تولّىو تبرّىدر منابع دینى
حجة الاسلام سید جواد حسینى
اشاره:
هر انسانى در زندگى خود الگو و پیشوایى دارد که سعى مىکند خود را به او نزدیک ساخته و پرتوى از صفات او را در درون جان خود ببیند. به تعبیر دیگر: در درون انسان جایى براى اسوهها و قهرمانها است و به همین دلیل تمام ملّتهاى جهان در تاریخ خود به قهرمانان واقعى و گاه، پندارى توجه و دل بستهاند و بخشى از فرهنگ و تاریخ خود را بر اساس وجود آن بنا کردهاند. در مجالس خود از آنها سخن مىگویند و آنها را مىستایند، به آنها عشق ورزیده و سعى مىکنند تا خود را از نظر صفات و روحیات به آنها نزدیک سازند.
اضافه براین، اصل «محاکات = هم رنگ شدن با دیگران؛ مخصوصاً افراد پر نفوذ و با شخصیت» یکى از اصول مسلّم روانى است. مطابق این اصل، انسان کششى در وجود خود به سوى هماهنگى و همرنگى با دیگران؛ مخصوصاً با قهرمانان و پاکان احساس مىکند. به همین علّت، به سوى اعمال و صفات آنان جذب مىشود. هر ملّتى دشمن یا دشمنانى دارند که در مناسبتهاى مختلف و به شکلهاى گوناگون از آنها اظهار نفرت و بیزارى مىکنند و حتى فرزندان را با بغض آنها تشویق و ترغیب مىکنند.
آن جذب و انجذابها در برابر افرادى که انسان نسبت به آنها ایمان کاملى دارد و آنها نیز انسانهاى پاک و وارستهاى هستند بسیار نیرومندتر و جذابتر است.
چنان که دفع و اندفاع در مقابل آن هایى که دشمنى با خدا و رسول خدا او دارند. نیز قوىتر و شکنندهتر است.
به همین دلیل ما در اسلام دو اصل «تولّى» و «تبرّى»، یابه تعبیر دیگر: «حبّ فى اللّه» و «بغض فى اللّه» داریم که هر دو در واقع اشاره به یک حقیقت است. طبق این دو اصل مهم و اساسى ما موظفیم دوستان خدا را دوست بداریم و دشمنان خدا، پیامبران و امامان را دشمن بداریم.
این دستور به قدرى مهم است. که در آیات قرآن به عنوان نشانه ایمان و در روایات اسلامى به عنوان «اَوثَقُ عَرى الایمان؛ محکمترین دستگیره ایمان» معرفى شده و تا «تولّىو تبرّى» نباشد بقیه اعمال، عبادات، احسان و انفاقات بى حاصل و غیر مقبول شمرده شده است.(1)
اینک به برخى از آیات و روایات در این زمینه اشاره مىکنیم:
الف: تولّىدر قرآن.
1- پیامبر خاتم و ابراهیم و ابراهیمیان الگوى شما هستند.
«سرمشق خوبى در زندگى ابراهیم و کسانى که با او بودند براى شما وجود داشت در آن هنگام که به قوم (مشرک) خود گفتند: از شما و آنچه غیر از خدا مىپرستید بیزاریم (آرى) براى شما در زندگى اسوه حسنه (و سرمشق نیکویى) بود براى کسانى که امید به خدا و روز قیامت دارند؛ هر کس سرپیچى کند (به خویشتن ضرر زده است،زیرا) خداوند بىنیاز و شایسته ستایش است.»(2) آن گاه مىفرماید: «لقد کان لکم فى رسول اللّه اُسوةٌ حَسَنَةٌ لِمن کان یرجُوا اللّه و الیوم الآخر و ذکر الله کثیراً؛(3) مسلّماً براى شما در زندگى رسول خدا سرمشق نیکویى بود، براى آنها که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد مىکنند.»
آیات فوق نشان مىدهد که «حُبّ فى اللّه و بغض فى اللّه» از آثار ایمان به خدا و معاد و یاد خداوند است، بدون شک پیغمبر فاطمه را بسیار دوست مىداشت و مىفرمود: «فاطمه پاره تن من است، هر کس او را بیازارد مرا آزرده است». و هم چنین على و حسنین(ع) را دوست مىداشت، چنان که روایات بسیار متواترى در این باب رسیده است. اینها نشان دهنده این است که دوستى آل محمّد (ص) که على و فاطمه و حسنین هستند بر همه مسلمین واجب است.(4)
2- دوستى اهل بیت پاداش رسالت:
«قل لا اسئلکم علیه اجراً اِلا المَوَدَّة فى القربى؛(5) بگو از شما مزدى درخواست نمىکنم ؛ مگر دوستى خویشاوندان نزدیکم» و فرمود «بگو مزدى را که درخواست کردم چیزى است که سودش عاید خدا شما است، مُزد من جز بر خدا نیست.»(6)
فخر رازى مىگوید:
«زمخشرى در کشّاف روایت کرده: «چون این آیه نازل گشت، گفتند: یا رسول الله خویشاوندانى که بر ما محبّتشان واجب است کیانند؟ فرمود: على، فاطمه و پسران آنان»(7) سیوطى از پیامبر اکرم (ص) نقل نموده که فرمود: «دوستى على ایمان است و دشمنى وى نفاق.»(8)
3- مؤمنان دوست همدیگرند: «وَالمؤمنون و المؤمنات بَعضُهُم اَولیاء بَعض یأمَروُن بالمعروُفِ وَ یَنهونَ عَن المُنکَرِ و یُقیمونَ الصّلوةَ و یُؤتُونَ الزّکاةَ و یطیعونَ اللّه و رَسولَهُ اولئِکَ سَیرحَمُهُمُ اللّه انّ الله عزیزٌ حکیم؛(9) مردان و زنان با ایمان ولى (دوست و یار و یاور) یکدیگرند؛ امر به معروف و نهى از منکر مىکنند؛ نماز را برپا مىدارند و زکات را مىپردازند، خدا و رسولش را اطاعت مىکنند، به زودى خدا آنان را مورد رحمت خویش قرار مىدهد، خداوند توانا و حکیم است.»
