها مصداق مىباشد، ولى چنان که گفتیم باید اولویتها را شناخت و براى تحقق آنها کوشید.
ارزش خدمت در روایات اسلامى
در روایات اسلامى مطالب گوناگونى درباره خدمت به خلق بیان شده است که بیان گر اوج ارزش و جایگاه رفیع آن است که در ذیل به نمونههایى از آنها اشاره مىکنیم:
1- پیامبر (ص) فرمود: «المُؤمِنُ مِنَ المُؤمِنِینَ کَالرَّاسِ مِنَ الجَسَدِ، اِذَا اشتَکى الرَّأسُ، تداعى اِلَیهِ سائِر جَسَدِهِ،(6)؛مؤمن نسبت به مؤمنان دیگر هم چون سر نسبت به اعضاى پیکر است، هنگامى که سر انسان درد گرفت، سایر اندامهاى بدن او نیز درد مىگیرد.»
نظیر این مطلب از امام صادق (ع) نیز نقل شده است.(7) سعدى هم بر همین اساس در اشعار معروف خود گوید:
بنى آدم اعضاى یکدیگرند
که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوى به درد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
بنابر این انسانها باید خود را نسبت به دیگران هم چون اعضاى یک پیکر بدانند، در این صورت خدمت به یکدیگر را در حقیقت خدمت به خود دانسته با شوق بدان اقدام خواهند نمود.
2- امیرمؤمنان على (ع) در استوار نامه مالک اشتر، در مورد رفتار و رابطه استاندار (و هر مسئولى که دست اندر کار است) نسبت به نیازمندان جامعه چنین مىفرماید: «دور افتادهترین مردم داراى همان حقى هستند که نزدیکترین آنها داراى آن مىباشند، مسئولیت همه آنها بر عهده تو است، مبادا مستى ریاست و ثروت تو را از خدمت و رسیدگى به آنها باز دارد، پس توجّهت را از آنان برمگردان و در برابرشان چین بر پیشانى میفکن و به کار آنان که دستشان به تو نرسد و در دیدهها خوارند و نزد مردان خُرد، دلجویانه رسیدگى کن، و افراد مورد اعتماد خود را بر آنها برگمار تا کارهایشان را به تو گزارش دهند.»
جالب این که امام حسن مجتبى (ع) درباره سیاست اسلامى در ضمن گفتارى فرمود: «سیاست یعنى پس از رعایت حقوق الهى، حقوق زندگان را رعایت کنى، وظیفهات را نسبت به برادران دینى انجام دهى، در خدمت کردن به مردم دریغ نکنى و نسبت به ولىّ امر تا هنگامى که مخلصانه در خدمت مردم است کمک نمایى.»(8)
3- آن حضرت از رسول خدا (ص) نقل مىکند که فرمود: «به هر اندازهاى که مسلمانى به مردم خدمت کند، خداوند به همان اندازه خدمت کارانى را در بهشت مىگمارد تا به او خدمت کنند.»(9)
4- امام صادق (ع) فرمود: «اَلمُؤمِنُون خَدَمٌ بَعضُهُم لِبَعضٍ؛(10) مؤمنان خدمت گزاران یکدیگرند، یکى از حاضران پرسید: چگونه؟ فرمود: «به یکدیگر فایده رسانند و سود بخشند.»
5 - معصومین (ع) فرمودند: «مَن اَصبَحَ لایَهتَمُّ بِأمُورِ المُسلِمین فَلَیسَ بِمَسلِمٍ(11)؛هر کس صبح کند و به امور مسلمانان همّت نگمارد، مسلمان نیست.»
6- رسول خدا (ص) فرمود: «مَن رَدَّ عَن قَومٍ مِنَ المُسلِمِین عادِیَة ماءٍ، اَو ناراً وَجَبَت لَهُ الجَنَّة؛(12) هر کس از طغیان آب (مثل سیل) یا آتش سوزى نسبت به مسلمین جلوگیرى کند و جلو بلا را نسبت به آنها بگیرد، بهشت بر او واجب است.»
این نیز یکى از خدمتهاى بزرگ است که انسان براى جلوگیرى از هرگونه بلا نسبت به انسانها بکوشد و موجب دفع و رفع بلا از آنها گردد.
