تو را برای خودم ساختم!

حضرت آیت الله مصباح یزدی

 

اشاره: آنچه در پی می‌آید، سخنرانی حضرت آیت الله مصباح یزدی در یادواره روحانی شهید عبدالله میثمی است در آن  به موضوع علت تفاوت انسان‌ها و موجودات و پرسش­هایی که در این زمینه وجود دارد پرداخته­اند.

 

 

وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی

«ثُمَّ جِئْتَ عَلَى قَدَرٍ یَا مُوسَى * وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی * اذْهَبْ أَنتَ وَأَخُوکَ بِآیَاتِی وَلَا تَنِیَا فِی ذِکْرِی»؛ حضرت موسی در کوه طور است و خدای متعال با او صحبت می‌کند. پس از اینکه خداوند به آن حضرت می‌فرماید که چگونه متولد شدی و چگونه به مادرت الهام کردیم که تو را به رود نیل بیندازد و ...، می‌فرماید: «واصطنعتک لنفسی»؛ تو را برای خودم ساختم! مفهوم این عبارت بسیار عالی است. به نظر می‌رسد کسانی چون شهید عبدالله میثمی مصداق این آیه باشند، یعنی خداوند از ابتدا او را برای خود خلق کرده بود و بهترین سعادت ما این است که به ایشان توسل پیدا کنیم و از خدا بخواهیم که او ما را شفاعت کند تا خدا ما را هم بیامرزد.

شهید میثمی به یکی از اشعار مرحومه پروین اعتصامی که درباره داستان حضرت موسی است، بسیار علاقه داشت و گاهی آن را در جبهه‌ها برای دوستان و فرماندهان می‌خواند. چون این داستان با مباحث ما ارتباط دارد، خلاصه آن را بیان و نتیجه‌گیری مناسب خود را مطرح می‌کنیم.

حضرت موسی از مصر فرار کرد و به شهر مدین رفت و در آن‌جا 10 سال برای حضرت شعیب چوپانی کرد. سپس، تصمیم گرفت همراه با زن و بچه‌اش به مصر بازگردد. در بین راه به صحرای سینا بین مصر و فلسطین، رسید. همسرش که حامله بود، احساس درد کرد. تصور کنید: در یک بیابان در تاریکی شب و در حال بازگشتن به مصری که در آن فرعون ادعای خدایی دارد حاجتی پیش می‌آید، به راستی این شرایط چه حالی را برای انسان ایجاد می‌کند. حضرت موسی مجبور شد توقف کند. به همسرش گفت: شما قدری استراحت کنید تا من آتشی فراهم کنم. ایشان در صحرای سینا به دنبال آتش می‌گشت تا اینکه نوری توجه او را به خود جلب کرد؛ نوری که از میان درختی می‌تابید. چنین کسی که از همه‌جا منقطع و بسیار نیازمند است و هیچ‌کسی نیست او را پناه دهد و یاری رساند، نگاهش که به آن درخت می‌افتدمی‌فرماید: «آتِیکُم بِشِهَابٍ قَبَسٍ لَّعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ»؛ آتشی بیاورم تا شاید شما گرم شوید. وقتی به نزدیکی آن رسید، به وی خطاب شد: «انّی أنا الله»، و این سخن تا به اینجا ادامه می‌یابد که ما تو را انتخاب و در دامن فرعون حفظ کردیم. تو از مصر فرار کردی و ما تو را حمایت و هدایت کردیم. سپس، می‌فرماید: «ثُمَّ جِئْتَ عَلَى قَدَرٍ یَا مُوسَى»؛ این تعبیر، بسیار زیبا و پرمعناست. به زبان امروزی، یعنی درست سر وقت اینجا رسیدی! یعنی همه اینها حساب شده است و اتفاقی و بی‌حساب نیست. اینها باید اتفاق بیفتد، اما بدان: «وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی»؛ هر آنچه گفته شد برای این بود که بدانی من تو را برای خودم ساختم. حال، این‌که چه حالتی برای حضرت موسی پیدا شد، جای پرسش است، اما احتمال می‌دهم اثر این کلام کمتر از آن وقتی نباشد که به خداوند گفت: «أرِنی» و در این هنگام: «فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّاً وَخَرَّ موسَى صَعِقاً».

