فطرت و معرفت فطرى‏

حسن اسلامپور

مقدمه

مسئله فطرت به جهت ارتباط تنگاتنگ آن با ماهیت انسان و انسان‏شناسى(1) از یک سوى، و پیچیده و مشکل بودن ماهیت انسانى، از سوى دیگر، از جمله مسائلى است که معرکه آراء اندیشمندان اسلامى و غرب واقع شده است. اما مسئله «وجود فطرت انسانى» در بین اهل ادیان و به اصطلاح از لحاظ درون دینى با توجه به ادلّه و شواهد دینى انکارناپذیر، تقریباً امرى مسلّم و غیر قابل خدشه است. این امر با عدم بروز مناقشات و تحقیقات گسترده در این زمینه حتى تا چند دهه اخیر، ارتباط مستقیم دارد.
در یک کلام مى‏توان اظهار داشت که اگر هدایت فطرى انسانها نبود بسیارى از سنت‏هاى الهى، عقیم و سترون باقى مى‏ماند و ثمره‏اى بر آنها مترتب نمى‏گشت: فرستادن پیامبران الهى، نزول کتاب‏هاى آسمانى، لزوم اجراى دستورهاى خداوند و برقرارى حکومت دینى، همه در راستاى فعّال ساختن و استفاده برنامه ریزى شده از مجموعه عناصر طبیعت و فطریات نهفته در انسان است.
نهضت سیدالشهداء(ع) یک نوع پاسخ به نداى فطرت انسانى و هدایت منحرفان و غافلان از چنین فطرتى است که حضرت صلاح دید با خون فشانى و ایثار در قالب یک هدف خدا محورانه به این مهم جامه عمل بپوشاند. حیاتى بودن نهضت حسینى براى احیاء و نجات دین اسلام بر کمتر کسى پوشیده است. از طرف دیگر عطیّه الهى فطرت نیز حیاتى و حساس مى‏باشد و تعالیم اسلامى بر آن استوار است. لذا حضرت سعى کرد فطرت انسانها را بیدار کند و این سعى با مواعظ و پندهاى مکرر آن حضرت حتى در آخرین لحظات زندگى و بدترین شرائط کارزار کاملاً در ارتباط است.

فطرت در لغت‏

فطرت از ماده «فَطَر» اشتقاق یافته است که به معناى شکافتن از طول، ایجاد و ابداع،(2) گشودن شى‏ء و ابراز آن،(3)ابتداع و اختراع (4) آمده است.
واژه «فطرت» از آنجا که بر وزن «فِعلَه» و مصدر نوعى است به معناى نوع خاصى از آفرینش و خلقت که مخصوص انسان است مى‏باشد. بنابراین رابطه بین دو واژه «خلقت» و «فطرت» از لحاظ منطقى عموم و خصوص مطلق است. برجسته‏ترین نکاتى که در تعریف‏هاى اهل لغت به چشم مى‏خورد بر این واقعیت دلالت دارد که حداقل باید دو عنصر در یک خلقت باشد تا فطرت بر آن اطلاق گردد.
1- اکتسابى نباشد.
2- بى سابقه و بدیع باشد.
در اقرب الموارد بر ویژگى اول تأکید شده است: «اَلفطرة الخِلقَةُ التى خُلِقَ عَلَیها المُولود فى رَحِم اُمّهِ؛ فطرت به آفرینشى گویند که مولود در رحم مادر بر آن آفریده شده است»(5). همچنین مى‏گوید: «الفِطرَة هى الصفة التى یَتَّصِفُ بِها کُلُّ مولود فى اَوَّلِ زَمانِ خِلقَتِهِ؛فطرت، همان صفتى است که هر موجودى از ابتداى خلقتش از آن برخوردار است»(6). در لسان العرب در مورد ویژگى دوم فطرت چنین آمده است: «الفِطرة الابتداعُ و الاختراعُ؛ فطرت یعنى آفرینش نو و پیدایش جدید»(7). مؤلف لسان العرب، پس از نقل این معنا، از ابن عباس چنین نقل مى‏کند: من معناى «فاطر السموات و الارض»(8) را نمى‏دانستم؛ تا اینکه روزى دو اعرابى را دیدم که بر سر چاهى، با یکدیگر به منازعه برخاسته بودند. یکى از آن دو در مقام اعتراض به دیگرى گفت: «انا فَطرتُها اَى ابتدأتُ حَفرها؛ این چاه را نخستین بار من حفر کردم». خوب است بدانیم که در دعاى عرفه که یکى از محورهاى اصلى بحث ماست واژه «فطر» یک بار و در وصف خداوند بکار رفته است، واژه «فِطرَتى» دوبار و در مورد انسان استعمال شده است.
آنجا که واژه «فَطَرَ» در توصیف خداوند به کار رفته است، بر آفرینش ویژه خدا در باب تمام موجودات دلالت مى‏کند: در اوایل این دعا چنین آمده است: «...فَطَرَ اجناس البدائع» انواع نوپدیده‏ها را پدید آورد.
این بیان به نحو ویژه‏اى بر بى‏سابقه بودن و ابتکارى بودن آفرینش الهى اشاره دارد؛ زیرا خود واژه «فَطَرَ» - چنانکه گذشت - بى سابقه بودن را در خود نهفته دارد. علاوه بر آن، «بدائع» جمع «بدیعه» است و با صراحت بر این واقعیّت دلالت مى‏کند که خداوند موجودات را از عدم خلق نموده است ؛ به عبارت دیگر، ماده و صورت تمام مخلوقات، هر دو از ناحیه خداست و مخلوقات هیچ نمونه و مدل سابق نداشتند. بنابر این، یکى از اسماء الهى، «بدیع» است و به معناى این است که حضرت حق در آفریدن خلائق، از هیچ مدل و الگو تقلید ننموده است.
واژه «بارئ» و دیگر مشتقّات آن نیز در این دعا درباره موجودات - اعم از انسان و غیر آن - استعمال شده است؛ و معناى بى‏سابقه بودن در این واژه‏ها نیز نهفته است. مجمع البحرین در این باره آورده است: البارئ: اسم من اسمائه تعالى، و فسّر بالذى خَلَقَ الخَلقَ من غیر مثال(9). «بارئ» یکى از اسماء الهى است و به این معنا تفسیر شده است که خداوند مخلوقات را بدون تقلید از هیچ نمونه‏اى، آفریده است. در کلام امیرالمؤمنین(ع) نیز درباره پدید آوردن خلائق و در وصف خدا آمده است: «فَطَرَ الخلائِقَ بِقُدرَتِهِ»(10). در قرآن کریم نیز مى‏خوانیم: «الحَمدُ لَلّهِ فاطِرِ السَّمواتِ و الاَرضِ جاعِلِ المَلائِکَةَ رُسُلاً(11)؛ سپاس خداى را که پدید آورنده آسمان و زمین است و فرشتگان را فرستادگان (خویش) قرار داده است». نکته قابل توجّه این است که خلق از عدم (مفاد معناى «فَطَر» و مانند آن) فقط در شأن الهى قابل تصور است. بشر گاهى تصور مى‏کند که در برخى از فعالیت‏ها و محصولات خود مخترع و کاملاً مستقل است اما واقعیت امر این است که حتى در این موارد نیز مى‏توان عناصر متعددى از تقلید یافت، زیرا دست کم مى‏دانیم که خود طبیعت مدل‏ها و الگوهایى به او داده است، تا در موادّى که خداوند در اختیار او قرار داده است دخل و تصرف کند.