7- به طور کلى از رسول خدا (ص) سؤال شد: نافعترین انسانها نزد خداوند کیانند؟ آن حضرت در پاسخ فرمود: «اَنفَعُ النّاسِ لِلنّاسِ؛ آنانى که فایده و سودشان به انسانها بیشتر است.»(13)
8 - پیامبر اکرم (ص) فرمود: «هفت کار است که اگر کسى انجام داد، بعد از مرگش نیز ثواب آنها را در نامه عمل او مىنویسند که عبارتند از: کاشتن درخت، حفر چاه، احداث نهر آب، بناى مسجد، نوشتن قرآن، به ارث گذاشتن علم و به جاى گذاشتن فرزند صالحى که براى او استغفار و دعا کند.»(14)
در جاى دیگر فرمود: «وقتى مؤمن از دنیا رفت، اعمال او قطع مىشود (و پرونده عمل او بسته مىگردد) مگر در سه مورد، به جاى گذاشتن صدقه جارى (کار نیکى که آثار آن ادامه دارد)، علمى که به وسیله آن دیگران سود مىبرند و فرزند شایستهاى که براى او دعا کند.»(15)
روشن است که هر یک از این امور نوعى خدمت رسانى به خلق خدا است که ارزش آنها به گونهاى است که تا باقى هستند، در نامه عمل صاحبش، پاداش نوشته مىشود.
نمونه هایى از خدمت رسانى پیشوایان
1- قرآن در شأن پیامبر (ص) مىفرماید: «ولَقَد جائَکُم رَسُولٌ مِن اَنفُسِکُم عَزِیزٌ عَلَیهِ ما عَنتُّم حَریصٌ عَلَیکُم بِالمُؤمِنینَ رَئوف رحَیمٌ؛ رسولى از خودتان به سوى شما آمد که رنجهاى شما بر او سخت است و بر هدایت شما اصرار دارد و نسبت به مؤمنان، پر محبت و مهربان است.(16)
امام صادق (ع) فرمود: رسول خدا (ص) اوقات خود را به طور منظّم و عادلانه بین اصحاب و مسلمانان تقسیم نموده بود، به همه آنان به طور مساوى مىنگریست، هرگز پاى خود را نزد آنها نمىگشود. هرگاه در نماز بود و شخصى نزد او مىآمد و مىنشست، آن حضرت نمازش را سبک (مختصر) به جاى مىآورد و سپس از او مىپرسید چه حاجتى دارى؟ وقتى نیازش را مىگفت، پیامبر (ص) آن را انجام مىداد و سپس به نماز مىایستاد.
جریر بن عبدالله مىگوید: از آن هنگام که اسلام را پذیرفتم، هیچ گاه بین من و رسول خدا (ص) حجابى نبود، هر وقت خواستم، به محضرش رسیدم و هر وقت او را دیدم، خنده بر لب داشت، با اصحاب خود مأنوس بود، با آنها مزاح مىکرد، به کودکان آنهامهربان بود در کنار خود مىنشانید و در آغوش مىگرفت. دعوت آزاد،برده، و کنیز و فقیر را مىپذیرفت، از بیماران در دورترین نقاط مدینه عیادت مىکرد و در تشییع جنازه مسلمین شرکت مىنمود، معذرت عذر خواهان را مىپذیرفت و در خوراک و پوشاک بر بردگان هیچ امتیازى نداشت.
روایت شده آن حضرت در سفرى همراه یاران بود، دستور داد گوسفندى را ذبح کرده و گوشتش را آماده سازند، یکى گفت: ذبح آن با من، دیگرى گفت: پوست کندن آن با من، سومى گفت: پختن آن با من... آن حضرت فرمود: جمع کردن هیزم براى تهیه آتش نیز با من. حاضران گفتند: اى رسول خدا! شما زحمت نکشید، ما این کار را انجام مىدهیم، فرمود: مىدانم، ولى دوست ندارم در میان شما امتیاز داشته باشم، خداوند براى بندهاش نمىپسندد که در میان همراهانش داراى امتیاز باشد، آن گاه برخاست به بیابان رفت و به گردآورى هیزم پرداخت. او مىفرمود: «سَیِّدُ القَومِ خادِمُهُم؛ آقا و بزرگ قوم، خدمت گذار آنها است.»(17)
در روایت دیگر آمده: در محضر رسول خدا(ص) از شخصى تعریف و تمجید کردند، گفتند: «او براى انجام مناسک حج، به کاروان ما آمد و از آغاز سفر تا پایان شب و روز مشغول ذکر خدا بود.» پیامبر (ص) از حاضران پرسید: پس چه کسى غذاى او را آماده مىکرد، و علوفه مرکب او را حاضر مىنمود؟ عرض کردند: این کارها را ما انجام مىدادیم. پیامبر (ص) فرمود: «کُلُّکُم خَیرٌ مِنهُ؛ همه شما بهتر از او هستید.»