این پیوند معنوى و روحانى که بر اساس امر به معروف و نهى از منکر و اقامه نماز و اداى زکات و اطاعت خدا و پیامبرش استوار است سبب مىشود که آنها نه تنها در اعمال و رفتار، بلکه در خلق و خوى خویش از یکدیگر الهام بگیرند، و هر کدام همدیگر را دوست بدارند، و اگر بنا است همرنگ جماعت شد، باید هم رنگ این جماعت شوند، نه جماعتهاى گمراه و منحرفى که باید با آنها قطع رابطه کرد.
4- مهاجران راه خدا را دوست بدارید:
«والذین تبوّؤا الدّارَ و الایمان مِن قَبلِهِم یُحِبّون مَن هاجَرَ الیهم و لا یجدون فى صُدورِهم حاجَةٌ مِمّا اُوتوا و یؤثرون على اَنفسِهِم وَ لَو کان بِهِم خصاصَة؛(10) و آنان که پیش از مهاجران، در خانه (دارالهجره خانه مسلمانان) و در سراى ایمان (خانه روحى و معنوى مسلمانان) مسکن گزیدند، مهاجرانى را که به سوى ایشان هجرت کنند دوست مىدارند، و در دل خودشان از آنچه به آنها داده شد احساس ناراحتى نمىکنند و آنها را بر خویش مقدّم مىدارند؛ هر چند خود نیازمندند.»
ب: تبرّىدر قرآن.
1- فردى به نام «حاطب بن ابى بلتَعَه» توسط زنى به نام «ساره» نامهاى مخفیانه به اهل مکّه نوشت که رسول خدا(ص) قصد حمله به مکه را دارد، آماده دفاع باشید، در حالى که پیامبر (ص) به هیچ وجه نمىخواست مکیان از حمله اطلاع یابند. زن آن نامه را در لاى گیسوان خود پنهان نمود و به سرعت به سوى مکه حرکت نمود. جبرئیل ماجرا را به پیامبر (ص) خبر داد، آن حضرت على (ع) را براى گرفتن نامه فرستاد، حضرت نامه را از او گرفت و نزد پیامبر اکرم (ص) آورد، آن حضرت «حاطب» را احضار نموده و او را سخت مورد سرزنش قرار داد و سرانجام این آیه نازل شد: «یا ایّها الذین آمنوا لاتَتَخِذوا عَدُوّى و عدوّکم اَولیاءَ تُلقونَ اِلَیهِم بالمَوّدةِ و قد کفروا بِما جائکم مِنَ الحَقِّ یُخرجُون الرّسول وَ اِیّاکم ان تؤمِنوا بِاللّهِ رّبِکُم؛(11) اى کسانى که ایمان آوردهاید دشمن من و دشمن خود را دوست خویش قرار ندهید، شما نسبت به آنها اظهار دوستى مىکنید در حالى که آنها نسبت به آن چه بر شما نازل شده کفر مىورزند و رسول خدا و شما را به خاطر ایمان آوردن به پروردگارتان از شهر و دیار بیرون مىکنند. اگر شما براى جهاد در راه من و جلب خشنودیم هجرت کردهاید، (پیوند دوستى با آنان برقرار نسازید) شما مخفیانه با آنها رابطه دوستى برقرار مىکنید در حالى که من به آنچه پنهان یا آشکار مىسازید از همه داناترم و هر کس از شما چنین کارى کند، از راه راست گمراه شده است.»
این نکته روشن است که هنگام تضاد بین «پیوندهاى دوستى با پیوندهاى اعتقادى و ارزشى» باید پیوندهاى ارزشى مقدّم شمرده شود وگرنه پایههاى اعتقاد و ارزشها متزلزل شده و تدریجاً انسان به سوى باطل و فساد گرایش پیدا مىکند. لذا نکته اساسى در تولاّى اولیاء اللّه، و تبرّاى از اعداى الهى همین است.
2- دشمنى با دشمنان خدا هر چند از خویشاوندان باشد.
قرآن مىفرماید: «لا تَجِدُ قَوماً یؤمِنونَ بِاللّهِ وَالیومِ الآخِرِ یوادّون مَن حادَّ اللّه و رسولَهُ وَلو کانوُا أبائَهُم وَ اَبنائَهُم اَو اِخوانَهُم اَو عَشِیرتَهُم أولئِکَ کَتَبَ فى قلوبِهِم الایمانَ و اَیدهُم برُوحٍ مِنه وَ یُدخِلُهُم جنّاتٍ تَجرى مِن تَحتِهَا الاَنهارُ خالِدینَ فِیها رَضِىَ اللّهُ عَنهُم وَ رَضُوا عَنه اولئِک حِزبُ اللّهِ اَلا اِنَّ حِزبَ اللّهِ هم المُفلِحُون؛(12) هیچ قومى را که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارند نمىیابى که با دشمنان خدا و رسولش دوستى کنند؛ هر چند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندانشان باشند؛آنان کسانى هستند که خدا ایمان را بر صفحه دل هایشان نوشته و با روحى از ناحیه خودش آنها را تقویت فرموده و آنها را در باغ هایى از بهشت وارد مىکند که نهرها از زیر (درختانش) جارى است جاودانه در آن مىمانند؛ خدا از آنها خشنود است و آنان (نیز) از خدا خشنودند، آنها «حزباللّه»اند (واقعاً) و «حزب اللّه» پیروز و رستگارند.»