سپس، خداوند به حضرت موسی فرمود: «اذْهَبْ أنْت وَ اخُوکَ بِآیاتی»؛ تا اینجا هنوز صحبت از هارون نبود. موسی و همسرش تنها بودند، ولی خداوند برنامه بعدی را بیان می‌کندو می‌فرماید تو باید همراه با برادرت آیات مرا حمل کنید و با خودتان داشته باشید و کاری را انجام دهید که برایتان تعیین شده است.

 

تربیت ویژه

 در این‌جا بحثی مطرح است. ما فی‌الجمله می‌دانیم که خدای متعال برای بعضی از بندگان از همان ابتدا زمینه‌هایی را فراهم آورده و آنان را به‌گونه‌ای خاص آفریده است. حتی در زمان انعقاد نطفه‌شان نیز شرایط ویژه‌ای پیش می‌آید. ازدواج پدر و مادرشان با یکدیگر و کیفیت تولد و رشد آنان نیز در شرایط خاصی صورت می‌گیرد. اگر در این مسئله درباره هر کس شک داشته باشیم، درباره حضرات معصومین «صلوات‌الله‌ علیهم ‌اجمعین» تردیدی راه ندارد؛ بخصوص درباره صدیقه کبرا فاطمه زهرا «سلام‌الله‌علیها» در روایات آمده است: از آن سیب طاهر، پاک و نورانی که پیامبر اکرم «صلی‌الله‌علیه‌وآله» به امر خداوند متعال تناول فرمودند، نطفه حضرت زهرا «س» پدید آمده است. در زیارت‌ها هم می‌خوانیم که خداوند شما را از «اصلاب شامخه» و «ارحام مطهره» منتقل کرد. اینها نشانه‌هایی است تا بدانیم آفرینش بعضی از انسان‌ها مقدمات خاصی دارد و خداوند، با عنایت ویژه‌ای مقدمات و زمینه رشد آنان را فراهم می‌کند. حضرت امیرالمؤمنین «ع» در خطبه قاصعه می‌فرماید: وقتی که پیامبر اکرم «ص»از شیر گرفته شد، خدای متعال مَلَکی را برای تربیت ایشان موکَّل فرمود و از همان دوران شیرخوارگی تحت تربیت آن فرشته قرار گرفت. حضرت در ادامه می‌فرمایند: من نیز پس از تولد، آنچنان وابسته به پیامبر اکرم «ص» بودم که نمی‌توانستم از آن حضرت جدا شوم، بدین‌ترتیب، پیغمبر هرروز به من تعلیم می‌داد. یعنی، خداوند پیغمبر را به وسیله فرشته‌ای از فرشتگان پرورش داد و من را به وسیله پیغمبر اکرم. آشکار است که این امر برای همه این‌گونه نیست و فقط برای اشخاص خاص است.

 

 

استعدادها و تفاوت‌ها

بحثی که در اینجا مطرح می‌شود این است که بسیاری تصور می‌کنند «این خداوند است که آنان را این‌گونه آفریده است و اگر ما را نیز چنان می‌آفرید، ما نیز آن‌گونه می‌شدیم؛ اینکه آنان معصوم هستند، به این معنی است که خداوند مقام عصمت را به آنان داده و از گناه و شیطان حفظ‌شان کرده است. اگر برای ما نیز چنین می‌کرد‌، ما نیز آن‌گونه می‌شدیم. تصور می‌شود وقتی خداوند می‌فرماید: «اصطنعتک لنفسی»؛ یعنی دیگر به تو مربوط نیست، تو اختیاری نداری و من تو را ساختم! و انسان‌های معمولی مختارند! این است که در دام شیطان می‌افتند و گناه می‌کنند. اگر خداوند ما را هم معصوم آفریده بود، ما نیز مانند آن‌ها می‌شدیم». اکنون این پرسش مطرح می‌شود که: آیا واقعاً افراد از ابتدا که آفریده می‌شوند با هم تفاوت‌هایی دارند؟ آیا این تفاوت‌ها سبب می‌شود که برخی به اجبار خوب و برخی دیگر بد شوند؟ جای هیچ شکی نیست که استعدادهای اولیه افراد، بسیار متفاوت است. همان‌طور که برخی موجودات از نسل یک حیوان به وجود آمدند و برخی نیز از نسل انسان.