هم چنین فرمود: «کسى که به مؤمن در مسافرت خدمت کند، خداوند هفتاد و سه اندوه را از او بزداید و در دنیا او را از هرگونه غم و حزن پناه داده و اندوه عظیم قیامت را از او دور سازد.»(18)
2- حضرت على (ع) آن چنان در خدمت به مردم در ابعاد مختلف کوشا بود که گویى همه زندگى خود را وقف مردم نموده تا آن جا که - به فرموده امام صادق (ع) - با دست رنج و کارهاى کشاورزى و احداث نخلستانها آنچه به دست مىآورد، در راه فقرا و آزاد کردن بردگان و سامان بخشى جامعه مصرف مىنمود، تا آن جا که از همین محصول دست رنجش هزار برده خرید و آزاد کرد.(19)
از دهها نمونه این که: آن حضرت با حفر چاه و احداث باغ در منطقهاى در اطراف مدینه، مزرعه آبادى به نام چشمه ینبع به وجود آورد که از نظر آب و رشد کشاورزى چشمگیر بود، همین باعث شد که شخصى به محضر على (ع) آمد و در این مورد به آن حضرت تبریک گفت. حضرت على (ع) فرمود: «به وارث مژده دهید! به وارث مژده دهید! که این مزرعه را وقف کردم، تا درآمد محصول آن در راه تأمین معاش و مخارج زائران خانه خدا و مسافران سفر حج به مصرف برسد...»(20)
3- درعصر امامت امام حسن مجتبى(ع) یکى از مسلمانان به کمک و خدمت، احتیاج پیدا کرد، به محضر امام حسن (ع) آمد، و نیاز خود را به عرض رسانید، امام حسن (ع) فرمود: چرا نزد فلان کس نرفتى تا نیازت را بر طرف سازد؟ عرض کرد: نزد او رفتم، ولى در مسجد بود و گفت: «من اکنون در اعتکاف به سر مىبرم» (یعنى سه روز باید براى انجام اعتکاف در مسجد بمانم و روزه بگیرم و از مسجد خارج نشوم) امام حسن فرمود: «اَما اِنَّهُلَو اَعانَکَ کانَ خَیراً لَهُ مِن اِعتِکافِهِ شَهراً؛ آگاه باش! اگر آن شخص تو را در مورد انجام نیازت یارى مىکرد، براى او بهتر از اعتکاف یک ماه بود.»(21)
4- در سیره درخشان امام سجّاد (ع) آمده: هنگامى که با کاروانى به سوى مکه براى انجام مراسم حج حرکت مىنمود با مسئولین کاروان شرط مىکرد که او را معرفى نکنند و کاروانیان او را نشناسند، تا در مسیر راه به آنها خدمت کند. در یکى از سفرها شخصى او را شناخت و به کاروانیان گفت: آیا مىدانید این شخص کیست؟ آنها اظهار بىاطلاعى کردند، او گفت: این شخص على بن الحسین (ع) است. آنها دویدند و به دست و پاى امام افتاده و بوسه زدند و عذرخواهى کردند که ما تو را نشناختیم و گرنه نمىگذاشتیم، به ما خدمت کنى... چرا خود را به ما معرفى نکردى؟ امام سجّاد (ع) فرمود: «من یک بار با کاروانى به سوى حج رفتم، افراد کاروان مرا شناختند، احترام شایانى به من کردند، آن گونه که پیامبر (ص)را احترام مىکنند (در نتیجه به جاى این که من به آنها خدمت کنم آنها به من خدمت مىکردند) از این رو دوست دارم ناشناس باشم.»(22)