آیه فوق علاوه بر بیان پاداش بزرگى براى آنهایى که اهل تبرّاى از دشمنان خدا هستند. این نکته را گوشزد مىکند که هنگام قرار گرفتن بر سر دوراهى، «حفظ پیوندهاى الهى» و «حفظ پیوندهاى خویشاوندى» کدام را باید مقدّم داشت؟ با صراحت مىگوید: اگر نزدیکترین خویشاوندان از راه خدا منحرف شوند و آلوده به کفر و فساد گردند باید از آنها برید و به خدا و ارزشهاى والاى الهى و انسانى پیوست.
ج: تولّىو تبرّىدر روایات.
افراد از لحاظ «تولى» و «تبرّى» به چند دسته تقسیم مىشوند:
اول: افرادى که نه جاذبه دارند و نه دافعه، نه کسى آنها را دوست دارد و نه کسى را دوست یا دشمن دارند. خلاصه نه تولّىدارد و نه تبرّى. لذا این گونه افراد در جامعه مانند یک موجود بىاثر و بى خاصیت است.
دوم: مردمى که دوست مىدارند، با همه مىجوشند و گرم مىگیرند، ولى با هیچ کس دشمنى نداشته و از هیچ کس اظهار بیزارى و تنفر نمىکنند. وقتى هم بمیرند مسلمان با زمزمشان مىشوید و هندو بدن آنها را مىسوزاند:
چنان با نیک و بد خوکن که بعد از مردنت عرفى
مسلمانت به زمزم شوید و هندو بسوزاند
این گونه رفتار براى انسان هدفدار و مسلکى - که فکر و ایدهاى را در اجتماع تعقیب مىکند و تنها درباره منفعت خود نمىاندیشد - میسّر نیست و این روش زندگى کردن روش متظاهران دروغ گو است.
سوم: مردمى که همه را دشمن مىدارند و همه را دفع مىکنند و هیچ کس را دوست و الگو و مقدس نمىدانند. اینها نیز افراد ناقصى هستند و این دلیل بر این است که فاقد فضائل مثبت انسانى اند.
چهارم: مردمى که هم «تولّى» و هم «تبرّى» هم پاکان و خوبان را دوست مىدارند و هم با ناپاکان و مفسدان دشمن مىباشند و از آنها بیزارى مىجویند و هر دو را در کنار هم و در حد مطلوب دارا مىباشند.(13) مطلوبترین انسان همین نوع چهارم است که در این باره روایات فراوانى داریم که به برخى از آنها اشاره مىشود:
1- محکمترین دستگیره ایمان: پیامبر اکرم (ص) روزى به یارانش فرمود: «اَىّ عرَى الایمان اَوثَقُ فَقالوا: اَللّهُ وَ رَسُولهُ اَعلَمُ و قال بعضهم الصلوة و قال بعضهم الزکاة و قال بَعضُهُم اَلحَجُّ وَ العُمرَةُ وَ قال بَعضهُم اَلجِهادُ فَقال رسُول اللّه(ص) لِکُلِّ ما قَلتُم فَضلٌ وَ لَیسَ بِهِ، ولکِن اَوثَقُ عُرى الاِیمانُ اَلحُبُّ فى اللّه و البغض فى اللّه و تولاى َّولیاءِ اللّه و التبرّىمِن اَعداءِ اللّه؛(14) کدامیک از دستگیرههاى ایمان محکمتر و مطمئنتر است؟ یاران عرض کردند خدا و رسولش آگاهتر است. بعضى گفتند: نماز و برخى گفتند: زکات و عدّهاى هم گفتند: حج و عمره، و بعضى هم جهاد. رسول خدا(ص) فرمود: همه آنچه گفتید داراى فضیلت است، ولى پاسخ نیست، محکمترین و مطمئنترین دستگیرههاى ایمان دوستى براى خدا و دشمنى براى خدا و دوست داشتن دوستان خدا و بیزارى جستن از دشمنان خدا است.»
اصطلاح «تولّى» و «تبرّى» به عنوان دو اصل معروف از همین حدیث گرفته شده است. پیامبر اکرم (ص) نخست با این سؤال مهم، افکار مخاطبان را در این مسئله سرنوشت ساز به جنب و جوش در آورد. و این کارى است که پیامبر اکرم گاهى قبل از القاى مسایل مهم انجام مىداد. آن گاه فرمود، که مطمئنترین دستگیره ایمان «حب فى اللّه و بغض فى اللّه» است.
تعبیر به «دستگیره» در این جا گویا اشاره به این است که مردم براى وصول به مقام قرب الهى، باید به یک وسیلهاى چنگ بزنند و بالا بروند.
