توسّل در سیره پیشوایان‏

معنى توسّل و حقیقت آن
توسّل از خانواده وسیله است، و به معنى واسطه قرار دادن چیزى براى تقرّب به خداوند متعال است، مانند این که نردبان وسیله رفتن به پشت بام و آسانسور وسیله رفتن به طبقات بالاى ساختمان است، و یا هواپیما وسیله رفتن از اینجا به مکه است و... به این منظور لغت شناس معروف مى‏نویسد:«توسّل الیه بکذا؛ تقرّب الیه بحرمةٍ آصرةٍ تعطفه علیه؛به فلان موجود متوسّل شد، یعنى به وسیله احترام و مقام آنچه نظر وى را جلب مى‏کند به او نزدیک گردید.»(1)
یکى از مصادیق توسّل، واسطه قرار دادن پیامبران و امامان و اولیاء خدا در درگاه الهى است. یعنى ما خود را در پیشگاه الهى، حقیر و گنهکار مى‏دانیم از این رو خود را لایق نمى‏دانیم که به طور مستقیم، با ذات پاک الهى تماس بگیریم، بلکه یکى از آبرومندان درگاهش را که یکتاپرست کامل و حقیقى است و در دریاى توحید غرق است واسطه قرار مى‏دهیم، تا خداوند به آبروى او به ما لطف کند، جاى بسى تعجب است که بعضى (مانند وهّابیان) این گونه توسل را شرک مى‏دانند، در صورتى که اگر با توجّه عمیق بیندیشیم مى‏توانیم دریابیم که این گونه توسل، عین توحید است، زیرا اولاً ما از اولیاء خدا به طور مستقل چیزى نمى‏خواهیم، بلکه آنها را واسطه قرار مى‏دهیم، و ثانیاً آنها از این رو که عبد خالص وفانى در ذات پاک خدا هستند، و داراى توحید کامل در ابعاد مختلف مى‏باشند واسطه قرار مى‏دهیم، چرا که خود را داراى توحید ناقص مى‏دانیم، بنابراین واسطه قرار دادن انسان‏هاى والا که در اوج توحید هستند، موجب تقویت توحید، و بیزارى بیشتر از هرگونه شرک است، نه این که موجب شرک باشد. توسل از دیدگاه قرآن‏
در قرآن در آیات متعدد به مسأله صحیح بودن توسل، تصریح یا اشاره شده است، و از آنها به خوبى استفاده مى‏شود که وسیله و واسطه قراردادن شخصیت‏هاى آبرومند نه تنها ممنوع نیست، بلکه شایسته و محبوب خواهد بود. به عنوان نمونه نظر شما را به چند آیه جلب مى‏کنیم:
1- «یا ایّها الّذین آمنوا اتّقوا اللّه و ابتغوا الیه الوسیلة ؛ اى کسانى که ایمان آورده‏اید از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید، و وسیله‏اى براى تقرّب به او بجویید».(2)
منظور از وسیله در این آیه همان وسیله قرار دادن و وساطت چیزى است که موجب تقرّب به درگاه خدا است. که مهمترین آنها عبارت است از: ایمان به خدا و رسول خدا(ص)، جهاد، اخلاص، نماز، زکات، روزه،حج و عمره، صله رحم، صدقه پنهانى و آشکار و هرگونه کار نیک که انسان را از سقوط نجات دهد، چنان که این مطلب در فرازى از گفتار حضرت على(ع) آمده است.(3)
به طور کلى از روایات استفاده مى‏شود که توسل بر چهار گونه است: 1- توسل به ایمان 2- توسل به کارهاى نیک 3- توسل به دعاى بندگان صالح(4)4- توسل به اولیاى خدا، چنان که در صدر اسلام تا کنون بین مسلمانان، معمولى و متعارف بوده و هست.
2- «ولو انّهم اذ ظلموا انفسهم جائوک فاستغفروا اللّه و استغفر لهم الرّسول لوجدوا اللّه تواباً رحیماً؛ (5) و اگر این مخالفان هنگامى که به خود ستم مى‏کردند (و فرمان‏هاى خدا را زیر پا مى‏گذاشتند) به نزد تو (اى پیامبر) مى‏آمدند، و از خدا طلب آمرزش مى‏کردند، و پیامبر هم براى آنها استغفار مى‏کرد، خدا را توبه‏پذیر و مهربان مى‏یافتند.»
این آیه بیانگر آن است که واسطه قرار دادن پیامبر(ص) براى شفاعت و دعا کردن براى انسان‏هاى گنهکار، مطلوب و مفید بوده و موجب نتیجه خوب خواهد شد.
و از آیه 114 سوره توبه که بیانگر استغفار ابراهیم خلیل(ع) براى پدرش است نیز این مطلب را تأیید مى‏کند.
