تقویت امانتدارى مهمترین نیاز جامعه‏

از مهمترین دغدغه‏هاى عصر ما تضعیف و کم رنگ شدن خصلت زیبا و خدا پسندانه امانتدارى است. فراگیر شدن این پدیده ناشایست ممکن است در تمام رده‏هاى جامعه تأثیر منفى بگذارد. حتى بعید نیست در اثر عملکرد برخى افراد اساساً این صفت والاى انسانى جایگاه ارزشمند خود را از دست بدهد و در نتیجه انسانهاى امین و درستکارى عقب رانده شده و نکوهش شوند و افراد خیانت پیشه و چاپلوس و دروغگو مورد مدح و ستایش و تشویق قرار گیرند. این امر همان وارونه شدن ارزش‏ها و تبدیل آن به ضد ارزش مى‏باشد که امیرمؤمنان على(ع) در خطبه 108 نهج البلاغه آن را پیش‏بینى کرده و فرمود: «و غار الصّدق و فاض الکذب و استعملت المودّة باللسان و تشاجر النّاس بالقلوب و صار الفسوق نسباً و العفاف عجباً و لبس الاسلام لبس الفرو مقلوباً؛راستى از میان رفته و دروغ شایع مى‏شود مردم در زبان با هم دوست و در دل با هم دشمن مى‏شوند، به گناه افتخار مى‏کنند و از پاکدامنى به شگفت مى‏آیند و اسلام را همچون پوستینى واژگونه مى‏پوشند.»
عبدالواسع جبلى نیز در این زمینه چنین سروده است:
منسوخ شد مروت و معدوم شد وفا
زین هر دو نام ماند چو سیمرغ و کیمیا
شد راستى خیانت و شد زیرکى سفه‏
شد دوستى عداوت و شد مردمى جفا
بنابراین براى جبران این مشکل اخلاقى در جامعه متولیان امور فرهنگى لازم است قدمهائى برداشته و در حدّ توان و امکانات خود در رفع این خلأ اخلاقى بکوشند تا خداى ناکرده به جائى نرسیم که معروف‏ها منکر و منکرها معروف شود. ارزش ضد ارزش و خلافکاریها و فریب دادن‏ها و اختلاس‏ها به عنوان کارهاى مورد پسند و زرنگى و هوشیارى تلقى گردد. اگر ما بتوانیم با تقویت و پرورش امانتدارى در وجود افراد تحولى ایجاد کرده و افراد جامعه را زیر پوشش صفات اخلاقى بویژه امانتدارى گرد آوریم بسیارى از مشکلات و گرفتاریها، برطرف شده و برخى از مشکلترین پرونده‏هاى قضائى دیگر تشکیل نخواهد شد. چرا که اکثر درگیرى‏ها، اختلافات از خیانت در امانت و دروغگوئى‏ها و تجاوزها به حقوق همدیگر سرچشمه مى‏گیرد. امّا در صورت ایمان به راستى و امانتدارى و دانستن فوائد و برکات بى‏شمار اجتماعى و فردى آن خیلى‏ها آنرا با جان و دل پذیرفته و به سوى آن متمایل مى‏شوند. در این مقاله تلاش شده برخى از روشهاى تقویت امانتدارى در افراد جامعه از منظر قرآن و اهل بیت(ع) بررسى شود و به عنوان راهکارى عملى در منظر شیفتگان اهل بیت(ع) قرار گیرد. 1- آشکار ساختن اهمّیت امانتدارى‏
همچنانکه مى‏دانیم که اشتیاق به چیزى بعد از معرفت و شناخت ارزش آن است و میانبرترین راه براى نشان دادن اهمّیت هر چیزى شناساندن صحیح آن و بیان کردن منافع و فوائد اوست. گذشته از این انسان فطرتاً طالب سود و نفع بوده و تلاش مى‏کند با جلب منفعت و دفع مفسده، عزت نفس خویش را که یک نیاز طبیعى است به دست آورد و در نهایت غریزه کمالجوئى خود را ارضا کند. بنابراین ما مى‏توانیم با ذکر آثار و برکات امانتدارى و تأثیر آن، کمال شخصیت انسان و توضیح اهمّیت آن در زندگى افراد و سطح جامعه، مردم را به سوى امانتدارى ترغیب نموده و این ویژگى را در وجود آنان تقویت کنیم.