تعریف فطرت

تعریف لفظى فطرت را اجمالاً بیان کردیم. مراد از «فطرت» در این بحث، خلقت ویژه انسانى است که با نوعى هدایت تکوینى در دو قلمرو شناخت و احساس همراه بوده است. امّا چه ویژگیهایى این آفرینش را به خلقت ویژه تبدیل کرده است؟ این هدایت تکوینى نسبت به چه چیزى و در کجا اتّفاق افتاده است؟ در ادامه حیات، چه بر سر این هدایت نورانى و خدادادى خواهد آمد و اساساً چه نقشى در سعادت نهایى بشر ایفاء مى‏کند؟ فطریات در ناحیه شناخت چگونه و کدامند؟ تمایلات یا گرایشهاى فطرى به چه کار مى‏آیند؟ و بالاخره، اگر فطرت، تکوین است چگونه مى‏توان از انحراف یا نابودى آن سخن به میان آورد؟
پاسخ به پر سشهاى فوق، شاکله بحث ما را تشکیل مى‏دهد.

تمایز میان طبیعت، غریزه و فطرت‏

ما در این تفکیک با یک تفاوت تشکیکى - یا به عبارت دیگر - اختلاف در مراتب وجودى اشیاء مواجهیم. طبیعت که در زبان فلسفه از آن با اصطلاح «صورتهاى نوعیه» یاد مى‏کنند، عبارت است «از ویژگى ذاتى اشیاء بى جان که منشأ آثار مختلف آنهاست».(12) مانند اینکه طبیعت آب، رطوبت است و طبع آتش، حرارت.
«غریزه» یک حالت جبرى، غیر آگاهانه یا نیمه آگاهانه حیوانات است که بر خود محورى و بقاى نوع استوار است و از حبّ ذات و صیانت نفس سرچشمه مى‏گیرد. فعالیتهایى از قبیل خوردن، خوابیدن، گرسنگى و... غریزى‏اند و به عضو خاصى مربوط مى‏شوند.
فطرت در مورد انسان و خصلتهاى فراحیوانى او استعمال مى‏شود؛ ناگفته پیداست که انسان علاوه بر دستگاه فطرى، از دستگاه غریزى و طبیعى نیز برخوردار است. تمایز فطرت انسان از غرایز حیوانى واقعاً قابل توجّه است.
فطریات انسان همواره مقرون به قداستند. آگاهى و انتخاب و نیز پایبندى به ارزشها که از ممیّزات اصلى او در مقابل حیوان به شمار مى‏روند این امکان را فراهم مى‏کنند که انسان اعمال غریزى خود را کنترل و تعدیل نماید و در هنگام اصطکاک آنها با ارزشها از آنها (از غرایز به نفع فطریات) صرفنظر کند؛ حتى مى‏تواند به آنها صبغه الهى دهد. حقیقت جویى، عشق به کمال، ایثار و گذشت و... که در انسان فطرى اند بر خلاف تمایلات غریزى با حسابهاى مادّى قابل توجیه و سازگار نیستند. چگونه مى‏توان، بذل مال و جان و شهادت‏طلبى در راه آرمان را بر اساس خود محورى و محاسبات ظاهرى و مادّى توجیه نمود؟!

ویژگیهاى امور فطرى‏

برخى از ویژگیهاى فطرت عبارتند از:
1- ذاتى انسان و مقتضاى نوع خلقت اویند؛ بنابراین خدادادى و غیر اکتسابى‏اند. به همین دلیل، تحقق آنها به علّتى غیر از علّت وجود خود انسان نیاز ندارد.
2- طبعاً چیزى که اکتسابى نیست در تمام افراد باید وجود داشته باشد، هرچند ممکن است شدّت و ضعف داشته باشد. امام صادق (ع) در جواب زراره که از مفاد آیه 30 سوره روم سؤال کرده بود، فرمودند: «فَطَرَهُم جمیعاً على التوحید»(13). خداوند «همه» انسانها را بر فطرت توحید آفریده است.
3- «انسان به آنها درک روشن و معرفتى ویژه دارد. همانطور که ممکن است در مورد ذات خود آگاهى، علم حضورى داشته باشد بدون اینکه از لحاظ حصولى تصویرى از آن داشته باشد، فطرت نیز ممکن است از نظر علم حصولى مورد غفلت و بى‏توجهى قرار گیرد».(14)
4- چنانکه گذشت، از ویژگى قداست و تعالى برخوردارند و این امر به خاطر این است که انسان از عنصر اختیار و عقلانیّت که او را در مدار تکلیف قرار داده است، برخوردار مى‏باشد.
5 - عناصر فطرى به دلیل آن که هویت و مایه‏هاى اولیه انسانیت را تقوّم مى‏بخشند جدایى‏ناپذیر و زوال نایافتنى‏اند.