3- قالوا یا ابانا استغفر لنا ذنوبنا انّا کنّا خاطئین - قال سأستغفر لکم ربّى انّه هو الغفور الرّحیم؛(6) (فرزندان یعقوب به پدر خود) گفتند: اى پدر ما از خدا آمرزش گناهان ما را بخواه که ما خطا کار بودیم - یعقوب گفت: به زودى براى شما از پروردگارم آمرزش مى‏طلبم، که او آمرزنده و مهربان است.»
بنابراین مطابق این آیات، توسل به دعاى بندگان شایسته، و واسطه قرار دادن آنها در درگاه الهى روا و جایز است.
نمونه هایى از مطلوبیت توسل در روش پیامبر(ص) و امامان(ع)
از سیره درخشان زندگى پیامبران و پیامبر اسلام و امامان (ع) فهمیده مى‏شود که آن حضرات توسل دیگران را تأیید نموده و یا خود به اولیاء خدا توسل جسته‏اند، با توجه به اینکه آنها فانى در توحید و آموزگار آن بوده و از هرگونه شرک دورى مى‏جستند، تأیید آنها دلیل بر این است که مسأله توسل هیچ گونه ناسازگارى با اصل توحید ندارد، بلکه وسیله‏اى سالم و کارساز براى تقرب به درگاه ذات پاک خدا است، در این راستا نظر شما را به نمونه‏هاى زیر جلب مى‏کنیم:
1- در روایات متعدد آمده پیامبرانى مانند حضرت آدم، نوح ، ابراهیم، موسى و... پنج تن آل عبا(ع) را در درگاه الهى واسطه قرار داده‏اند، در قرآن مى‏خوانیم: «فتلقّى آدم من ربّه کلماتٍ فتاب علیه؛(7)سپس آدم (ع) از پروردگار خود کلماتى دریافت داشت، (و با آنها توبه کرد) و خداوند توبه او را پذیرفت.» مطابق روایات متعددى که از طرق ائمه اهل بیت(ع) رسیده، مقصود از این کلمات، بهترین مخلوقات خدا محمّد(ص)، على،فاطمه، حسن و حسین(ع) بوده‏اند. از جمله از امام صادق(ع) روایت شده که پیامبر(ص) فرمود: آدم(ع) هنگام توبه به درگاه الهى گفت: «اللّهمّ انّى اسئلک بحقّ محمّدٍ و آل محمّدٍ لمّا غفرت لى؛ خدایا از درگاه تو به حق محمّد (ص) و آل او مسئلت مى‏جویم که مرا بیامرزى.»(8)
نیز روایت شده شخصى از امام صادق(ع) پرسید: منظور از کلمات در آیه «و اذ ابتلى ابراهیم ربّه بکلماتٍ فاتمّهنّ؛(9)به خاطر بیاورید هنگامى که خداوند ابراهیم را به وسایل مختلف آزمود.» چیست؟ امام صادق (ع) فرمود: همان کلماتى است که آدم (ع) آنها را از خدا دریافت نمود و به وسیله آنها توبه کرده و توبه‏اش پذیرفته شد، و آن این بود که به خدا عرض کرد: «یا ربّ اسئلک بحق محمّدٍ و علىٍّ و فاطمة و الحسن و الحسین الّا تبت علىّ ؛پروردگارا! به حق محمد و على و فاطمه و حسن و حسین (ع) از درگاهت مسئلت دارم که توبه‏ام را بپذیر.»(10)
2- ترمذى دانشمند معروف اهل تسنن به عنوان شاهد بر جواز توسل روایت مى‏کند: مردى نابینا به محضر پیامبر(ص) آمد و گفت از خدابخواه تا به من سلامتى چشم بدهد. پیامبر(ص) فرمود: اگر بخواهى دعا مى‏کنم و اگر بخواهى تأخیر مى‏اندازم و این بهتر است. او عرض کرد اکنون دعا کن، آن حضرت به او فرمود: وضوى کامل بگیر و دو رکعت نماز بخوان و این گونه دعا کن: «پروردگارا! من از تو درخواست مى‏کنم به وسیله محمّد (ص) پیامبر رحمت، اى محمّد! من به وسیله تو به درگاه خدا متوجّه مى‏شوم، خداوندا او را شفیع من ساز.» نابینا به این دستور عمل کرد، و بینا شد.(11)
از این روایت به خوبى استفاده مى‏شود که پیامبر(ص) توسل را به آن شخص نابینا دستور داد، و توسل مطلوب اسلام و موجب نتیجه سودمند است.