شواهد فراوانى در سیره و تاریخ ائمه اطهار(ع) و زندگى بزرگان دین در رابطه با این شیوه وجود دارد که ما به برخى از آنان اشاره مى‏کنیم:
امام باقر(ع) در مورد اهمیت فوق العاده امانتدارى مى‏فرماید: «علیکم بالورع والاجتهاد و صدق الحدیث و اداء الامانة الى من ائتمنکم علیها برّاً کان او فاجراً، فلو انّ قاتل علىّ بن ابى طالبٍ(ع) ائتمننى على امانةٍ لادّیتها الیه؛(1) بر شما باد! پارسائى، تلاش و کوشش، راستگوئى و بازدهى امانت به هر کسى که شما را امین ساخته و امانتى به شما سپرده است شخص نیکوکار باشد یا بدکار، اگر قاتل على بن ابى‏طالب (ع) بر من امانتى بسپارد مطمئناً من آنرا براى او باز خواهم گرداند.»
این بیان شیواى پیشواى پنجم(ع) با استفاده از این شیوه در توسعه و گسترش فرهنگ امانتدارى صورت گرفته است. در بعضى از روایات ضمن توصیه به امانت دارى و راستگوئى، این ویژگى ارزشمند مهمترین ملاک ارزیابى ایمان و شخصیت افراد قرار گرفته است. امام صادق(ع) فرمود: «لا تغترّوا بصلاتهم، و لا بصیامهم فانّ الرّجل ربّما لهج بالصّلاة و الصوم حتى لو ترکه استوحش ولکن اختبروهم عند صدق الحدیث و اداء الامانة؛ به نماز و روزه افراد فریب نخورید چه بسا برخى از مردم به نماز و روزه عادت کرده و به آن شیفته مى‏شود تا آنجائى که اگر این عادت را ترک کند به هراس مى‏افتد ولى آن‏ها را با راستگوئى و اداء امانت آزمایش کنید.»
امام صادق(ع) با این گفتار حکیمانه خویش اهمیت امانتدارى و راستگوئى را آن چنان بالا برده که میزان شخصیت، اعتماد کردن و در واقع ملاک سنجش ایمان راستین افراد قرار داده است. زیرا نماز و روزه ظاهرى و سایر اعمال عبادى افراد را نمى‏توان معیار ارزش قرار داد براى اینکه ممکن است بعد از مدتى اینها جزء عادات شخصى وى شده باشد و فرد بدون توجه به روح عبادت آن اعمال را انجام دهد و یا به انگیزه‏هاى غیر خدائى به عبادت اشتغال ورزد که هیچگونه تأثیرى در تکامل روح و پیشرفت فضائل اخلاقى در انسان ندارد بلکه گاهى عبادت‏هاى بى خاصیت افراد تأثیر منفى در نسل جدید مى‏گذارد.
بنابراین در شناخت ایمان راستین باید به راستگوئى و امانتدارى افراد تکیه کرد. در همین رابطه امام جواد(ع) از امیرمؤمنان (ع) نقل فرمود که: «لاتنظروا الى کثرة صلاتهم و صومهم و کثرة الحجّ و المعروف وطنطنتهم باللیل، انظروا الى صدق الحدیث و اداء الامانة؛(2) نگاه نکنید به بسیارى نماز و روزه افراد یا اینکه زیاد به حج مى‏روند و در ظاهر کارهاى نیک انجام مى‏دهند و شبها دعا و زمزمه دارند (این اعمال شما را فریب ندهد) شما فقط دقت کنید به راستگوئى و اداء امانت آن‏ها». با توجه به این سخنان ارزنده ما باید افراد جامعه خود را از اهمیت این خلق پسندیده در نزد خداوند و رهبران الهى آگاه سازیم و همچنین به کارگمارى افراد و سپردن مسئولیت‏ها را با توجه به این معیار انجام دهیم و گرنه ممکن است در جامعه ما افرادى پیدا شوند که در مراسم مذهبى شرکت مى‏کنند، به دین دارى تظاهر نمایند در حج رفتن پیشقدم بوده و بارها مشرف شوند امّا در راستگوئى و امانت‏پردازى دچار مشکل باشند و نتوانند از عهده برآیند: البته امانتدارى از منظر امام صادق(ع) سه مرحله دارد که باید یک شخص امین در هر سه مرحله موفق باشد و گرنه نمى‏توان به وى امین و امانتدار راستین اطلاق کرد. آن حضرت فرمود: «لایکون الامین امیناً حتّى یؤتمن على ثلاثةٍ فیؤدّیها: على الاموال و الاسرار و الفروج، و ان حفظ اثنین و ضیّع واحدةً فلیس بامینٍ؛(3) کسى را نمى‏توان امین دانست تا اینکه در سه مورد امانتدارى خود را نشان دهد: در حفظ اموال، حفظ اسرار و حفظ ناموس اگر چنانکه دو مورد را مراعات کند اما در یکى بلغزد او امین نخواهد بود.» ناگفته نماند که این مراحل به ترتیب درجات امانتدار را نشان مى‏دهد زیرا امانتدارى در اموال آسانتر از اسرار است و این دو آسانتر از امانتدارى در ناموس است.