ابعاد فطرت

در فرهنگ اسلام واژه فطرى در دو قلمرو به کار مى‏رود یکى در مورد ادراک و آگاهى و بینش و یکى در مورد میل و خواهش و گرایش. درباره قسم اول یعنى شناخت و ادراک فطرى بعداً بحث خواهیم کرد و لبّ کلام ما در این بحث این است که خداوند در عالم «ذرّ» به دلالت آیه «اَلَستُ بِرَبِّکم؟ قالوا بَلى»(15) و برخى روایات معتبر، خود را به تمام انسانها شناسانده است. امّا در ناحیه گرایش‏هاى فطرى به برخى موارد به اختصار اشاره مى‏شود:

1- حقیقت جویى‏

انسان این احساس و گرایش را در خود مى‏یابد که همواره مى‏خواهد به راز هستى و اشیاء و حوادث اطراف خود آگاه شود. این حس کنجکاوى از زمان کودکى با طرح سؤالات متناسب با این دوران شروع مى‏شود. انسانهاى اولیه و بدوى نیز در جستجوى کشف حقایق و واقعیت‏هاى اطراف خود کوشیده‏اند. پیدایش تمام علوم و فلسفه و کشفیّات و اختراعات از پیامدهاى همین حس حقیقت جویى است. هرچه انسان بتواند این گرایش را در خود پرورش دهد و در مواجهه با حقایق از لجاجت و مجادله دست بر دارد، این شعله مقدس را در خود شعله‏ورتر مى‏کند. اندیشمندان و حکیمان و فیلسوفان غالباً کسانى هستند که بیش از دیگران این میل را در درون خود زنده نگه داشته‏اند.همین عمومیت و فضیلت خواهى و «نیک» پسندى بهترین گواه است بر اینکه چنین احساسى ریشه در نهاد و فطرت انسان دارد.

2- کمال جویى و مطلق گرایى‏

یکى از ویژگیهاى برجسته روحى انسان حس مطلق گرایى و کمال جویى است. یکى از بزرگان در این زمینه مى‏فرماید: «یکى از فطرتهایى که جمیع سلسله بنى‏الانسان مخمّر بر آن هستند و یک نفر در تمام عایله بشر پیدا نشود که بر خلاف آن باشد، و هیچیک از عادات و اخلاق و مذاهب و مسالک و... آن را تغییر ندهد و در آن خلل وارد نیاورد، فطرت عشق به کمال است... اگر چه در تشخیص کمال و این که کمال در چیست و محبوب و معشوق در کجاست، مردم کمال اختلاف را دارند.»(16)
حقیقت امر این است که انسان تا زمانى که به آن کمال مطلق نرسد، همواره در تلاش و تکاپوى به سوى کمال است. آن موجود کامل و آن حقیقت ناب و والا که انسان مى‏خواهد به او برسد و با خضوع و پرستش آن مراتب عشق خود را به او اعلام کند جز ذات خداوندى - که کمال مطلق است - چیز دیگرى نیست؛ اگر در مقابل دیگران خضوع هایى مى‏کند بدین سبب است که مطلوب خودش را نیافته و ندانسته و با توهّم دنبال مطلوب بدلى مى‏گردد. پس در واقع فطرت انسانها در جستجوى مطلوب حقیقى یعنى خداست.
حضرت سید الشهدا(ع) در صبح عاشورا وقتى که سپاه دشمن براى نبرد، به او روى آوردند دعایى دارد که در انتهاى آن به خدا چنین عرض مى‏کند: «...فَاَنتَ وَلىّ کُلِّ نِعمَةٍ وَ صاحِبُ کُلِّ حَسَنَةٍ و مُنتَهى کُلِّ رَغبَةٍ؛ تو دارنده هر نعمت و صاحب هر نیکى و مقصد اعلاى هر خواسته‏اى»(17).
این بیان حضرت به صراحت بر همین گرایش فطرى دلالت دارد و بیانگر این واقعیت است که مقصد تمام کشش‏ها و کوشش‏ها در نهایت خداست.
بدین وسیله تأکید مى‏کنیم که هیچ یک از تمایلات فطرى انسان از جمله عشق به کمال هیچگاه تعطیل بردار نیست ؛ همانند تیرى که از کمان رها گردید، به ناچار باید در مقصد و منزلى فرود آید. امّا برخى انسان‏ها در اثر عدم یا سوء تربیت در مصادیق اشتباه مى‏کنند و متعلق عشق به کمال را به درستى درنمى‏یابند، انسان تربیت یافته نمى‏تواند به پول و مال و پست و مقام و... آرام و قرار گیرد. آیه شریفه قرآن مى‏فرماید: «اَلا بِذِکرِ اللّهِ تَطمَئِنُّ القُلُوب ؛ آگاه باشید که تنها با یاد خداست که دلها آرام مى‏گیرد»(18).
علّت ساکت نشستن و آرام نگرفتن انسانها با رسیدن به معشوق‏هاى مجازى این است که قلب انسان، گم شده خویش را تنها در کمال مطلق و معشوق حقیقى یعنى خدا مى‏یابد؛ و تا زمانى که به این مقصد و مقصود نایل نیاید، آشفته و بى‏قرار است؛ زیرا هر حبّى محبوب و هر عشقى معشوق و هر مضافى مضافٌ‏الیه مى‏طلبد و به اصطلاح، این دو «متضایفین» مى‏باشند.

3- زیبا دوستى

انسان بر اساس خلقت ویژه خود فضیلت زیبایى حسى و معنوى را درک مى‏کند. زیبایى حسى مانند آثار هنرى و زیبایى معنوى خود بر دو نوع است:
نوع اول معانى و مفاهیم را شامل مى‏شود مانند زیبایى موجود در فصاحت و بلاغت قرآن و غیر آن. نوع دوم که برتر از نوع اول است در ارتباط با کمالات روحى و اخلاقى است مانند زیبایى گذشت، بزرگوارى، انصاف، استقامت، تقوا، عفت، عدالت و... در اینجا نمونه دیگرى از زیبائى معنوى را در نهضت حسینى (ع) بیان مى‏کنیم:
حضرت زینب کبرى (س) که در میان دیگر اسراى اهل بیت (ع) در مجلس عبیداللّه بن زیاد در کوفه حضور داشت وقتى که آن ملعون از پاسخهاى دندان شکن آن بانوى بزرگوار به ستوه آمده بود براى تسکین شکست روحى خود از زینب (س) پرسید: کار خدا را با برادر و خویشانت چگونه دیدى؟