2- تمام خیرها:
امام صادق علیه السلام به جابر فرمود: «اِذا اَرَدتَ اَن تَعلَمَ اَنّ فِیک خَیراً فانظُر اِلى قَلبِکَ فَاِن کانَ یُحِبُّ اَهلَ طاعَةِ اللّهِ و یُبغِضُ اَهلَ معصیةِ ففیک خیرٌ واللّهُ یُحِبّکَ وَ اِن کانَ یُبغِضَ اَهلَ طاعَةِ اللّه وَ یَحِبُّ اَهلَ مَعصِیةِ، فَلَیس فِیکَ خیرٌ واَللّهُ یُبغِضُکَ وَاَلمَرءُ مَعَ مَن اَحَبّ؛(15) هرگاه بخواهى بدانى در تو خیر و نیکى وجود دارد یا نه؟ نگاهى به قلبت کن! اگر اهل اطاعت الهى را دوست مىدارد و اهل معصیت را دشمن مىشمرد، تو انسان خوبى هستى و خدا تو را دوست دارد و اگر اهل اطاعت الهى را دشمن و اهل معصیتش را دوست مىدارد، نیکى در تو نیست و خدا تو را دشمن مىدارد و انسان با کسى است که او را دوست مىدارد.»
3- برگزیده خدا بودن:
امام باقر(ع) از رسول خدا (ص) نقل نموده که آن حضرت فرمود: «وُدُّ اَلمؤمِنِ لِلمُؤمِنِ فى اللّه مِن اعظَمِ شُعَبِ الاِیمان، اَلا وَ مَن اَحَبَّ فى اللّه وَ ابغَضَ فى اللّه وَ اَعطى فى اللّه و مَنَعَ فى اللّهِ فهو مِن اَصفِیاءِ اللّه؛(16) محبت مؤمن نسبت به مؤمن به خاطر خدا از بزرگترین شاخههاى ایمان است، آگاه باشید! کسى که به خاطر خدا دوست بدارد، و به خاطر خدا دشمن بدارد به خاطر خدا ببخشد و به خاطر خدا خود دارى از بخشش کند او از برگزیدگان خدا است.»
4- دین همان حب و بغض است:
فضل بن یسار مىگوید: «سئَلنا ابا عَبداللّه عَنِ الحُبّ وَ البُغضِ اَمِنَ الاِیمان هو؟ فقال: وَ هَل الایمان اِلاّ الحُبّ و البُغض؛(17) از امام صادق (ع) پرسیدم از دوستى و دشمنى که آیا جزء ایمان است؟ فرمود: آیا ایمان چیزى جز دوستى و دشمنى است؟»
5- کمال ایمان
امام صادق (علیه السلام) فرمود: «مَن اَحبّ لِلّه وَابغَضَ لِلّه و اعطى فهُو ممن کَمُل اِیمانُه؛(18) کسى که براى خدا دوستى کند و براى خدا دشمنى کند و براى خدا کمک کند، از زمره کسانى است که ایمانش کامل شده است.»
6- بهترین اعمال
پیغمبر اکرم (ص) فرمود: «لَو اَنَّ عَبدَینِ تَحابّا فى اللّه اَحَدَهما بالمَشرِقِ وَالاَخَرُ بِالمَغرِب لَجَمَعَ اللّهُ بَینَهُما یَوم القِیامَةِ و قال النبى اَفضلُ الاَعمالِ اَلحُبُّ فى اللّهِ وَ البُغضُ فى اللّه؛(19) اگر دو بنده (از بندگان خدا) یکدیگر را به خاطر خدا دوست دارند یکى در مشرق باشد و دیگرى در مغرب، خداوند آن دو را در قیامت در بهشت کنار هم قرار مىدهد.»
و فرمود: «برترین اعمال دوستى در راه خدا و دشمنى در راه خدا است.»
7 - بر منبرهاى از نور
درحدیث دیگرى از پیغمبر اکرم (ص) چنین آمده: «اِنَّ حَولَ اَلعَرشِ مَنابِرَ مِن نُورٍ عَلَیها قَومٌ لِباسُهُم وَ وُجُوهُهم نُورٌ لَیسُو بِانبِیاءٍ یَغبِطُهُم الانبِیاءُ وَ الشُّهَداءُ علیهم قالُوا یا رَسُول اللّه حَلِّ لَنا قال: هُمُ المتحابُون فى اللّه و المتجالِسُونَ فى اللّهِ و المُتزاءوِرُون فى اللّهِ؛(20) در اطراف عرش الهى منبرهایى از نور است که بر آنها گروهى هستند که لباسها و صورت هایشان از نور است؛ آنها پیامبر نیستند ولى پیامبران و شهدا به حال آنها غبطه مىخورند! عرض کردند: اى رسول خدا! آن مسئله را براى ما حل کن (آنها چه کسانى هستند؟) فرمود: آنها کسانى هستند که به خاطر خدا یکدیگر را دوست دارند و براى خدا با یکدیگر مجالست مىکنند و براى خدا به دیدار هم مىروند.»