این همه اهتمام و توجه ویژه به مقوله امانتدارى در سیره اهل بیت(ع) اگر به عموم بیان شود. مى‏تواند در پایدارى و تقویت این روحیه والا آحاد مردم را یارى کند.
آیا مى‏دانید مهمترین عاملى که سبب شد على(ع) در نزد پیامبر(ص) به آن مقامات عالیه دست یابد چه بود؟ امام صادق در پاسخ به این پرسش فرمود: «فانّ علیاً(ع) انّما بلغ ما بلغ به عند رسول اللّه (ص) بصدق الحدیث و اداء الامانة؛(4) همانا على(ع) به آن مقامات عالى در نزد رسول خدا با راستگوئى و اداء امانت نائل شد». 2- یاد آورى فوائد و برکات‏
بیان فوائد بیشمارى که براى امانتدارى ذکر شده تأثیر فراوانى در تقویت روحیه امانتدارى در افراد دارد. به عنوان نمونه رسولخدا(ص) در این زمینه فرمود: «الامانة تجلب الغنى؛حفظ و اداء امانت موجب جلب ثروت مى‏شود.» آن حضرت با این بیان شیوا یکى از فوائد امانتدارى را بیان کرده و مردم را به سوى آن ترغیب مى‏کند. البته علت این قضیه روشن است اگر فردى امین و درستکار باشد مردم به آنها اعتماد مى‏کنند و در اثر اطمینان و اعتماد مورد توجّه خلق قرار مى‏گیرند و مردم کارهاى خود را به آنان واگذار کرده و کار و زندگى‏شان رونق مى‏گیرد.
در این زمینه مى‏توان با استفاده از آیات و روایات متعدد و خاطرات و نظرات بزرگان دین و تجربیات شخصى آثار و فوائد بیشمار امانتدارى را بررسى کرده و به مسئولین، مدیران، جوانان، زنان و مردان جامعه اسلامى بیان کرده و توضیح داد.
آنچه از بررسى روایات بر مى‏آید برخى از فوائد امانت دارى عبارتند از: حاکم شدن فضاى اعتماد به همدیگر، گسترش امنیت و آسایش در جامعه، تحکیم جایگاه اجتماعى افراد، داشتن زندگى شاد و نشاط آور، کامل شدن ایمان و فضائل اخلاقى، محبوبیت نزد خداوند متعال، رسیدن به سرچشمه فضائل، تقویت احساس اعتماد به نفس و آرامش وجدان، هماهنگى با انبیاء و اولیاء، مأیوس شدن شیطان، امنیت در روز قیامت، ایجاد وحدت و همدلى.(5)
اساساً بدون شناخت منافع و آثار یک عمل خیر انجام آن غیر مقدور است زیرا انسان انگیزه و محرّکى براى آن نخواهد داشت. مولاى متقیان فرمود: «من لم یعرف منفعة الخیر لم یقدر على العمل به؛(6) هر کس بهره‏هاى اعمال نیک را نداد براى انجام آن قادر نخواهد بود.
براى توضیح بیشتر نقل خاطره‏اى از سیره تربیتى امام صادق(ع) در این زمینه مناسب مى‏نماید:
عبدالرحمن بن سیابه کوفى مى‏گوید: موقعى که پدرم از دنیا رفت، یکى از دوستانش براى تسلیت به منزل ما آمد و پس از تفقد و دلدارى، از وضع مالى ما جویا شد. برایش توضیح دادم که پدرم هنگام مرگ مالى بجاى نگذاشت و ما هم اکنون دست خالى هستیم. او هزار درهم به من داد و گفت: با این پول، خرید و فروش کرده و از منافعش مخارج زندگى را، تأمین نماو در حفظ و نگهدارى اصل آن مراقبت کن!
من بى اندازه از اقدام به موقع آن مرد مسرور شدم و نزد مادرم دویدم و گشایشى را که خداوند برایمان فراهم نموده بود براى او گفتم و شب را با خوشحالى تمام بسر بردیم. روز بعد بازار رفتم و به شخصى که با پدرم سابقه رفاقت داشت مراجعه کردم. او براى من مقدارى کالاى تجارتى و و پوشاک خرید و من در مغازه‏اى آنها را در معرض فروش گذاشتم. خریدو فروش لباس ادامه یافت و من به فضل الهى از این راه سود کلانى بردم و کارم رونق گرفت. موسم حج فرا رسید و شوق زیارت خانه خدا و انجام مناسک حج در دلم افتاد، مادرم را از نیت خود با خبر کردم. او گفت: پسرم! تو قبل از سفر حج وظیفه مهمترى دارى که باید انجام دهى و آن این است که هزار درهم امانت آن مرد را به او برگردانى و خود را از بدهکارى مردم نجات دهى. من آن پول را آماده کردم و نزد او رفته و امانت را به صاحبش تسلیم نمودم. گفت: چرا پول را بر مى‏گردانى؟ اگر مقدارش کم است بر آن بیفزایم؟ گفتم: نه. قصد سفر حج دارم و خواستم امانت ترا قبل از سفر رد کرده باشم، صاحب پول آنچنان خوشحال شد که گویا من آن مبلغ را از جیب خودم به وى بخشیدم. آنگاه به تهیه مقدمات سفر پرداخته و قدم در راه خدا نهادم.