حضرت زینب (س) پاسخ داد:
«ما رأیت الاّ جمیلاً...؛ من جز نیکى و زیبایى چیزى ندیدم».
براستى، براى شهادت و ایثار در راه دین خدا و بذل جان در جهت این آرمان مقدس، جز واژه «جمیل» چه چیزى مى‏تواند برازنده باشد؟
انحراف فطرت یا انحراف «از» فطرت‏
هرگونه پژوهشى در زمینه آفات یا حجابهاى فطرت، خواه ناخواه مبتنى بر بحث امکان انحراف از فطرت است. تردید در عنوان فوق اشاره به این واقعیت دارد که اگر فطرت یک امر تکوینى و سرشتى است، طبعاً پایدار و تغییرناپذیر بوده، تبدیل و تغییر آن غیر ممکن مى‏نماید. پس چگونه مى‏توان درباره آن، سخن از انحراف به میان آورد؟!
خداوند نیز در قرآن کریم بر عدم تبدیل و تحویل سرشت انسانى تأکید نموده است:
«فَاَقِم وَجهَکَ لِلدّینِ حنیفاً فِطرَتَ اللّهِ التى فَطَرَ النّاسَ عَلَیها لاتَبدیلَ لِخَلقِ اللّهِ ذلک الدین القیّم و لکِنَّ اَکثَرَ النّاسِ لا یعلمون؛ پس روى خود به سوى دین حنیف کن که مطابق فطرت خداست فطرتى که خدا بشر را بر آن فطرت آفریده و در آفرینش خدا دگرگونى نیست، این است دین مستقیم ولى بیشتر مردم نمى‏دانند»(19) .
بنابراین شاید بهترین برداشت ما در این زمینه این باشد که مجموعه عناصر در سرشت انسانى بحکم اینکه از سنخ وجود و فیض‏اند که از خداى منّان به این گل سرسبد هستى اعطاء شده‏اند از منظر وجودشناسى هیچ جنبه منفى ندارند امّا مسئله مهم این است که درچه جهتى به کارگرفته شوند؛ بعلاوه اینکه، ذاتى و سرشتى بودن امور فطرى براى انسان نباید به ما چنین القاء کند که همه آنها به صورت بالفعل و در ابتداى حیات در ما یافت مى‏شوند، بلکه به حالت استعداد و بالقوه‏اند و در اثر شرایط خارجى و عوامل محیطى و اجتماعى تضعیف یا تقویت مى‏شوند، این عوامل در پیدایش یا از بین بردن کلّى آنها نمى‏توانند نقش ایفا کنند، ولى باید توجه داشت که فطریات انسان گاهى در اثر عوامل تضعیف کننده، رو به افول مى‏گذارند و آثار عینى مثبت از آن‏ها ظاهر نمى‏گردد.
خداوند مى‏فرماید: «انّا هدیناه السّبیل امّا شاکراً و امّا کفوراً؛ ما به حقیقت راه (حق و باطل) را به انسان نمودیم (بعد از آن دیگر نوبت خود اوست که) سپاسگزار این نعمت باشد یا کفران نماید»(20).
انتخاب گرى انسان از یک طرف و وجود آفات و عوامل غفلت زا مانند پیروى از هواى نفس، گمان ورزى، تقلیدهاى بى‏معیار، احساس بى‏نیازى کاذب، استکبار و خودبرتر بینى، شخصیت گرایى و عجول بودن در قبول و ردّ، از اطراف دیگر، بیانگر این واقعیت است که وجود فطرت به تنهایى نمى‏تواند علّت تامه براى هدایت باشد. چنانکه در روایت آمده است: «کُلُّ مُولُودٍ یُولَدُ عَلَى الفِطرَةٍ حَتّى یَکونَ ابواه یهوّدانه و ینصّرانه و یمجسّانه»(21)، طبق بیان ابن اثیر در نهایه معناى حدیث نبوى (ص) این است که هر فردى بر نوعى خاص از صفات جبلّى و طبیعى متولّد مى‏شود به طورى که آماده پذیرش دین الهى مى‏گردد و اگر او را با همان صفات واگذارند پیوسته بر آن صفات استمرار دارد و از آنها مفارقت نمى‏کند و همانا عدول انسان از آن، به سبب آفتى از آفات بشرى یا تقلید از دیگران است».(22)
اگر انسان ضمیر خود را آلوده نکند و با کنار زدن حجابها و موانع، فطرت خود را شکوفا کند چه بسا تشخیص حق از باطل براى وى بسى آسان باشد.