در جاى دیگرى فرمود: «احسان و خدمت به برادران دینى خود را کوچک نشمرید، بدانید که در قیامت هیچ چیزى براى شما نافعتر از این خصلت نیست.»(23)
5 - یکى از نمونههاى خدمت امامان (ع) به مردم شفاعت آنها در نزد افراد براى رفع گرهگشایى بود، تا آن جا که نامه مىنوشتند و در مورد احقاق حق و رفع مشکلات مردم اقدام مىنمودند؛ مثلاً در عصر امام صادق (ع) یکى از شیعیان به محضر آن حضرت آمد و در مورد حاکم و فرماندار آن منطقهاى که در آن سکونت داشت گله کرد که مالیات کمرشکن از من گرفته است. آن حاکم به نام نجاشى در منطقه شیراز و اهواز حکمرانى مىکرد و از شیعیان بود، امام صادق (ع) براى او چنین نامه نوشت: «بِسم اللّهِ الرَّحمن الرَّحیم، سُرَّ اَخاکَ یَسُرُّکَ اللّهُ؛ به نام خداوند بخشنده بخشایش گر، برادرت را شاد کن، خدا تو را شاد فرماید.» آن شخص نامه را نزد حاکم برد حاکم بسیار به او احترام نمود، آنچه از مالیات از او گرفته بودند به اضافه هدایایى فراوان به او داد و او را راضى و خشنود نمود. او پس از آن به محضر امام صادق (ع) رسید و ماجرا را به عرض رسانید، امام صادق (ع) فرمود: «سوگند به خدا! نجاشى با شاد نمودن تو، خدا و رسولش را نیز شاد کرد.»(24)
نظیر این رخداد، در مورد امام کاظم (ع) نیز نقل شده، که براى رفع مشکل یکى از مسلمانان رى براى حاکم آن جا نامه نوشت، آن حاکم به نامه آن حضرت احترام نموده و مشکل آن مسلمان بینوا را رفع نمود. در نامه امام کاظم (ع) به حاکم رى چنین آمده: «به نام خداوند بخشنده مهربان، بدان که براى خداوند در زیر عرش خود سایهاى است که در آن سکونت نمىیابد مگر کسى که به برادر دینىاش احسان کند، یا مشکل او را برطرف سازد، یا او را شاد کند و این حامل نامه برادر توست - والسّلام.»(25)
حضرت امام خمینى (قدّس سرّه) به مسئله خدمت به مردم، بسیار سفارش کرد و مىفرمود: به من رهبر نگوئید، بلکه مرا خدمت گزار بخوانید و در فرازى از وصیت نامه الهى سیاسى خود فرمود: «به مجلس و دولت و دست اندرکاران توصیه مىنمایم که قدر این ملّت را بدانید، و خدمت گزارى به آنان، خصوصاً مستضعفان و محرومان و ستمدیدگان که نور چشم ما و اولیاى نِعَم همه ما هستند...فروگزار نکنید.»(26)
شهید مظلوم آیت اللّه دکتر بهشتى آن شهید والا مقام مىفرمود: «ما شیفته خدمتیم، نه تشنگان قدرت.»