3- ابن ابى الحدید دانشمند معروف اهل تسنن از على (ع) چنین روایت مى‏کند: «...روزى از رسول خدا(ص) درخواست دعا براى آمرزش کردم، آن حضرت برخاست و دو رکعت نماز خواند و سپس دست به سوى آسمان بلند کرد و عرض نمود: «اللّهم بحقّ علىٍّ عندک اغفر لعلىٍّ ؛خداوندا! به حق آن مقامى که على(ع) در پیشگاه تو دارد على(ع) را ببخش.»(12)
4- روایت شده حضرت زهرا(س) هنگام رحلت جان سوز رسول خدا(ص) در بالین او نشسته بود و این شعر ابوطالب را مى‏خواند:
و ابیض یستسقى الغمام بوجهه‏
ثمال الیتامى عصمةٌ للارامل‏
سفید رویى که مردم به برکت چهره او از درگاه خدا طلب باران مى‏کنند، او که فریادرس یتیمان و پناه بیوه زنان است.»(13)
در صحیح دارمى از ابن جوزا روایت شده یک سال در مدینه قحطى سختى رخ داد، بعضى شکایت به عایشه بردند، او سفارش کرد که بر فراز قبر رسول خدا(ص) بروید و روزنه‏اى در سقف ایجاد کنید، تا به برکت قبر پیامبر(ص) از طرف خدا باران نازل شود. آنها به این دستور عمل کردند و باران فراوانى بارید.»(14)
این روایت بیانگر آن است که عایشه یکى از همسران رسول خدا(ص) قبلاً مسأله مطلوب بودن توسّل و نتیجه بخشى آن را در عصر رسول خدا(ص) تجربه کرده بود، که چنین سفارشى نمود.
5 - ابن شهرآشوب در مناقب به سند خود از امام باقر (ع) نقل مى‏کند: در عصر رسول خدا(ص) مردى گناهى کرد، و سپس خود را مخفى نمود( تا او را دستگیر نکنند) تا اینکه روزى در خفا در یک راه خلوت حسن و حسین(ع) را دید، آنها را بر دوش خود گرفت و به محضر رسول خدا(ص) آمد و ملتمسانه عرض کرد: «اى رسول خدا! من پناه آورده‏ام به خدا، و به وسیله این دو کودک.»
پیامبر (ص) آن چنان خندید، به گونه‏اى که دستش را بر دهانش گرفت، آنگاه به آن مرد گفت: «اذهب فانت طلیقٌ؛ برو که تو آزاد شده هستى.»
سپس به حسن و حسین(ع) فرمود: این مرد شما را در مورد نجات خود، شفیع خود قرار داد تا او را شفاعت کنید. در این هنگام این آیه نازل شد:«ولو انّهم اذ ظلموا انفسهم جائوک فاستغفروا اللّه و استغفر لهم الرّسول لوجدوا اللّه توّاباً رحیماً؛اگر آنها که به خود ظلم کردند نزد تو مى‏آمدند، و از خدا طلب آمرزش مى‏کردند، و پیامبر هم براى آنها استغفار مى‏کرد، خدا را توبه‏پذیر مى‏یافتند.»(15)
6 - شیخ صدوق(ره) نقل مى‏کند: مردى از اهالى بلخ برده (غلام)اى داشت، به همراه او به مشهد براى زیارت مرقد حضرت امام رضا(ع) آمدند، در آنجا آن غلام به امام متوسل شد که خداوند وسیله آزادى او را از بردگى فراهم کند، و نیز داراى همسر و باغى شود، او و اربابش پس از سجده طولانى در حرم حضرت رضا(ع) برخاستند، ارباب هماندم بى آنکه به خواسته غلامش آگاه باشد به او رو کرد و گفت: تو را در راه خدا آزاد کردم، و نیز فلان کنیزم را آزاد نمودم و او را همسر تو گرداندم و مهریه او را بر عهده گرفتم. و فلان باغ را نیز به شما دونفر وقف نمودم، و شما نیز آن را بعد از خود وقف نسل خود کنید. غلام با شنیدن این گفتار، منقلب شد و گریه کرد و گفت: «سوگند به خدا و سوگند به این امام همام من در سجده همین تقاضا را از حضرت رضا(ع) نمودم، و به آن حضرت متوسل شدم، اینک مى‏بینم به نتیجه رسیدم.»(16)
در قسمت آخر این گفتار نظر شما را به مناظره جالب دکتر تیجانى با آیت اللّه العظمى شهید سید محمد باقر صدر جلب مى‏کنم:
دکتر سید محمد تیجانى از اهالى تونس که از اهل تسنن و مالکى بود و شیعه شده و چندین کتاب پیرامون حقانیت تشیع نوشته در یکى از کتاب‏هایش به نام «ثمّ اهتدیت» مى‏نویسد: به نجف اشرف سفر کردم، و توسط یکى از دوستانم به محضر آیت اللّه العظمى سید محمد باقر صدر(17) رسیدم نخست از ایشان پرسیدم: علماى سعودى مى‏گویند دست بر قبر کشیدن و توسل به صالحین و تبرّک جویى از آنان، شرک به خدا است، نظر شما چیست؟ آیت اللّه صدر فرمود: «هرگاه دست کشیدن بر قبر و توسّل جستن به این نیت باشد که آن‏ها(بدون اذن خدا) نفع و ضرر مى‏رسانند چنین کارى شرک است، ولى مسلمانان یکتاپرست مى‏دانند که تنها خدا نفع و ضرر مى‏رساند، و اولیاء خدا وسیله و واسطه هستند، بنابراین با این نیت که آنها واسطه هستند هرگز شرک نیست. همه مسلمین از سنّى و شیعه از عصر رسول خدا(ص) تا کنون در این امر اتفاق نظر دارند. به استثناى وهّابیان که در قرون جدید پیدا شده‏اند(18) و بر خلاف اجماع مسلمین رفتار مى‏نمایند. و دست بر قبر کشیدن و توسل به اولیاء خدا را شرک مى‏دانند.» آنگاه فرمود: مرحوم سید شرف الدّین (محقق بزرگ اسلامى، صاحب کتاب ارزشمند المراجعات) در عصر سلطنت عبدالعزیز سعودى، توسط او به مناسبت عید قربان دعوت شد، آقاى شرف الدین این دعوت را پذیرفت و نزد عبدالعزیز سعودى رفت، و یک جلد قرآن که داراى جلدى پوستین بود به شاه عربستان(عبدالعزیز) هدیه کرد، شاه آن را گرفت و بوسید و به عنوان احترام بر پیشانى خود گذاشت. سید شرف الدین از این فرصت استفاده نمود و ناگهان گفت: «اى شاه! چرا این جلد را مى‏بوسى و این گونه از آن احترام مى‏نمایى، با این که این جلد چیزى جز پوست بز نیست؟» شاه گفت: غرض من از بوسیدن جلد، قرآنى است که در داخل آن قرار دارد، نه خود جلد. آقاى شرف الدین بى‏درنگ فرمود: احسنت اى پادشاه! ما شیعیان نیز وقتى پنجره یا اطاق قبر پیامبر(ص) را مى‏بوسیم،مى‏دانیم که آهن نمى‏تواند کارى کند، غرض ما آن کسى است که ماوراى این آهن‏ها و چوب‏ها است. ما مى‏خواهیم به رسول خدا(ص) احترام کنیم همان گونه که شما با بوسیدن پوست بز، به قرآن کریم احترام کردى. شاه سخن شرف الدین را پذیرفت، و حاضران تکبیر گفتند، در آن سال او اجازه داد که از تبرک‏جویى به قبر رسول خدا(ص) جلوگیرى نکنند.(19) پاورقی ها:پى‏نوشت‏ها: - 1. لسان العرب، واژه وسل، ج 11، ص 724. 2. سوره مائده، آیه 35. 3. «انّ افضل ماتوسّل به المتوسّلون...»(نهج البلاغه، خطبه 110) ماجراى اصحاب رقیم که در روایات آمده حاکى است که توسّل به اعمال نیک موجب نجات خواهد شد(نورالثقلین، ج 3، ص 249) 4. چنان که در آیه 7 و 8 سوره یوسف استفاده مى‏شود. 5. سوره نساء، آیه 64. 6. سوره یوسف، آیه 97 و 98. 7. سوره بقره، آیه 37. 8. احتجاج طبرسى، به نقل نورالثقلین، ج‏1، ص 67. نظیر این مطلب در کتاب وفاء الوفاء، ج 3، ص 1371، و کتاب التوصل الى حقیقة التوسّل، ص 215 نقل شده است. 9. سوره بقره، آیه 124. 10. تفسیر نورالثقلین، ج 1، ص 68. 11. وفاء الوفاء، ص 372، التوصّل الى حقیقة التوسّل، چاپ بیروت، ص 158. 12. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج 20، ص 315 و 316. 13. محدّث قمى، انوار البهیه، ص 35. 14. تفسیر روح المعانى، ج 4، ص 114 و 115. 15. مناقب ابن شهرآشوب، ج 3، ص 400؛ بحار، ج 43، ص 318. 16. عیون اخبار الرّضا، ج 2، ص 282. 17. شهید صدر در 47 سالگى در شب 19 فروردین سال 1359 ه.ش به دست دژخیمان بعث عراق به شهادت رسید. 18. مسلک وهابیت به شیخ محمد فرزند عبدالوهّاب منسوب است. وى در سال 1153 هجرى قمرى، عقیده وهّابى‏گرى را تأسیس و منتشر نمود. 19. اقتباس از کتاب آنگاه...هدایت شدم، ص 92 و 93.

تعداد مشاهده مقاله: 83