حضرت سیدالشهدا (ع) در این باره خطاب به معاویه مى‏فرماید: «اَلحَقُّ اَبلَجُ لایَزیغُ سبیلُهُ و الحقّ یَعرِفُهُ ذَوُو الألبابِ؛ حق روشن و آشکار است که راه (تشخیص) آن کژى ندارد و خردمندان آن را مى‏شناسند»(23).
آنچه که تاکنون در باب انحراف از فطرت بیان کردیم موافق و هماهنگ با نظر اندیشمندان و حکماى اسلامى است. امّا برخى از اندیشمندان و فلاسفه غربى به حاقّ مطلب پى نبردند و قضاوت‏هاى باطل نمودند، به عنوان مثال، هابز(24) فیلسوف انگلیسى، سرشت انسان را به کلّى پست و شریر معرفى کرده است؛ این برداشت وى ناشى از مشاهده مظاهر پست و منفى و ضد ارزشى رفتار انسانهاست که در اثر سوء استفاده از سرمایه‏هاى فطرى از آنها سر مى‏زند.
فیلسوف انگلیسى بین مقام هستى‏شناسى و ارزش‏شناسى خلط نموده است و گفته است: «انسان گرگ انسان است».(25) در اینجا نمى‏توانیم دیدگاههاى دانشمندان و فیلسوفان غرب را - هر چند به اختصار - بازگو کنیم (26) امّا واقعیت امر این است که آنها همواره یا راه تفریط پیمودند یا راه افراط.
از مجموع بیانات گذشته، چنین استفاده مى‏شود که تأثیر محیط در تقویت یا تضعیف عناصر فطرى امرى مسلّم است. به نظر مى‏رسد امام حسین (ع) در دعاى شریف عرفه بر این حقیقت صحّه گذاشته است ؛ آنجا که مى‏فرماید: «...لَم تُخرِجنى لِرَافَتِکَ بى و لُطفِکَ بى و اِحسانِکَ اِلَىَّ اَخرَجتَنى لِلَّذى سَبَقَ لى مِنَ الهُدَى الذى لَهُ یَسَّرتَنى و فیهِ اَنشأتَنى»(27) به خاطر مهربانى و لطف و احسانى که به من داشتى مرا در عصر حاکمیّت کافرانى که پیمان تو را شکستند و پیامبرانت را تکذیب نمودند به دنیا نیاوردى، بلکه از آنجا که به من دلسوز و مهربان بودى مرا براى هدایت (توحیدى) که در آن روبراهم فرمودى و آن پرورشم دادى و پیش از من (توسط خاتم پیامبرانت) برایم فراهم گشت به دنیا آوردى.
از این قسمت دعاى عرفه نکته‏اى را مى‏خواهیم استنباط کنیم که با بحث فطرت ارتباط تنگاتنگ دارد. واقعیت امر این است که چنانکه از مطالب گذشته برمى‏آید، رشد و شکوفایى فطرت انسانى نیاز به یک بستر مناسب دارد و همه عوامل جامعه خصوصاً حکومت حاکمه در بارورى یا تضعیف آن کاملاً دخیل‏اند و این امر با اختیار و انتخاب‏گرى انسان منافاتى ندارد. حضرت اباعبداللّه (ع) در این فقره از نیایش، نعمتهاى خدا را یکى یکى از بدو تولد و حتى قبل از آن، بر مى‏شمارند و یکى از مصادیق بارز رأفت، لطف و احسان خدا نسبت به خویش را تولدش در این زمان - نه در زمانهاى گذشته - معرفى مى‏کنند و معتقد است و از اینکه خداوند او را در دوران تسلط کفر و عصرهاى جاهلیت - که انبیاء الهى مورد تکذیب قرار مى‏گرفتند - نیافریده است بلکه او را در عصر نورانى رسول مکرّم اسلام - که اسباب هدایت و شکوفایى انسانیت به حد کافى فراهم بود - آفریده است شایان تقدیر و سپاس مى‏باشد. این نکته از جنبه‏هاى گوناگون حائز اهمیت است که در صدد احصاء آن جنبه‏ها نیستیم؛ طبیعى است که خداوند دین مبین اسلام را مطابق فطرت بشر تشریع نموده و تمام تعالیم اسلامى به نحوى در جهت پاسخگویى به نیازهاى فطرى او نقش ایفاء مى‏کنند؛ نفس حضور در چنین عصر و موقعیتى - هر چند یک امر کاملاً طبیعى و خارج از دخالت بشر است - از منظر شریف سیدالشهدا(ع)، لطف و توفیقى قلمداد شده است که تکامل و سعادت انسان را تسهیل مى‏بخشد. مطلب فوق، تأثیر محیط را در شکل‏گیرى شخصیّت انسانى و هدایت او مورد تأیید قرار مى‏دهد.