8 - بى حساب داخل بهشت شدن
در حدیثى از على بن الحسین(ع) آمده: «اِذا جَمَع اللّهُ عَزَ وَ جَلَّ الاَوَّلین وَ الآخَرِینَ قامَ منُادٍ فَنادى یَسمَعُ النّاسَ فیقُولُ اَینَ المُتَحابُون فى اللّه قال: فیقُومُ عُنَقٌ مِنَ النّاسِ فَیُقالُ لَهُم اِذهِبُوا اِلَى الجَنّةِ بِغَیرِ حِسابٍ قال: فتلقَاهُم المَلائِکةُ فیقُولون اِلى اَین؟ فیقُولَون اِلَى الجَنَّةِ بِغَیرِ حِسابٍ! قال فَیقُولُون فَاىّ ضَربٍ اَنتُم مِنَ النّاسِ؟ فیقُولون نَحنُ المُتحابّون فى اللّه قال: فیقُولَون و اىّ شىاَعمالُکم؟ قالُوا کنّا نحِبُّ فى اللّه و نُبغِضُ فى اللّه قال: فیقولون نِعمَ اَجرُ العاملین؛(21) هنگامى که خداوند متعال اقوام اوّلین و آخرین را (در قیامت) جمع مىکند، ندا دهندهاى ندا مىدهد، به گونهاى که به گوش همه مردم برسد. مىگوید: کجا هستند آن هایى که به خاطر خدا همدیگر را دوست داشتند، فرمود: در این هنگام گروهى از مردم برمى خیزند و به آنها گفته مىشود: بدون حساب به سوى بهشت بروید! فرمود: در این موقع فرشتگان الهى از آنها استقبال مىکنند مىگویند به کجا مىروید؟ مىگویند: به بهشت بدون حساب! مىگویند شما از کدام گروه هستید؟ مىگویند: کسانى هستیم که به خاطر خدا یکدیگر را دوست مىداشتیم و به خاطر خدا گروهى را دشمن مىداشتیم، فرشتگان مىگویند: چه خوب است پاداش عمل کنندگان.»
9- عمل مخصوص خداوند
در حدیث قدسى آمده، که خداوند به موسى فرمود: «آیا هرگز عملى براى من انجام دادهاى؟ موسى عرض کرد: آرى! براى تو نماز خواندهام، روزه گرفتهام، انفاق کردهام و به یاد تو بودهام ؛ فرمود: امّا نماز براى تو نشانه (ایمان) است و روزه سپر آتش، و انفاق (سایهاى) در محشر، و ذکر خدا نور است.» و نیز فرمود: «فَاىّ عَمَلٍ عَمِلتَ لى قال مُوسى، دُلّنى عَلَى العَمَلِ الّذى هَوَلَکَ قال یا مُوسى هل والَیتَ لى ولیّاً وَ هَل عادیتَ لى عدُوّاً قَط فَعَلِمَ مُوسى اِنّ اَفضَل الاَعمال الحُبّ فى اللّه و البُغضُ فى اللّه؛ کدام عمل را براى من به جا آوردهاى اى موسى! عرض کرد خداوندا! خود مرا به عمل براى خودت راهنمایى فرما! فرمود: آیا هرگز به خاطر من کسى را دوست داشتهاى - و به خاطر من کسى را دشمن داشتهاى؟ (در این جا بود که) موسى دانست که برترین اعمال دوستى در راه خدا و دشمنى براى خدا است.»(22)
10- تولّىو تبرّى دو واجب الهى
پیامبر اکرم (ص) فرمود: «الحبّ فى اللّه فریضةٌ،والبغض فى اللّه فریضةٌ؛(23) دوستى در راه خدا و دشمنى در راه خدا واجب است.»
از روایات مذکور و غیر آن، استفاده مىشود که در اسلام حساب مهمى براى "حبّ فى اللّه" و "بغض فى اللّه" باز شده است تا آنجا که به عنوان افضل اعمال، و نشانه کامل ایمان، و برتر از نماز و روزه و حج و جهاد و انفاق در راه خدا، معرفى شده و صاحبان این صفت، پیشگامان بهشتند و مقاماتى دارند که انبیا و شهدا به حال آنها غبطه مىخورند. این تعبیرات پرده از نقش مهمّ مسئله ولایت و تولّىو تبرّىدر تمام برنامههاى دینى و الهى بر مىدارد زیرا انسان پیشوایان بزرگ را به خاطر ایمان و تقوا و فضایل اخلاقى و اعمال صالح دیگر دوست مىدارد، با این حال، چگونه ممکن است به آنان تأسّى نکند، و همگام و هم دل و هم رنگ نشود.(24)
د: بارزترین مصداق تولّىو تبرّى
بهترین مصداق و بارزترین نمونه براى دوستى و دشمنى در راه خدا، محبت نسبت به خاندان رسالت، دشمنى با دشمنان آنها است که همه این فضایل را در حَد اعلا دارا است، یعنى نشانه دیندارى و بلکه اساس آن را تشکیل مىدهد و بهترین دستاویز و «عروة»اى است که انسان بدان چنگ مىزند.
متقى هندى از علماى اهل سنت نقل نموده ، که پیامبر اکرم (ص) فرمود: «لایؤمِنُ اَحَدُکُم حَتّى اکونَ احَبّ اللّهِ من نَفسِهِ وَ اَهلِى احبّ اللّه من اَهلِهِ و عترتى احبّ اللّه مِن عِترَتِهِ و ذرّیتى احبّ اللّه مِن ذُریّه؛(25) کسى از شما ایمان نیاورد مگر آن که من (پیامبر) پیش او از خودش محبوبتر باشم و خاندانم نزد او محبوبتر از خاندانش و عترت من نزد او محبوبتر از عترت او باشد و دودمان من نزد او محبوبتر از دودمانش باشد.»
شیخ صدوق از پیامبر اکرم نقل نموده که آن حضرت فرمود: «کسى که خداوند دوستى امامانى از خاندان مرا روزى او کند به خیر دنیا و آخرت دست یافته و شک نداشته باشد که اهل بهشت خواهد بود زیرا دوستى خاندان من بیست فایده دارد، ده تا در دنیا و ده تا در آخرت: امّا در دنیا (باعث) زهد، حرص در عمل(نیک) ورع در دین، رغبت و عشق به عبادت، توبه پیش از مرگ، نشاط در شب زنده دارى، نومیدى از مال مردم، مواظبت و نگهبانى از امر و نهى الهى، بغض دنیا و سخاوت (در پرداخت مال دنیا).