پس از انجام مناسک، به مدینه رفته و به محضر امام صادق(ع) شرفیاب شدم. گروه بسیارى از مردم در اطراف آن حضرت گرد آمده و مسائل خود را از حضرت مى‏پرسیدند.
من که جوانى نورس بودم پائین مجلس نشستم. هنگامى که مجلس خلوت شد، امام(ع) به من اشاره کرد و من نزدیک رفتم. از من پرسید: آیا کارى دارى؟ خودم را معرفى کردم. از پدرم سؤال کرد: گفتم: وفات کرد! حضرت ناراحت شد فرمود: خدایش رحمت کند، آیا ثروتى براى تو باقى گذاشت؟ گفتم، نه. پرسید: پس مخارج حج را از کجا آوردى؟ من نیز داستان آن مرد نیکوکار و تجارت خود را براى امام (ع) شرح دادم، پیش از آنکه سخنان من تمام شود، حضرت با نگرانى پرسید: با پول امانتى آن مرد چه کردى؟ گفتم: آنرا به او رد کردم. فرمود: احسنت! کار خوبى کردى! مى‏خواهى ترا نصیحتى بکنم؟ گفتم: بله، فدایت شوم. فرمود: بر تو باد راستگوئى و امانتدارى! انسان راستگو و امانتدار شریک مال مردم است. آنگاه انگشتان دستانش را درهم داخل کرد و فرمود: این چنین!(7)
عبدالرحمن بن سیابه در ادامه مى‏افزاید: بعد از آن من سفارش امام(ع) را به کار بستم و تا الآن (آنچنان وضع مالیم خوب شده است که) سیصد و شصت هزار درهم حقوق مالى و وجوهات شرعیه پرداخته‏ام.(8)
پیشواى ششم در این روایت، علاوه بر اینکه، این جوان کوفى را بخاطر امانتدارى ستوده و تشویق مى‏کند، براى شناساندن و تقویت امانتدارى در وجود او، ضمن توصیه به این خصلت زیبا، آثار و برکات آنرا نیز بر وى یادآور مى‏شود تا او با آگاهى بیشترى به سمت امانتدارى متمایل شود. همچنین مادر این جوان نیز که در تحریک و ترغیب فرزندش به اداى حقوق مردم پافشارى کرده و قاطعیت نشان مى‏دهد در این زمینه سرمشق مناسبى براى پدران و مادران و مسئولین است. گذشته از اینها، بازگرداندن سپرده‏هاى مردم در هنگام مسافرت که به پیروى از سیره اهل بیت (ع) انجام یافته - بویژه آنکه امام(ع) با نگرانى از او مى‏پرسد: وقتى به سفر آمدى با آن ودیعه چه کردى؟ - یکى دیگر از پیامهاى تربیتى اهل‏بیت (ع) به آحاد مردم بویژه بر متولیان امر مى‏باشد. افزون بر اینها در این روایت پرداختن وجوهات شرعیه مورد توجه قرار گرفته که یکى دیگر از اقسام امانت‏دارى است. 3- آموزش عملى امانتدارى‏
در میان شیوه‏هاى تربیتى آموزش عملى بهترین و موفقترین طریقه تعلیم و تربیت است. پند و اندرزى که از راه گوش ما به قلب انسان راه مى‏یابد قطعاً مؤثر است ولى اثرش محدود و موقتى است، بدین جهت اگر مبلغ و مربى به موعظه تنها اکتفاء کند و گفته هایش در عمل او محسوس نباشد تأثیرى بر مخاطب نخواهد داشت. ولى اگر او گفتارش را در رفتار نشان دهد اثرى عمیق و ماندگار در دلهاى مخاطبان گذاشته و مؤثرترین انگیزه را براى عمل ایجاد خواهد کرد. راز موفقیت رسول اکرم(ص) و پیشوایان معصوم(ع) در تربیت انسانها را باید در همین حقیقت جستجو نمود. پیامبر اسلام (ص) قبل از بعثت در مکه در اثر عملکرد شایسته خویش، به لقب «امین» شهرت یافت و یا در سخت‏ترین بحران‏هاى زندگى اش که حتى جانش در خطر بود و مى‏خواست به سوى مدینه مهاجرت کند، على(ع) را مأمور نمود که امانتها را به صاحبانش برگرداند، گرچه آنان دشمن او بودند، قرآن از پیامبران بزرگ الهى به عنوان امین یاد مى‏کند.(9) و بالاخره نمونه‏هاى فراوانى در سیره عملى اهل بیت(ع) در این زمینه وجود دارد، که ما را به این واقعیت رهنمون مى‏شود. بنابراین سرمشق عملى بودن رهبران جامعه، مدیران ارشد، مربیان، معلمان چنین تأثیر ماندگارى در تقویت روحیه امانتدارى در افراد دارد.