معرفت فطرى

تا اینجا درباره «گرایشهاى» فطرى سخن گفتیم، اکنون نوبت به «شناخت» فطرى مى‏رسد. تقریباً تمام حکماء و متکلمین اسلامى ذهن آدمى را در بدو تولّدش خالى از هرگونه علم حصولى مى‏دانند. علاوه بر برخى شواهد عقلى و وجدانى که مجال ذکر آنها در اینجا نیست، (28) آیه شریفه قرآن کریم نیز بر لوح سفید بودن ذهن آدمى در بدو تولد دلالت دارد: «و اللّه اخرجکم من بطون امّهاتکم لا تعلمون شیئاً و جعل لکم السّمع و الابصار و الافئدة لعلّکم تشکرون ؛ و خداوند شما را از شکم مادرانتان بیرون آورد در حالى که چیزى نمى‏دانستید و به شما گوش و دیدگان و دلها داد شاید سپاس گزارید»(29).
امّا داستان ادراکات فطرى در بین فلاسفه غرب مورد اختلاف واقع شده است. برخى فیلسوفان عقل‏گرا(30) از جمله دکارت(31) و لایب نیتس(32) به اثبات مفاهیم فطرى بخصوص تصور فطرى خدا پرداختند؛ در حالیکه فیلسوفان تجربه‏گرا(33) از جمله جان لاک(34) به شدّت آن را نفى مى‏کنند. وى مى‏گوید لزوم بلکه امکان ندارد خدا تصور خودش را در ذات ما نهاده باشد؛ همین که به ما قوا و آلاتى داده تا بتوانیم در سنین رشد او را بشناسیم، لطف خدا در حق ما صورت گرفته است.(35)
معرفت فطرى خدا
تا اینجا سخن بر سر علم حصولى است امّا در باب علم حضورى، شناخت ما درباره خدا در کتاب و سنّت نه تنها نفى نشده بلکه دلائل متعددى بر اثبات آن در دست داریم. معرفت داریم. معرفت فطرى خدا در میان ادلّه و شواهد اسلامى به این واقعیّت بر مى‏خوریم که روح انسان قبل از ورود به این عالم و تعلّق به بدن جسمانى، عالم بلکه عوالمى را طى کرده و متحمّل معارف و حقایقى شده است که براى حیات دنیوى و زندگى اخروى او نقش مهمّى دارد. شناخت حضرت حق رکن اصلى این معارف است. از میان ادلّه قرآنى و روائى فقط چند نمونه را یادآور مى‏شویم:
1- قرآن کریم در این‏باره مى‏فرماید: «و اِذ اَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنى ادَمَ‏مِن ظُهُورِهِم ذُرِّیَّتَهُم وَ اَشهَدَهُم عَلى اَنفُسِهِم ألَستُ بِرَبِّکُم قالوا بَلى شَهِدنا اَن تَقُولُوا یَومَ القِیامَةِ اِنّا کُنّا عَن هذا غافِلینَ ؛ به خاطر بیاور زمانى را که پروردگار تو از پشت بنى آدم، فرزندانشان را بیرون آورد و آنان را بر خودشان گواه گرفت و پرسید: آیا من پروردگارتان نیستم؟! گفتند: آرى، گواهى مى‏دهیم. تا اینکه در روز رستاخیز (نتوانید بهانه آورده) بگویید: ما از این غافل بودیم»(36).
2 - زراره مى‏گوید: از امام باقر (ع) درباره آیه میثاق سؤال کردم.فرمود: «أَخرَجَ مِن ظَهرِ آدَمَ ذُرِّیَّتَهُ اِلى یَومِ القیامَةِ. فَخَرَجُوا کَالذّرِّ، فَعَرَّفَهُم و اَراهُم نَفسَهُ. وَ لَو لا ذالِکَ، لَم یَعرِف اَحدُ رَبَّهُ ؛ خدا فرزندان آدم را تا روز قیامت، از پشت آدم بیرون آورد، آنها به صورت ذرّات کوچکى بودند. آنگاه خود را به آنان نمایاند و شناساند. و اگر این واقعه رخ نمى‏داد، کسى پروردگارش را نمى‏شناخت»(37).
3- زراره مى‏گوید از امام صادق (ع) در مورد آیه میثاق سؤال کردم فرمود: «ثَبَتَتِ المَعرِفَةُ فى قُلُوبِهِم و نَسُوا المَوقِفَ. و سَیَذکُرُونَهُ یَوماً. و لَولا ذالِکَ، لَم یَدرِ اَحَدٌ مَن خالِقُهُ وَ لا مَن رازِقُهُ ؛ شناخت خدا در قلب‏ها ثابت ماند و آنها موقف میثاق را فراموش کردند. و روزى آن به یادشان خواهد آمد و اگر این مسأله نبود، کسى نمى‏دانست آفریننده و روزى رسانش کیست»(38).
برخى نکاتى که در آیه میثاق و دو روایت مذکور آمده عبارتند از:
1- در عالم «ذرّ» که روح آدمى داراى قالب و جسدى خاص شد، «همه» انسانها مورد خطاب و سؤال قرار گرفتند و به خداوندى حضرت حق اقرار نمودند.
2- از اینکه در حدیث دوّم آمده «لَم یَدرِ اَحَدٌ مَن خالِقُهُ و لا مَن رازِقُهُ»، چنین استفاه مى‏شود که همه انسانها «بالمعاینه»(39) خدا را مشاهده کرده‏اند تا هیچ شک و شبهه و عذر و بهانه‏اى وجود نداشته باشد. توضیح، اینکه «نمى‏گوید اگر چنین مکالمه و مواجهه‏اى نبود هیچکس نمى‏دانست که عالم، خالقى دارد؟ زیرا اگر این جریان هم نبود عقل انسان مى‏فهمید که جهان خالقى دارد، حتى عقل مى‏توانست صفاتش را بفهمد، امّا شخصش را نمى‏توانست بشناسد این جریان، موجب شده است که یک رابطه‏اى بین دل و خدا برقرار شود که وقتى به عمق دل توجه بشود«خود خدا را مى‏یابد نه اینکه یک کسى هست که آفریننده است»(40).
3- انسانها هر چند خصوصیات موقف و مکان تعریف الهى و نیز عین آن معرفت اعطا شده را که از آن تعبیر به معاینه مى‏شود، فراموش کردند، اصل شناخت خدا همچنان حاضر است و هرگاه توجه کامل پیدا کنند «خود خدا» را مى‏بیند.
بنابراین، رسولان الهى طبیبانى محسوب مى‏شوند که مأموریت داشتند پرده‏هاى غفلت را از برابر دیدگان عقل و فطرت بشر بزدایند و ضمن یادآورى نعمتهاى الهى، «دفینه»هاى سرشت بشرى را به منصّه ظهور برسانند. حقیقت امر این است که انبیاء الهى - هر چند در برخى موارد حقایقى را به انسان‏ها مى‏آموختند و نسبت به دیگر تعالیم - نقش تذکّر و یادآورى ایفاء مى‏نمودند. با این حساب خداوند با هدایت اولیه انسانها در عالم «ذر» تسهیلات و موقعیّتى براى انبیاء عظام بدست داد تا تلاشهاى آن بزرگواران بهتر به ثمر برسد و از طرف دیگر، انسان‏ها نیز نسبت به تعالیم آنها حالت پذیرش و حساسیّت داشته باشند؛ این امر همانگونه که از یک سوى تجدید عهد و پیمان است از سوى دیگر اتمام حجّت را نیز به همراه دارد. آنچه در این قسمت گفته شد تحلیل فرمایش گهربار امیرمؤمنان (ع) در بخشى از خطبه اول نهج‏البلاغه است؛ حضرت مى‏فرماید: «...فَبَعَثَ فیهِم رُسُلَهُ وَ واتَرَ عَلَیهِم اَنبِیاءهُ لِیَستَأدُوهُم میثاقَ فِطرَته و یُذَکِّروُهُم مَنسِىَّ نِعمَتِه وَ یَحتَجوُّا عَلَیهِم بالتَّبلیغِ وَ یُثیروُا لَهُم دَفائِنَ العُقولِ وَ یُرُوهُم الآیاتِ المَقدِرَة؛ پس رسولانى را در میانشان مبعوث کردند و پیغمبرانش را پیاپى فرستاد، تا از آن بخواهند حق میثاق فطرت را بگذارند، و نعمتى را که فراموششان شده به یادشان آرند و با رساندن حکم خدا، جاى عذرى برایشان نگذارند و گنجینه‏هاى خرد را برایشان بگشایند و آیت‏هاى به اندازه را بر آنان بنمایند»(41).