برای مثال، یک کره‌خر اختیار نداشته که کره‌خر شود! چون پدر و مادرش الاغ بودند، او هم کره‌خر شده است. ما نیز آدمیزاد شدیم، چون پدر و مادرمان آدم بودند. این دست ما نبوده و نیست، اما در میان آدمیزادگان نیز همه با هم یکسان نیستند. آنهایی که چند بچه دارند، دیده‌اند که بچه‌هایشان حتی از اوایل تولد نیز با هم تفاوت دارند. همچنان‌که بچه‌هایی هستند که در سنین کودکی چیزهایی را درک می‌کنند که بقیه از درک آنها عاجزند. چندی پیش نوشته بودند که کودک سه یا چهار ساله‌ای در کشور چین، ریاضیات عالی می‌خواند؛ درسی که بچه‌های دبیرستانی به زحمت آن را می‌فهمند! در ایران نیز نابغه‌ای بود که سن او اقتضا نمی‌کرد که او را در دانشگاه‌های ایران بپذیرند. از این‌رو، به کشور دیگری رفت و آنجا او را برای دوره دکتری پذیرفتند. در سفری که به آن کشور داشتم، برای احوالپرسی به ملاقاتش رفتم. وی گفت: استادی داریم که بیش از 70 سال دارد و من تنها شاگرد او هستم و روزی 11 ساعت کار علمی می‌کنیم. این همان شاگرد نابغه‌ای بود که در ایران او را برای دوره لیسانس نمی‌پذیرفتند و به وی گفتند شرایطش را نداری!

 

اراده «شدن»

استعدادها متفاوت است، اما آیا ما حق داریم که بگوییم چرا خداوند استعداد او را بیشتر کرده است؟ یا چرا مرا بچه آدم قرار داده و آن را کره‌خر خلق کرده است؟ یا اینکه کره‌خر بگوید من چه گناهی داشتم که حیوان شدم، چه می‌شد من هم آدمیزاد می‌شدم؟ آیا واقعاً چنین حقی برای ما هست؟ جای اعتراضی هست؟ می‌دانیم که همه ما بدون استثنا در ابتدا یک اسپرم بودیم. یعنی یک جزء بسیار ریزی از یک قطره آب نجس. خداوند در این جزء بسیار ناچیز استعدادی آفریده که وقتی در رحم انسانی قرار می‌گیرد، در شرایط خاصی رشد می‌کند، جنین و نهایتاً بچه آدمی می‌شود. این اختلاف استعدادها در ابتدای آفرینش قابل انکار نیست. همه دنیا می‌دانند و هیچ‌کس هم حق اعتراض ندارد. ما پیش از اینکه باشیم، چیزی نبودیم. برخی می‌گویند: چرا با ما مشورت نکردند که می‌خواهی آفریده شوی یا نه!؟ با چه کسی مشورت کنند؟ چگونه به یک اسپرم بگویند که آیا می‌خواهی آدم شوی یا نه؟ «شدن» آن وقتی است که روح در تو دمیده می‌شود. آن‌وقت است که موجودی می‌شوی که می‌تواند شعور داشته باشد. در سوره «یس» آمده است آدمیزادی که ما او را از نطفه آفریدیم، با ما بحث می‌کند که چرا چنین و چنان است! تو یادت رفته است چه بودی و چه کسی تو را آفرید و به اینجا رسانید؟! گاهی وقتی این آدمیزاد به جایی رسید و شعوری پیدا کرد، حتی ادعای خدایی هم می‌کند و با صراحت می‌گوید: «انا ربّکم الاعلى». عجیب است! واقعاً خداوند موجود عجیبی آفریده است!

 

حکمت کثرت: رحمت الهی

واقعیت این است که حکمت الهی اقتضا کرده است که در این عالم تحولاتی پدید و در اثر این تحولات استعدادهای مختلفی در موجودات به وجود آید. یکی گیاه، یکی حیوان و یکی انسان می‌شود؛ موجوداتی که در همه‌چیز با هم متفاوت هستند. بنابراین، حکمت الهی این است که این کثرت و تنوع در عالم پدید آید. اگر چنین نبود و همه‌چیز یکپارچه بود، این عالم همیشه یکسان می‌ماند. فرض کنید: تمام عالم از آهن آفریده می‌شد، قطعاً چنین عالمی رشدی نمی‌داشت. اختلافات و فعل و انفعالات میان آنها باید باشد تا زمینه تنوع پدید آید. هستی، تابلوی نقاشیی را می‌ماند که رنگ صورتی، سبز، سفید و بی‌شمار رنگ‌های دیگر دارد و یک گوشه آن نیز رنگ سیاه است. رنگ سیاه هم اگر در آن تابلو نباشد، تابلو به آن زیبایی نمی‌شود. این تابلو باید تنوع داشته باشد، اما اگر همه آن رنگ‌ها یک رنگ شود؛ حتی رنگی که شما دوست دارید، آیا این تابلو زیباییی خواهد داشت؟ این عالم با این زیبایی‌ها و با این حکمت‌ها مرهون تنوعات آن است. اگر اختلافات نباشند، زمینه‌ای برای رحمت‌های الهی پیدا نمی‌شود. بنازم آن دست حکیمی را که نظامی برقرار کرده که در آن این همه تنوعات گوناگون پیدا می‌شود. در این نظام خلقت، دو انسان همانند یکدیگر نیستند. این‌جاست که باید گفت: تبارک الله احسن الخالقین. اگر اختلاف نبود، عالم یخ کرده و بی‌مزه بود! نه رشدی در آن پیدا می‌شد و نه مولود جدیدی و البته نه این همه زیبایی‌های بی‌نظیر.