امّا در آخرت: پروندهاش باز نشود، میزان عملى براى او بر پا نشود، نامه ى عملش به دست راستش داده شود، برائت (و آزادى) نامهى آتش دوزخ به او داده مىشود، صورتش نورانى و سفید گردد، از جامهها و زیورهاى بهشتى بر او بپوشاند، شفاعت او را درباره ى صدنفر از خاندانش بپذیرند، خداى عز و جل با دیدهى رحمت به او بنگرد، تاجى از تاجهاى بهشت بر سر او بگذارند و آن که بى حساب داخل بهشت مىگردد. پس خوشا به حال دوستان خاندانم.»(26)
در حدیث دیگرى هیثمى یکى دیگر از علماى اهل سنّت از على بن الحسین نقل نموده که آن حضرت فرمود: «مَن اَحَبّنا للدنیا فاِنَّ صاحِبَ الدُنیا اَحَبّهُ البرّ و الفاجر، مَن احبّنا لِلّه کنّا نحنُ و هُو یوم القیامَةِکهاتین و اشار بِاِ صبَعِهِ السبابة والوسطى؛(27) کسى که ما را براى دنیا دوست بدارد (ارزشى ندارد چون) نیکوکار و بدکار، دنیا را دوست دارند، و کسى که ما را براى خدا دوست بدارد ما و او در کنار هم هستیم مانند این دو (اشاره به انگشت سبابه و وسط خود نمود).»
در روایت دیگرى از پیامبر اکرم (ص) خطاب به حضرت على (ع) در مورد ولایت و دوستى آن حضرت چنین آمده: «لَو اَنَّ عَبداً عبدالله مِثلَ ماقام نوحٌ فى قَومِه و کانَ لَه مِثل اُحُدٍ ذهَباً فانفقه فى سبیل اللّه و مَدَّ فى عُمرِهِ حَتَى حَجّ اَلفَ عامٍ عَلى قَدَمیهِ ثُمَّ قُتِلَ بَینَ الصَّفا و المَروة مَظلُوماً ثم لم یوالک یا عَلِىّ لم یَشُمَّ رایَحَةَ الجَنّة و لَم یَدخُلها؛(28) اگر کسى به اندازه رسالت حضرت نوح در میان قومش عبادت کند و به اندازه کوه احد طلا داشته و در راه خدا انفاق کند، و عمرش طولانى شود تا هزار بار خانه کعبه را با پاى برهنه زیارت کند. و سپس در میان صفا و مروه مظلومانه به قتل برسد، اگر ولایت (دوستى) تو را اى على نداشته باشد، بوى بهشت را نچشیده و داخل آن نخواهد شد.»
ه: زیارت عاشورا تبلور تولّىو تبرّاى تشیّع
درعظمت و فضیلت زیارت عاشورا همین بس که از سنخ سایر زیارات نیست که به ظاهر از انشاء و املاى معصومى باشد (هر چند از قلوب مطهر ایشان چیزى جز آنچه از عالم بالا مىرسد صادر نمىشود).
این زیارت از احادیث قدسیّهاى است که به همین ترتیب، از زیارت و لعن و سلام و دعا از حضرت احدیّت به جبرئیل امین و از او به خاتم النبیین رسیده است.
صفوان مىگوید: امام صادق (ع) به من فرمود: «بر خواندن این زیارت (عاشورا) مواظب باش پس به درستى که من ضامن قبولى زیارت کسى هستم که از دور و نزدیک، این زیارت را بخواند که سعى او مشکور باشد؛ سلام او به آن حضرت برسد و محجوب نماند و حاجت او از طرف خدا برآورده شود و به هر چه که خواهد برسد و خدا او را ناامید نگرداند. اى صفوان! این زیارت به این مضمون از پدر یافتم و پدرم از پدرش « تا مىرسد به پیامبر اکرم (ص) و رسول خدا از جبرئیل با همین مضمون و جبرئیل از خداى متعال با همین مضمون». همانا خداى عزّ و جلّ به ذات مقدس خود قسم خورده که هر کس حسین را به این جملات زیارت کند چه از راه دور و چه از راه نزدیک و سپس دعاى بعد از آن را بخواند، زیارت او را قبول کنم و درخواست او را به هر قدر که باشد برآورم. پس از حضور من با نومیدى برنمى گردد و او را با چشم روشن و حاجت برآورده شده و فوز به بهشت و آزادى از دوزخ برمى گردانم و شفاعت او را در حق هر کس که شفاعت کند (جز دشمنان خاندان پیغمبر) مىپذیرم.»(29)
هم چنین فرمود: «اگر این زیارت در روز عاشورا (دهم محرم) و مخصوصاً در کربلا با اشک روان خوانده شود «خدا را در روز قیامت با ثواب دو هزار حج و دو هزار عمره و دو هزار جهاد - که ثواب آن همانند ثواب کسى باشد که در خدمت رسول خدا و ائمه ى طاهرین (ع) حج و عمره و جهاد کند - ملاقات نماید»(30) این همه ثواب و پاداش براى آن است که تولّىو تبرّا هم چنان در جامعه تشیّع زنده بماند.