معرفت فطرى خدا در دعاى عرفه‏

چنانکه قبلاً گذشت، یکى از گنجینه‏هاى معارف شیعى که توسط امامان اهل البیت علیهم السّلام به دست ما رسیده، نیایشهاى شورانگیز و پرمحتوائى است که در کتابهاى معتبر ثبت گردیده است. حضرت ابوعبد اللّه الحسین (ع) نیز گذشته از دعاهاى کوتاه، نیایش معروفى به نام «نیایش عرفه» دارد که آن را در بیابان عرفه با حالتى آکنده از بندگى و خضوع بدرگاه خدا عرضه داشته‏اند و معارف والا و گرانقدرى را در آن گنجانده‏اند.
در بخشهایى از آن، بعضى از ویژگیهاى معرفت فطرى به خداوند با زبان نیایش و با نهایت فصاحت و بلاغت به چشم مى‏خورد که به مواردى اشاره مى‏کنیم و به شرح و تفصیل آن مى‏پردازیم: «مِنکَ اَطلُبُ الوُصُولَ اِلَیکَ وَ بِکَ اَستَدِلُّ عَلَیکَ فَاهدِنى بَنُورِک َاِلَیکَ؛ از تو (اى خدا) وصال ترا مى‏خواهم و بوجود تو دلیل بر وجود تو مى‏طلبم پس مرا به نور (تجلّى) خود بکوى وصالت رهبرى کن»(42).
حضرت (ع) در این جملات دعا از خداوند مى‏خواهد که خود، خودش را به او بشناساند؛ و بهترین دلیل و رهنما را در خود خداوند جستجو مى‏کند.
در حدیث آمده است: «قُلتُ لأبى عبداللّه (ع): اَلمَعرِفَةُ مِن صُنعِ مَن هِىَ؟ قال مِن صُنعِ اللّهِ لَیسَ لِلعِبادِ فیها صُنعٌ»(43).
راوى مى‏گوید: از امام صادق (ع) پرسیدم: معرفت کار چه کسى است؟ امام (ع) فرمود: کار خداست نه بندگان.
در آیه شریفه نیز آمده است: «اِنَّ هُدَى اللّهِ هُوَ الهُدى» هدایتى که از سوى خدا باشد، هدایت حقیقى است. اگر هدایت بر عهده خداست پس او به بهترین شکى مى‏تواند ما را به خود رهنمون شود. نبابراین، نتیجه مى‏شود معرف فطرى از ناحیه خدا به انسان ارزانى داشته مى‏شود و چنین شناختى بدون واسطه هرگونه تصوّر و فعالیت ذهنى انسان است.
«الهى تَرَددّى فى الآثارِیُوجِبُ بَعدَ المَزارِ فَاَجمِعنى عَلَیکَ بِخِدمَةٍ تُوصِلُنى اِلَیکَ؛ معبودا سرگرم شدنم به آثار و پدیده‏ها، موجب دورى تو مى‏شود. پس مرا به کارى که موجب رسیدن به تو مى‏شود مشغول ساز»(44).
روشن است که شناخت انسانى و دایره معلوماتش به موجوداتى که با او سنخیت دارند منحصر مى‏شود و با واسطه آلات و حواس ظاهرى و باطنى حداکثر مى‏توانیم به مخلوقات که نشانه‏هاى خدا هستند پى‏ببریم؛ پس، ما نسبت به مخلوقات هم سنخ خود، به واسطه تصورات ذهنى تا اندازه‏اى مى‏توانیم شناخت پیدا کنیم، اما نسبت به خالق خود، نمى‏توانیم از این طریق، معرفت حقیقى و شناخت و مصداقى و شخصى داشته باشیم. بنابراین تردد در آثار و نشانه‏هاى خدا، بین انسان و خالقش یک نحوه حجاب و فاصله مى‏اندازد؛ تنها نور معرفت فطرى است که خداى واقعى را - و نه خداى مجهول و مشکوک و نه خداى متصوّر و مفهوم را - با تمام وجود در مى‏یابد. «کَیفَ یُستَدَلُّ علیکَ بما هو فى وجودِهِ مفتقرٌ الیکَ‏اَیَکونُ لِغَیرِکَ مِنَ الظُّهُورِ ما لیسَ لَک حتى یکونَ هو المُظهِرُ لکَ ؛ چگونه به راهنمایى چیزى که در وجود خود به تو نیازمند است از پى وجود تو بر آییم؟ آیا جز تو چیزى ظهورى دارد که براى تو نیست تا آشکار کننده تو شود؟»(45).
یعنى (خدایا) در بین آنچه مى‏دانیم و مى‏شناسیم چیزى ظاهرتر و روشن‏تر از تو نمى‏یابم تا آن را معرّف تو قرار دهم. همه چیز از برکت تو وجود دارند و شناخته مى‏شوند. نه تنها هیچ چیز در ظهور برتو برترى ندارد، که به ظهور مثل تو نیز نمى‏رسد و در ظهور با تو برابرى هم نمى‏کند. غیر تو حداکثر شناختى که براى من حاصل کند تشبیه توست به یافته هایى ذهنى، راستى، صخره سیاهى که فقط از برکت خورشید نمایان مى‏شود و بس، چگونه مى‏تواند خورشید را براى من تفسیر کند، چنین صخره‏اى بدون خورشید حتى در وجود آن علم ندارم. بنابراین ماسواى تو فقط مى‏توانند مرا از تو دور کنند.
«مَتى غِبتَ حتى تَحتاجَ الى دلیلٍ یَدُلُّ علیکَ و متى بَعُدتَ حتى تکون الآثارُ هى الّتى تُوصِلُ الیکَ عَمِیَت عینٌ لاتَراکَ عَلَیها رقیباً...»(46)؛ کى پنهان بوده‏اى تا نیازمند دلیلى باشى که به تو رهنمون شود؟! کى دور شده‏اى تا آثار و نشانه‏ها ما را به تو رسانند؟! کور است چشمى که تو را بر خود نگهدار و مراقب نبیند.
کى رفته‏اى زدل که تمنا کنم ترا
کى بوده‏اى نهفته که پیدا کنم ترا
غیبت نکرده‏اى که شوم طالب حضور
پنهان نگشته‏اى که هویدا کنم ترا(47)
تنها با فرض معرفت فطرى نسبت به ذات حق مى‏توان اظهار داشت که او هست و از هر پیدایى، پیداتر است. بدیهى است که چنین دریافتى براى کسى حاصل مى‏شود که توجه کامل داشته باشد و ساحت نفس را از غفلت‏ها زدوده باشد.
در اینجا یادآور مى‏شویم که معرفت با تمام این تأثیرات مثبتى که دارد بقاء بر آن براى همه افراد و در همه احوال میسور نیست. حضرت سیدالشهداء (ع) شیعیان را به خاطر ثابت و پابرجا بودن بر فطرت توحید مورد تمجید قرار داده است.