 

سنت الهی و رشد استعدادها

پس این تنوع، لازمه این خلقت است و البته حکمت الهی نیز این اختلافات را اقتضا کرده است و از این پس هم خواهد بود و به کسی هم ربطی ندارد. همه‌چیز مال اوست و هر طور که حکمتش اقتضا کرده آفریده است. حال، در میان همه این موجودات، عده‌ای را به‌گونه‌ای دیگر آفریده و موهبت خاصی به آنان داده است که آن موهبت همانا قدرت انتخاب و اختیار است، موهبت جدیدی که در اثر استعدادی که این موجود دارد به او می‌دهد. سنگ، درخت و سایر حیوانات وحشی این استعداد را ندارند. این انتخاب و اختیاری که انسان قدرت آن را دارد، فقط مخصوص اوست. پس، خداوند تفضل می‌فرماید و این را به او می‌دهد. حال که این را اختیار کرد، دستگاه تدبیر عظیمی برای اینکه کسانی چگونه از این استعدادهایشان استفاده کنند، راه می‌افتد. آنان می‌توانند از استعدادشان در راه صحیح یا در راه غلط بهره گیرند. خدای متعال سلسله سنت‌هایی دارد که اگر کسانی از استعداد اختیار و انتخاب و از دارایی‌هایشان درست استفاده کردند، خدا هم بر استعداد آنها می‌افزاید و زمینه رشد آنها را بیشتر فراهم می‌کند. این سنت الهی است که بر اساس رحمت و حکمت، همواره زمینه رشد بیشتر برای موجودات فراهم شود. به عکس؛ اگر از داده‌هایی که خدا به آنها عطا فرموده سوء‌استفاده کردند، خداوند از آن موهبت محروم و آنان را به نقمت مبتلا می‌کند: «و إذْ تَأذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتمْ لأزیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتمْ إنَّ عَذابی لَشَدید».

 

«صنع» و «اصطنع»

خدای متعال با حکمت بالغه خود در جزیرة‌العرب نوزادی را در دامن مادر متولد کرد و آن کودک از وقتی که احساس کرد می‌تواند چیزی بفهمد و کاری کند، از تمامی استعدادهایش بهره برد. در روایات آمده است که ائمه معصومین «صلوات‌الله علیهم اجمعین» در شکم مادر، تسبیح خدا می‌گفتند. حضرت فاطمه زهرا «سلام‌الله‌علیها» در شکم مادر، ایشان را دلداری می‌دادند. بنابراین، چون آن‌ها استعداد داشتند، این لیاقت‌ها را به ایشان دادند و چون ما نداشتیم، به ما ندادند. آن کودک عزیز، از آن‌وقتی که لیاقت داشت، نه تنها از آن مایه‌هایی که خدا در وجودش قرار داده بود استفاده کرد؛ بلکه مَلَکی هم به کمک او فرستاد «مِنْ لَدُنْ أَنْ کَانَ فَطِیماً»؛ تا او را راهنمایی کند و راه‌های خیر را به او نشان دهد. این نمونه، برای پیغمبر خاتم بود، اما خداوند فرمود: «واصطنعتک لنفسی»؛ ‌ای موسی! تو را برای خودم ساختم.

گفتنی است «صنعت» یعنی ساختن و صنعتگر یعنی کسی که با استفاده از موادی چیزی می‌سازد. حال اگر صنعتگر در ساختن چیزی بسیار دقت کند، به جای «صَنَع» می‌گویند «اصْطَنَع». این تعبیر در واقع مبالغه‌ای در دقت و حسن کار است. بدین معنا که تو را با کمال دقت و با ریزه‌کاری آفریدم. یعنی از آفرینش تو هدفی داشتم که با آفرینش دیگران تفاوت دارد. بنابراین، باید بپذیریم که اختلاف استعدادها وجود دارد و اگر کسانی از استعدادهایشان درست استفاده کنند، خداوند رتبه‌های بالاتری هم به آنها می‌دهد و بی‌تردید، عقل ما به آن رتبه‌ها و مقامات نمی‌رسد.