ما فقط به نقل دو نمونه از سیره عملى رسول اکرم(ص) در زمینه پاسدارى از امانت بسنده مى‏کنیم:
1- پیامبر اکرم (ص) دوران جوانى را قبل از بعثت مى‏گذراند و هنوز با خدیجه ازدواج نکرده بود که به عنوان وکیل با اموال خدیجه یک سفر تجارتى به سوى شام رفت. قبل از سفر خدیجه کسى را به دنبال آن حضرت فرستاد که: راستگوئى، امانت دارى و اخلاق پسندیده‏ات توجه مرا جلب کرده است من حاضرم دو برابر آنچه به دیگران مى‏دادم، به تو بدهم و دو غلام ویژه خود را با تو همراه خواهم کرد که در تمام مراحل سفر در تحت فرمان تو باشند.
پیامبر(ص) این پیشنهاد را پذیرفت و به همراه کاروان به شام رفت. سفر پایان یافت و همگى اهل کاروان با سودى سرشار و بى سابقه به مقصد رسیدند. خدیجه در مورد وکیل جوان و امین قریش از غلام خود سؤال کرد. او نیز وقتى از کرامات، صفات برجسته و پسندیده و امانتدارى حضرت محمد(ص) به خدیجه گزارش داد خدیجه گفت: میسره! کافى است علاقه مرا به محمد(ص) دو چندان کردى. برو من تو و همسرت را آزاد کردم.(10)
2- در ماجراى هجرت پیامبر(ص) از مکه به سوى مدینه حضرت رسول(ص) على (ع) را در مکه گذاشت که امانتها و سپرده‏هاى مردم را ادا کند زیرا قریش آن حضرت را پیوسته در جاهلیت به امانتدارى و راستگوئى مى‏شناختند و او را محمد امین مى‏گفتند و امانت‏هاى بسیارى به آن حضرت مى‏سپردند و هم چنین در موسم حج در مکه زائران حرم امانتهاى خویش را نزد آن حضرت به ودیعه مى‏سپردند و بعد از بعثت نیز این برنامه ادامه داشت براى همین به على (ع) در هنگام هجرت فرمود: صبح و شام در ابطح ندا کن و با صداى بلند بگو: هر کس نزد محمد(ص) امانتى به ودیعه نهاده بیاید و از من بگیرد و امانتهاى مردم را در ملأ عام و آشکارا به آنان تحویل ده زیرا تو جانشین من هستى.(11)
على(ع) نیز به نقش عملى مربى گرانقدرش حضرت رسول خدا(ص) مباهات کرده و مى‏فرماید: «یرفع لى فى کلّ یومٍ علماً من اخلاقه و یأمرنى بالاقتداء به؛ آن حضرت براى من هر روز از سجایاى پسندیده خود پرچمى مى‏افراشت و امر مى‏فرمود، عملاً از اخلاق آن حضرت پیروى کنم.(12)
پرورشهاى عمیق و عالمانه و عملى رسول اکرم(ص) تمام استعدادهاى نهانى وجود مقدس على(ع) را شکوفا نموده و در مدت کوتاهى به عالى‏ترین مدارج انسانیت رسانید و این گویاى تأثیر شگرف رفتار بزرگان، رهبران و مربیان جامعه در اعمال و رفتار آحاد مردم و جوانان و نوجوانان مى‏باشد. یکى از بزرگان در ضمن سخنانى که خطاب به مبلغان و مربیان ایراد مى‏کرد چنین گفت: اگر شما یک ماه تمام در رابطه با یک موضوع اخلاقى صحبت کنید و تمام جوانب و زوایاى آنرا بررسى و موشکافى نموده و با شکلى زیبا و سخنانى شیوا بر مخاطبین عرضه کنید در مدت کوتاهى تمام گفته‏هاى شما و یا اکثر سخنانتان از حافظه شنونده‏گان پاک مى‏شود اما در طول این مدت اگر یک عمل مثبت و یا منفى قابل توجه از شما سر بزند آن عمل تا مدتهاى مدید در خاطر آنان باقى خواهد ماند. 4- شناساندن اسوه‏هاى امین‏
تأثیر الگو و نقش پذیرى انسان از وى یک امر طبیعى است که از غریزه تقلید سرچشمه مى‏گیرد. حس تقلید یکى از نیرومندترین غرایز بشرى است که در طبیعت هر انسانى به ودیعت نهاده شده است و در صورت هدایت صحیح آن مى‏تواند دستاوردهاى ریشه دار و سودمندى را براى شخص در پى داشته باشد. در حقیقت وجود غریزه تقلید زمینه ساز تأثیر الگوها و اسوه هاست.