شیعه و فطرت توحید

از میان سخنان امام حسین (ع) مواردى را مى‏یابیم که بیانگر مقام و جایگاه شیعیان است. مثلاً در روز عاشورا در قالب اشعارى چنین مى‏فرمایند:
«... و شیعتنا فى الناس اکرم شیعة
و مبغضنا یوم القیمة یخسر»(48)
شیعیان ما در میان مردم ارجمندترین پیروانند و دشمنان ما در قیامت زیانکارانند در روایات دیگرى که از آن حضرت نقل شده است وجه این احترام روشن مى‏شود. عبایه والبیّه مى‏گوید از امام حسین (ع) شنیدم که فرمود: «ما شیعیان بر آن فطرت توحیدى که خدا محمد (ص) را بر آن مبعوث فرمود پایداریم و بقیّه مردم از آن (دور و بیزارند)»(49) این حدیث از طریق دیگرى نیز نقل شده است که در آن، حضرت شیعیان را «بهترین فرقه» معرفى نموده و آنها را بر شریعت ابراهیمى (ع) پایدار و ثابت دانسته است.(50) ما در این جا مجال پرداختن به این بحث را به صورت مفصّل نداریم. امّا به نظر مى‏رسد تمام افتخاراتى که در طول تاریخ نصیب شیعه شده است از روح ظلم ستیزى آنها نشأت گرفته باشد. حقیقت امر این است که شعار حضرت ابى‏عبداللّه مبنى بر عدم پذیرش ذلّت (هیهات منّا الذّله) و نیز (موتٌ فى عزّ خیر من حیاةٍ فى ذلٍّ یعنى مرگ در عزّت بهتر از زندگى در ذلّت است) همواره در طول تاریخ نصب العین آنها بوده است. بعلاوه، حس ولایت پذیرى که پایگاه محکمى براى صیانت دین اسلام محسوب مى‏شود با جان شیعیان آمیخته است. یکى از روایت هایى که در ذیل آیه فطرت آمده است این واقعیت را بیشتر تأیید مى‏نماید: «در تفسیر قمى به سند خود از هیثم رمانى، از حضرت رضا (ع) از پدرش، از جدش، از پدرش محمد بن على علیهم السلام روایت کرده که در ذیل آیه «فطرة الله التى فطر الناس علیها» فرمود: آن فطرت عبارت است از «لااله الا اللّه، محمّد رسول اللّه، علىّ امیرالمؤمنین ولى اللّه» و توحید تا اینجاست.(51) اعتراف به توحید، نبوت و ولایت در این روایت مشهود است امید است خداوند ما را از هدایت شدگان و نجات یافتگان قرار دهد. انشاءالله.

پى‏نوشت‏ها: -

1. Anthroplogy

2. مفردات راغب، ص 396.
3. معجم مقائیس اللغة، ج 4، ص 510.
4. صحاح جوهرى، ج 2، ص 718.
5. اقرب الموارد، ج 2، ص 933، ماده «فطر».
6. همان.
7. ابن منظور، لسان العرب، ج 5، ص 56، ماده «فطر».
8. سوره انعام، آیه 14 و پنج آیه دیگر.
9. مجمع البحرین، ج 1، ماده «برأ».
10. نهج البلاغه، خطبه 1.
11. سوره فاطر، آیه 1.
12. ربانى گلپایگانى، على، «فطرت در قلمرو اندیشه و رفتار»، نامه مفید، سال 1375، ش 6، ص 73.
13. کلینى، محمد یعقوب، اصول کافى، ج 2، ص 12.
14. ربانى گلپایگانى، على «فطرت در قلمرو اندیشه و رفتار»، نامه مفید 6، ص 75.
15. سوره اعراف، آیه 172.
16. امام خمینى، چهل حدیث، حدیث یازدهم، ص 182.
17. الارشاد، ص 233.
18. سوره رعد، آیه 28.
19. سوره روم، آیه 30.
20. سوره انسان، آیه 3.
21. احیاء العلوم، ج 3، ص 13، سفینة البحار، ج 2، ص 279.
22. ابن اثیر، نهایة فى غریب الحدیث و الاثر، ج 3، ص 457.
23. احقاق الحق، ج 11، ص 595.

24. Hobbs.
25. HOMO HOMINI IUPUS.

26. جهت مطالعه در این زمینه ر.ک به:

 people shapers,pp.163 , biston, toronto, 7791.Vance pakard, the

این کتاب را آقاى حسن افشار با عنوان «آدم سازان» ترجمه و انتشارات بهبهانى آن را در سال 1370 منتشر کرده است.
27. اوائل دعاى عرفه.
28. ر.ک: ربانى گلپایگانى، على «فطرت در قلمرو اندیشه و رفتار»، نامه مفید 6، ش 6، 1375.
29. سوره نحل، آیه 78.

30. Rationalist.
31. Descartes.
32. Leibniz.
33. Mpirisict.
34. John Locke.
35. John Locke, an essay cancerning human understanding, p.101.

36. سوره اعراف آیه 172 و 173.
37. کافى، ج 2، ص 13.
38. المحاسن ج 1، ص 376، ح‏826.
39. همان، ص 438، ح 1015.
40. مصباح یزدى، محمد تقى، معارف قرآن: خداشناسى - کیهان‏شناسى - انسان‏شناسى، ص 41.
41. نهج البلاغه، خطبه 1، ص 6.
42. دعاى عرفه، بخش دوم.
43. کافى، ج 1، ص 163.
44. دعاى عرفه - بخش دوم.
45. همان .
46. همان.
47. فروغى بسطامى.
48. بحار الانوار، ج 45، ص 49؛ المناقب لابن شهر آشوب، ج 4، ص 80.
49. نحن و شیعتنا على الفطرة التى بعث اللّه علیها محمّداً(ص) و سائر الناس منها براء (رجال کشى، ج 1، ص 331).
50. ر.ک محاسن البرقى، ج 1، ص 450، بحار الانوار ج 68، 88، حدیث 16.
51. تفسیر قمى، ج 2، ص 55.