فرازهاى از تولاّى زیارت عاشورا
1- با تولاّى شما به خدا نزدیک مىشوم:
«یا اباعبداللّه اِنّى اَتَقَرَّب اِلى اللّه و اِلى رَسولِهِ و الى فاطمةَ و اِلى الحَسَنِ و الیک بِموالاتِک... و اتقرّب اِلى اللّه ثُمَّ اِلَیکُم بِمُوالاتِکُم و مُوالاةِ وَلیُّکُم... و ولىٌّ لِمَن والاکُم...؛(31) اى ابا عبداللّه همانا تقرّب مىجویم به سوى خدا و رسولش و امیرمؤمنان و فاطمه و حسن و به سوى خودت و با دوستى تو... و تقرب مىجویم به سوى خدا سپس به سوى شما(ائمه اطهار) با محبّت و دوستى شما و دوستى دوستان شما... (و من) دوستم با هر کس که دوستدار شما باشد.
در بخش دیگرى از آن مىخوانیم: «الّلهُمَّ اِنى اَتَقرّبُ اِلَیکَ فى هذا الیَوم و فى موقفى هذا و ایّام حیوتى بِالبَرائةِ مِنهُم و اللَّعنَةِ عَلَیهِم و بالموالات لنَبیّک و آل نبیّک علیه و علیهم السلام؛(32) خدایا بحقیقت تقرب مىجویم به پیشگاه تو در این روز (با عظمت یعنى عاشورا) و در این جایى که هستم و در تمام دوران زندگیم به بیزارى از آنها (دشمنان شما) و (فرستادن) لعنت بر آنان و با دوستى پیامبرت و آل پیامبرت که بر او و بر ایشان سلام خدا باد.»
2- صد بار اظهار ارادت و بیان تولّى
عرضه مىدارى: «السّلام علیکَ یا ابا عَبداللّه وَ عَلَى الاَرواح الَّتى حَلّت بِفَنائِک عَلَیکَ مِنى سلامُ اللّهِ اَبداً ما بَقیتُ وَ بَقِى اللَّیلُ وَ النَهار وَ لا جَعَلَهُ اللّهِ آخِرَ العَهدِ مِنّى لِزیارَتُکم السَّلام عَلَى الحُسین و على على بن الحسین و عَلى اَولاد الحسین وَ على اَصحابِ الحُسَین؛(33) سلام بر تو اى اباعبداللّه! و بر روان هایى که سر به آستانت فرود آوردند، از جانب من سلام خدا همیشه و تا زندهام و شب و روز باقى است، بر تو باد و خداوند این زیارت را آخرین زیارت من قرار ندهد نسبت به شما، سلام بر حسین و بر على فرزند حسین و بر فرزندان حسین و بر اصحاب حسین (این ولایت مداران تاریخ و دوستان حسین و اهلبیت).»
3- ثبات قدم بر دوستى اهل بیت
آن گاه سر به پیشگاه الهى ساییده و عرضه مىدارى: «وثبّت لى قدم صدق عندک مع الحسین و اصحاب الحسین...(34)؛ و ثابت بدار گام راستى (ولایت و تولایم) را نزد خودت با حسین و یاران حسین (سرسلسله جنبان تولّىداران تاریخ).»
فرازهایى از تبرّاى این زیارت
1- صد بار نفرین بر دشمنان اصلى اهل بیت
«اَللّهُمَ العَن اَوَّل ظالمٍ ظَلَمَ حَقَ مُحَمّدٍ وَ آل مُحَمّد وَ آخِرَ تابِعٍ لَهُ على ذالِک اَللّهم العَنِ العِصابَة الّتى جاهدت الحسین و شایعت و بایعت و تابعت عَلى قَتلِهِ اَللّهُمَ العَنهُم جَمیعاً؛ خدایا لعنت نما (و از رحمت خود دور گردان) اوّلین ستمگرى که در حق محمّد (ص) و آلش ستم روا داشت و آخرین کسى که او را در این ستم یارى کرد، خدایا لعنت فرصت بر گروهى که با حسین پیکار کردند و همراهى نمودند براى کشتن او و پیمان بستند و از هم پیروى مىکردند، خدایا همه را لعنت کن.»
آن گاه فریاد برآور بر سر پایه گزاران ستم بر اهل بیت و غاصبان خلافت اوّلى و دومى و سومى و چهارمى: «اللهُمَ خُصَّ اَنتَ اَوَّلَ ظالِمٍ بِاللَعنِ مِنّى وَابدَا بِهِ اَوَّلاً ثُم الثانى و الثالِثَ وَ الرابِع اللهُمَ العَن یَزیدَ خامِساً...(35)؛ خدایا اختصاص ده خودت از طرف من ستمگر اوّلى را به لعنت و آغازین به آن لعن اوّلى را سپس دومى و سومى و چهارمى را خدایا لعنت کن یزید را در مرتبه پنجم.»
2- تبرّا عامل قرب الهى
«اِنّى اَتَقَرَّبُ اِلى اللّه و اِلى رَسُولُه... بمُوالاتِک وَ بِالبَرأئة مِمَّن اَسَّسَ اساسَ الظُلمِ وَ الجُور عَلیکُم وَابرَءُ اِلى اللّه وَ اِلى رَسولِهِ مِمَّن اَسَّسَ اساس ذلِک وَ بَنى عَلَیهِ بُنیانَهُ وَ جَرى فى ظُلمِهِ وَ جَورِ هِ عَلَیکُم وَ عَلى اَشیاعِکُم بَرئتُ اِلى اللّه وَ اِلَیکُم مِنهُم وَ اَتَقَرَّبُ اِلى اللّه...(36)؛ براستى من تقرّب مىجویم به درگاه خدا و رسول او با دوستى تو، و بیزارى جستن از کسى که اساس ستم و جور بر شما را پایه گذارى نمود، و بیزارى مىجویم به سوى خدا و رسول او از کسى که پایه گذارى نمود آن ستم را و بنیاد نهاد بر آن ساختمانش را و روا داشت ستم و بیداد بر شما اهل بیت، و بر شیعیان شما، بیزارى مىجویم به درگاه خدا و به سوى شما و تقرّب مىجویم.»