از شاخص‏ترین ویژگیهاى مکتب تربیتى اسلام ارائه الگوهاى کامل و بى عیب و نقص براى پیروان خود مى‏باشد که آنها را مى‏توان مظهر جلال و جمال و کمال حضرت حق قلمداد کرد. در همین راستا یکى از شیوه‏هاى تربیتى قرآن شناساندن اسوه و سرمشق مى‏باشد. بر خلاف سایر مکاتب تربیتى و مادّى که در آن مدل روشن و کاملى از انسانهاى خودساخته و ایده آل براى عرضه به مردم وجود ندارد. از منظر آئین وحیانى اسلام رسول اکرم(ص) بارزترین الگوى کامل و تمام عیار براى مسلمانان مى‏باشد و خداوند در این زمینه فرمود: «لقد کان لکم فى رسول اللّه اسوةٌ حسنهٌ؛(13)مسلّماً براى شما در زندگى رسول خدا(ص) سرمشق خوبى است.»
هر چقدر مسلمانان بیشتر از آن حضرت پیروى کنند و در اخلاق و رفتار و کردار از آن بزرگوار تأسّى جویند بیشتر به کمالات نزدیک خواهند شد. یکى از مهمترین ویژگیهاى رسول خدا(ص) امانتدارى وى است که دوست و دشمن آنرا پذیرفته بود. او در امانتدارى نه تنها سرمشق مسلمانان بلکه الگوى همه انسانها بود. رسول خدا نه تنها خود چنین بود بلکه یاران خویش را نیز با این ویژگى ارزش داده و براى امور مهم برمى‏گزید و امانتدارى و صداقت را در سرلوحه برنامه هایش قرار داده بود. به همین جهت امام صادق(ع) در پیام خود به عبداللّه بن ابى یعفور به این نکته تأکید کرده و فرمود: اى عبداللّه! دقت کن در آن چیزى که حضرت على(ع) را در نزد رسول خدا(ص) سرافراز کرد و به آن مقامات عالى رسانید، پس تو هم آنها را براى خودت لازم بدان و شخصیت خویش را به آن صفات زیبا بیاراى! بدان! مطمئنّاً على (ع) در نزد پیامبر(ص) به آن درجه و عظمت نرسید مگر با راستى و امانتدارى.(14)
گذشته از این مى‏توان براى ترویج و تقویت امانتدارى نمونه‏هاى عینى و ملموس را از عصر خود شناسائى کرده و معرفى کنیم. هر کجا فردى امین و درستکار باشد او را به دیگران شناسانده و خصلت‏هاى نیکویش را بستائیم. خاطرات، و داستانها و هرگونه مطالبى را در این زمینه منتشر سازیم. در قرآن حضرت یوسف و حضرت موسى و سایر پیامبران الهى را با صفت امین در ناموس و اسرار و اموال ستایش کرده و با روشنترین عبارات معرفى مى‏کند. زندگى ائمه اطهار(ع)، یاران شایسته آن بزرگواران، علماى صاحب نفس، عرفاى برجسته و انسانهاى پاک و وارسته در هر عصر و زمانى مى‏تواند مطرح شده و سرمشق دیگران باشد. گاهى نیز مى‏توان با ارائه نشانه‏ها و علامت‏هاى انسانهاى وارسته آنها را شناساند. روزى پیامبر اکرم(ص) رو به مردم کرده و فرمود: آیا مى‏خواهید مؤمن واقعى را بشما معرفى کنم؟ مؤمن کسى است که انسانهاى با ایمان او را بر جان و مال خود امین بدانند.(15) 5 - تشویق و تکریم انسانهاى امین‏
تشویق در روح و جان آدمى اثر فوق العاده و معجزه آسائى دارد و او را در انجام کار مصمم‏تر مى‏کند چرا که هر انسانى طبعاً خودش را دوست دارد و احترام و قدرشناسى دیگران عزت نفس او را تقویت کرده و از ته دل مسرور مى‏سازد. این شیوه محرکى بسیار قوى براى رساندن افراد تشویق شده به سوى اهداف مطلوب مى‏باشد. آرى تکریم و تشویق، افراد را در مداومت آن عمل به شوق مى‏آورد و او را ناخواسته به سوى تکرار عمل مى‏کشاند. در مقابل ناسپاسى، دلسردى و یأس بدنبال دارد. على(ع) مى‏فرماید: هرگز نیکوکار و بدکار در نزد تو یکسان نباشند زیرا چنین روشى نیکوکار را در کار نیک بى رغبت کرده و بدکار را به سوى کار بد سوق مى‏دهد.(16) تجربه نشان داده است که هرگاه متولیان و دست اندرکاران جامعه در مقابل فردى که فعالیت‏هاى دلسوزانه و مخلصانه انجام مى‏دهد بى‏تفاوت باشند و عمل نیک وى را مورد ستایش و تحسین قرار ندهند او براى ادامه فعالیت‏هاى دلسوزانه کمتر علاقه نشان مى‏دهد و یا مأیوس مى‏شود.