به هر حال پایان گفتار را به یکى از رؤیاهاى صادقه و یک فراز از زندگى امام خمینى (قدّس سرّه)زینت مىبخشیم:
مرحوم آیت اللّه سید جواد بروجردى (برادر علامه بحر العلوم و جد سوم آیت اللّه العظمى بروجردى (ره)) در سال 1242 ه. ق در بروجرد وفات کرد و قبرش در آن جا زیارت گاه مردم است. این عالم ربّانى در عصر خود یکى از علماى بزرگ و شخصیتهاى بلند پایه؛ به ویژه در غرب کشور به شمار مىآمد، از آیت اللّه بروجردى (ره) نقل شده که فرمود: «... در ایام اقامت در بروجرد، شبى در عالم خواب دیدم که به خانهاى وارد شدم، گفتند: رسول اکرم (ص) در آن جا تشریف دارند، به آن جا وارد شدم، سلام کردم و در آخر مجلس که جا بود نشستم، دیدم حضرت رسول (ص) در صدر مجلس نشسته و بزرگان سلسله علما و زهّاد در کنار ایشان به ترتیب نشستهاند و مقدّم بر همه و نزدیکتر از همه به رسول خدا(ص) مرحوم آیت اللّه سیّد جواد نشسته بود، به فکر فرو رفتم که در میان حاضران کسانى هستند که نسبت به آقاى سید جواد، هم عالمتر و هم زاهدتر مىباشند، پس چرا سید جواد از همه آنها به رسول خدا (ص) نزدیکتر مىباشد؟ در این فکر بودم که رسول اکرم (ص) با عبارتى به این مضمون فرمودند: «سید جواد در خدمت به مردم و رسیدگى به کار آنها و سامان دهى به نیازهاى آنها، از همه کوشاتر بود.» در یافتم که راز تقدم و برترى آقاى سید جواد (ره) در محضر پیامبر (ص) مسئله خدمت گزارى بیشتر او در دنیا به مردم بوده است.»(27)
در سیره زندگى درخشان امام خمینى (قدّس سرّه) نقل کردهاند: یکى از علما مىگوید: یک سال (سالهاى قبل از 1340 شمسى) تابستان به اتفاق امام راحل و چند تن دیگر از روحانیون به مشهد براى زیارت مشرّف شدیم، خانه دربستى گرفتیم، برنامه ما چنین بود که بعد از ظهرها پس از یکى دوساعت استراحت و خواب، بلند مىشدیم و دسته جمعى به حرم مىرفتیم و پس از زیارت و نماز و دعا به خانه باز مىگشتیم و در ایوان خانه چایى مىخوردیم ؛ اما برنامه امام خمینى این بود که همراه ما به حرم مىآمد، وقتى ما از حرم باز مىگشتیم مىدیدیم همه چیز فراهم و روبه راه و چایى نیز آماده شده است. یک روز من به حضرت امام عرض کردم: «این چه کارى است که شما مىکنید و زحمت مىکشید، دعا و زیارت را به خاطر چایى دم کردن مختصر مىکنید، و با شتاب به خانه باز مىگردید؟!» ایشان در پاسخ فرمود: «من ثواب این کار (خدمت) را کمتر از آن زیارت و دعا نمىدانم.»(28)
مقام معظم رهبرى (مدظلّه) نیز در این راستا فرموده: «خدمت به مردم بهترین راه مبارزه با آمریکاست.»
پىنوشتها: -
1- مائده، 2.
2- نحل، 90.
3- بقره، 148.
4- حجرات، 10.
5- ثواب الاعمال و عقاب الاعمال (ترجمه شده)، ص 325 و 327.
6- بحار الانوار ج 20، ص 127.
7- همان، ج 24، ص 274؛ نظیر این مطلب در اصول کافى، ج 2، ص 166 آمده است.
8- نهج البلاغه، نامه 53؛ حیاة الامام الحسن، باقر شریف قرشى، ج 1، ص 42؛ الحیاة السّیاسیه للامام حسن، جعفر مرتضى، ص 5.
9- اصول کافى، ج 2، ص 207.
10- همان، ص 168.
11- همان، ص 163 و 164.
12- اصول کافى، ج 2، ص 164.
13- همان.
14- المواعظ العددیه، ص 194.
15- بحار، ج 2، ص 22.
16- توبه، 128.
17- کحل البصر، تألیف محدّث قمى، ص 167 و 161 ؛ بحار الانوار ج76، ص 273.
18- بحار، ج 76، ص 274.
19- فروع کافى، ج 5، ص 74.
20- وسائل الشیعه، ج 13، ص 303.
21- اصول کافى، ج 2، ص 198.
22- عیون اخبار الرّضا، ج 2، ص 145(به طور اقتباس).
23- بحار، ج 74، ص 308.
24- اقتباس از اصول کافى، ج 2، ص 190.
25- بحار، ج 74، ص 313.
26- صحیفه نور، ج 21، ص 181 - 182.
27- اقتباس از شرح زندگى آیت اللّه بروجردى، نوشته سید اسماعیل علوى طباطبایى ؛ نظیر این مطلب درباره ابن فهد حلّى، متوفّاى 841 ه.ق نقل شده است(قصص العلماء، ص 19).
28- سرگذشت هایى ویژه از زندگى امام خمینى، ج 1، ص 97 و 98 ؛ مقاله سید حمید روحانى.