از جملات فوق مطالبى استفاده مىشود از جمله:
الف: هم چنان که تولّىو دوستى اهل بیت (ع) عامل قرب و نزدیکى به پیشگاه قدس الهى است، تبرّىو بیزارى جستن از دشمنان اهل بیت و غاصبان حق آنها نیز چنین خاصیتى دارد. پس هر دو را در کنار هم، و دوشادوش هم باید داشت هم دوستى را و هم بیزارى، هم "حبّ فى اللّه" را و هم "بغض فى اللّه".
ب: چنان که تولّىو دوستى را با سلام و درود و اظهار محبّت به زبان آورد، تبرّىو بیزارى را نیز باید در قالب الفاظى چون لعن و نفرین به دشمنان اهل بیت ابراز نمود؛ هم محبّت و دوستى باید اظهار شود و هم خشم و بیزارى آشکار گردد.
ج: این تولّىو آن تبرّىباید شب و روز ادامه یابد و لحظه به لحظه استمرار داشته باشد، و باید از خدا خواست که تا پایان عمر بر خط تولّىو تبرّى باقى بمانیم : «و ثبت قدم صدق لنا عندک..».
اى خداوندا تو از ما لطف و نعمت را مگیر
آن صفا و مهربانى آن محبّت را مگیر
معنویت بستگى دارد به مهر اهل بیت
هرچه خواهى بگیر اما ولایت را مگیر
صفاى دل بجز مهر شما نیست
که بى مهر شما دل را صفا نیست
شما پوشیده در ذات خدایید
خدا هم از شما هرگز جدا نیست
سحاب بذل تان پیوسته بارد
کتاب فضل تان را انتها نیست
خوشا حال دل بیمار عشقى
که جز وصل شما او را دوا نیست
کسى غیر از شما آل پیمبر
به عقبى و به دنیا مقتدا نیست
بنازم قدر عشاق شما را
که کمتر از مقام انبیا نیست
بریدن از شما امکان ندارد
نشستن بى شما هرگز روا نیست
پىنوشتها: -
1- ناصر مکارم شیرازى و همکاران، پیام قرآن (مدرسه الامام على بن ابى طالب (ع)، چاپ اوّل، 1377 ه .ش)، ج1، ص 365 - 366 با تغییر و اضافات.
2- ممتحنه، آیه 4 و 6.
3- احزاب، آیه 21.
4- فخر رازى، التفسیر الکبیر، (چاپ مصر) ج 27، ص 166.
5- شورى، آیه 23.
6- سبأ، آیه 47.
7- التفسیر الکبیر، ج 27، ص 166.
8- سیوطى، جمع الجوامع، ج 6، ص 156.
9- توبه، آیه 71.
10- حشر، آیه 9.
11- ممتحنه، آیه 1 و ر،ک پیام قرآن (همان) ج 1، ص 368.
12- مجادله، آیه 22.
13- ر،ک علاّمه مرتضى مطهرى، جاذبه و دافعه على(ع)، قم،صدرا، چاپ سى و نهم، 1380 ش، ص 21 - 28 با تلخیص.
14- محمد بن یعقوب کلینى، اصول کافى، (تهران، دارالکتب الاسلامیة)، ج 2، ص 125، حدیث 6.
15- همان، ج 2، ص 126.
16- محمد باقر مجلسى، بحارالانوار (تهران دارالکتب الاسلامیه)، ج 66، ص 24، حدیث 14.
17- همان ج 67، ص 24.
18- کلینى، اصول کافى ، ح 2، ص 124 و ر،ک بحارالانوار، ج 66، ص 238، حدیث 10.
19- همان، ج 66، ص 352، حدیث 32.
20- همان.
21- همان، ج 66، ص 245، حدیث 19، ر،ک: اصول کافى ، ج 2، ص 126.
22- بحار الانوار،، ج 66، ص 252،حدیث 33.
23- همان.
24- براى توضیح بیشتر ر.ک پیام قرآن (همان)، ج 1، ص 381 - 382 و ر.ک :رسولى محلاّتى، چهل حدیث،ج2.
25- على متقى هندى، کنزالعمّال (بیروت مؤسسّه الرسالة)، ج 1، ص 42، حدیث 93 و بحارالانوار، ج 27، ص 112 و ج 44، ص 74.
26- شیخ صدوق، خصال، ج 2، ص 515.
27- هیثمى، مجمع الزوائد، ج 10، ص 281 و بحارالانوار، ج 27، ص 84 - 90 با اندکى اختلاف.
28- بحارالانوار،ج 27،ص194 و ر ک:مناقب خوارزمى،ص 28.
29- بحار الانوار ، ج 98 (چاپ بیروت)، ص 299 - 300.
30- همان، ص 290، روایت 1.
31- همان، ص 292.
32- همان، ص 293.
33- همان، ص 293.
34- همان.
35- همان، 293.
36- همان و مفاتیح الجنان، ص752.