از منظر اسلام اصل تشویق و تنبیه به عنوان یک اصل مسلّم تربیتى پذیرفته شده است و اساساً وجود بهشت و جهنم، انذار و تبشیر پیامبران و آیه‏هاى مربوط به پاداش و کیفر، وعده و وعیدهاى شوق‏انگیز و هراسناک و سایر موارد جلوه‏هائى از تشویق و تنبیه است.
خداوند متعال حضرت یوسف(ع) را به خاطر امانتدارى و حفظ ناموس مردم در نوجوانى، تشویق و ستایش مى‏کند و او را با صفات زیباى "امین"، "محسن"، "متقى" و "مخلص" تحسین کرده و علاوه بر اعطاى حکومت دنیوى، وعده پاداش نیک اخروى و فضل و رحمت الهیه به وى مقرر داشته و دوازدهمین سوره قرآن را به تمجید و تکریم از آن شخصیت وارسته و امین اختصاص داده است. امام صادق(ع) نیز عبدالرحمن بن سیابه را بخاطر اداى امانت تشویق و تحسین نمود. در هر صورت براى تقویت روحیه امانتدارى در افراد، جوانان، مسئولین و سایر رده‏هاى اجتماعى بهتر است از این شیوه قرآنى بهره بگیریم. بدون تردید تشویق کارگزاران امین، متصدّیان درستکار و مدیران و مجریان و کارگران و کارفرمایان و سایر آحاد مردمى که امانتدارى خود را به نوعى در جامعه ثابت کرده‏اند نتایج خوب و ثمر بخشى را به دنبال خواهد داشت. 6- استفاده از هنر
انسان طبیعتاً از هنر لذت مى‏برد و از شیوه‏هاى متنوع و جدید نیرو مى‏گیرد، چه زیباست براى انتقال و آموزش صفات نیک از روشهاى هنرى و القاءات غیر مستقیم بهره گیریم. به کارگیرى هنر و شیوه‏هاى جدید عصر در قالب فیلم، کارتون، تآتر، نقاشى، خط، مسابقه، معمّا، شعر، سرود، خاطره، قصه، برنامه‏هاى رایانه‏اى و...مى‏تواند ما را در ترویج آموزه‏هاى اخلاقى و دینى یارى کند. اگر بجاى این همه برنامه‏هاى بى خاصیت و گاهى زیانبار هنرى، تلویزیونى و سینمائى، بازیگران و هنرپیشه‏ها در نقش انسانهاى امین و درستکار البته با پشتوانه‏اى قوى و...عمل کنند یقیناً در تمام مردم بویژه در نسل جدید نفوذ خواهند کرد و ویژگى‏هاى اخلاقى و معنوى را خواهند پذیرفت.
این برنامه‏هاى هنرى، اگر با سوژه‏هاى مثبت و با شیوه‏هاى صحیح تربیتى تنظیم و اجرا گردد، ضمن بیان وقایع تاریخى، معرفى زندگى و شخصیت افراد صالح، آشکار ساختن آثار سوء انحرافات و کجرویهاى افراد خائن و منحرف، روح و قلب مخاطبان خود را تسخیر کرده و تا عمق حوادث وقایع آنان را با خود همراه مى‏کند و با همین شیوه مى‏توان الگوهائى ملموس و محسوس از افراد امین در اذهان مخاطبان مجسم ساخته و گفتار و رفتار آنان را سرمشق قرار داد.
در فرهنگ اسلامى براى تربیت افراد استفاده از خلاقیت‏هاى هنرى و روش‏هاى غیر مستقیم جایگاه ویژه‏اى دارد. بخش اعظمى از تربیت‏هاى قرآنى با بهره‏گیرى از هنر قصه، تمثیل، موزون و همگون بودن آیات - که جذابیت ویژه‏اى براى خواننده و شنونده دارد - حرکات نمایشى(مانند داستان آموزش خاک سپارى جنازه هابیل براى قابیل توسط حرکت نمایشى دو کلاغ و یا مرافعه نمایشى دو فرشته در پیش حضرت داوود(ع)) شیوه سؤال و جواب و سایر روشهاى هنرى بیان شده است.
خداوند متعال تأثیر هنر در انحراف مردم را در قرآن کریم بیان کرده و به آثار سوء خیانت سامرى که با یک هنرنمائى (مجسمه سازى) همراه بود اشاره مى‏فرماید و همچنین با نقل قصه‏هاى شیرین و جذّاب به فوائد و آثار امانتدارى و عواقب زشت خیانت در امانت مى‏پردازد.
حضرت امیر مؤمنان على(ع) در برابر خواست نامشروع برادرش عقیل، که از آن حضرت تقاضا مى‏کرد مقدارى گندم از بیت المال مسلمانان به صورت غیر قانونى به او بدهد و در امانت مردم خیانت کند؛ میله‏اى آهنى داغ کرده و به دست او نزدیک نمود. آنگاه که او حرارت آتش را احساس کرد بانگ ناله‏اش بلند شد. امام (ع) به او فرمود: «اتئنّ من حدیدةٍ احماها انسانها للبعه و تجرّنى الى نارٍ سجرها جبّارها لغضبه؛(17)آیا تو از آهن پاره‏اى که آدمى آنرا براى بازى خود (در ضمن یک حرکت نمایشى) سرخ کرده ناله مى‏کنى؟ و مرا بسوى آتشى که خداوند قهار آنرا از روى خشم خویش افروخته، مى‏کشانى؟! و بدین ترتیب آثار خیانت را عملاً به او فهمانید. 7- تکرار و مداومت‏
اهمیت تکرار و دوام پى‏گیرى در یک برنامه ترتیبى و پرورش اخلاقى و رشد خصلت‏هاى نیک، در نهاد انسانها بر کسى پوشیده نیست. در بیان فرق میان تعلیم و تربیت گفته‏اند: که در تربیت،تکرار و ممارست یک اصل اجتناب‏ناپذیر است. تکرار موجب مى‏شود تا خصلت‏هاى پسندیده‏اى که مورد نظر مربّى است در عمق جان مخاطب نفوذ کرده و به صورت یک عادت و ملکه درآید.
براى ترویج امانتدارى لازم است که این موضوع در رأس برنامه‏هاى تبلیغى، فرهنگى قرار گیرد، موضوعات امانتدارى پى‏گیرى شود و پیامها و برنامه‏هاى مربوطه به صورت مداوم تکرار شود.
در برنامه آموزشى و تربیتى پیشوایان دین ما این شیوه به صورت گسترده‏اى مورد بهره‏بردارى قرار گرفته است، دستورات اکید به مداومت در نماز و روزه و بطور کلى انجام دائمى تکالیف شرعیه، توصیه و ترغیب به تلاوت مکرر قرآن، تکرار برخى آیات بیش از سى مرتبه و توصیه به زنده نگه داشتن ایام اللّه، یاد و نام و خاطره اهل بیت(ع) (بویژه عزادارى امام حسین(ع)) ترغیب به زیارت‏هاى مکرر، دعاها و مراسم‏هاى مذهبى،ممارست به کارهاى پسندیده و صفات نیکو، نمونه‏هائى از روش تکرار در فرهنگ اهل بیت(ع) است. آنان براى عمق بخشیدن به روحیه امانتدارى در روح و جان مسلمانان با پیامهاى متعدد بیان فوائد و برکات آن سعى مى‏کردند که آنرا به صورت یک عادت در وجود افراد در آورند. تکرار موضوع امانت و امین در آیات قرآن و صدور اخبار و احادیث فراوان که موجب فتح بابى در متون روائى و فقهى شده است، نشانگر بهره‏مندى پیشوایان معصوم ما از شیوه تکرار و مداومت مى‏باشد. پاورقی ها:پى‏نوشت‏ها: - 1. تحف العقول، ص 299. 2. وسائل، ج 19، ص 69. 3. تحف العقول، ص 316. 4. وسائل الشیعه، ج 19، ص 67. 5. تفصیل این بخش را در مقاله آثار امانتدارى از نگارنده مى‏توانید مطالعه کنید. 6. غررالحکم، حدیث 9009. 7. الکافى، ج 5، ص 134. 8. بحارالانوار، ج 47، ص 384. 9. انى لکم رسول امین، این آیه شریفه مکرر در مورد پیامبران الهى در قرآن بیان شده است. 10. فروغ ابدیت، ج 1، ص 190. 11. حیوةالقلوب، ج 2، ص 461. 12. حلیه الابرار، ج 2، ص 30. 13. سوره احزاب، آیه 21. 14. وسائل الشیعه، ج 19، ص 67. 15. اصول کافى، باب مؤمن و علاماته، ح 19. 16. نهج البلاغه، عهدنامه مالک اشتر. 17. نهج البلاغه، خطبه 224.  

تعداد مشاهده مقاله: 98