سؤال این است که آیا از غیر معصومین «صلوات‌‌الله علیهم‌اجمعین» کسی دیگر با این استعدادها پیدا می‌شود؟ به نظر می‌رسد: امکان این امر هیچ محذوری ندارد، یعنی آیا از رحمت و فضل خدا کم می‌آید که این استعداد را به شخص دیگری نیز بدهد؟ آیا حضرت ابوالفضل، حضرت علی اکبر و حضرت معصومه «سلام‌الله‌علیهم» مثل بنده و شما هستند؟ آیا اگر بنا بود آیه‌ای نازل شود و بگوید حضرت معصومه را برای خودم آفریدم، بعید به نظر می‌رسید؟

 

مراتب فضیلت‌ها

بنابراین، پذیرفتیم و فهمیدیم که فضیلت‌ها مراتب دارند و یک‌مرتبه از آن برای شخص رسول‌الله «ص» است که هیچ مخلوقی به آن مقام نمی‌رسد: «ولایطمع فیه طامع»؛ کسی طمع رسیدن به آن را هم ندارد. پس از مقام پیامبر، مقام امیرمؤمنان و فاطمه‌زهرا و سایر ائمه اطهار«‌ع» است. پس از آن هم فرمودند: سلمانُ منّا اهلَ البیت. یعنی می‌توان مرتبه نازله‌ای از فضایل آن بزرگواران را برای اولیای بزرگ خدا در نظر گرفت. وقتی خداوند می‌فرماید: ای کسانی که به خدا و پیغمبر ایمان آوردید به شما هشدار می‌دهم که به شهیدان مرده نگویید: «وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبیلِ اللّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْیَاءٌ وَلَکِن لاَّ تَشْعُرُونَ» (بقرة، 154) آیا قرآن شوخی می‌کند؟ آیا شعر گفته است؟ ممکن است بگوییم که قرآن با بیان این عبارات فقط احترامی را برای شهدا قایل است؛ اما در این آیه که می‌فرماید: «وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْوَاتًا» نونِ تأکیدِ ثقیله دارد؛ مبادا! مبادا! بپندارید که شهدا مرده‌اند. یعنی مبادا حتی خیال آن به ذهن شما بیاید «بَلْ أَحْیَاء عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ». آیا کسی که چنین مقامی دارد با ما قابل مقایسه است؟! اگر چون بنده‌ای افتخار داشته باشم که شفاعت آنان شامل حالم شود، کلاه خود را به عرش می‌اندازم. اما آیا شهدا همه یکسان و در یک مرتبه هستند؟ می‌دانیم که این‌طور نیست. درجات آنان نیز بسیار تفاوت است. همه می‌دانیم که همه شهدا، هم‌ردیف حضرت ابوالفضل و حضرت علی‌اکبر نیستند. درجات آنان با هم فرق دارد و به نیت، معرفت ‌و فداکاری‌شان و به زحماتی که تحمل کردند و سختی‌ها و ریاضت‌هایی که کشیدند، بستگی دارد. خدا هم مزد آن‌ها را مختلف قرار خواهد داد. اما همه آنان «أَحْیَاء عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ» هستند. درباره انبیا نیز می‌فرماید «تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِّنْهُم مَّن کَلَّمَ اللّهُ » (بقرة، 254). حضرت موسی بر بسیاری از انبیا برتری داشت وبه همان ترتیب، برخی از شهدای ما نیز بر شهدای دیگر برتری دارند. آیا این امر اشکال عقلی یا نقلی دارد؟ سخن این است که همه ادله عقلی و نقلی، اختلاف فضیلت بین شهدا را تأیید می‌کند.

 

امام شهیدان

فرمان، فرمان خداست و همه تسلیم او هستیم و هر چه او بگوید، همان است. ما باید در حال انجام وظیفه باشیم. تقدیر، گاهی پیروزی و گاهی شکست است. چیزی خارج از اراده او نیست. ما در هر حال باید بدانیم وظیفه چیست و به آن عمل کنیم. حضرت امام می‌فرمود: ما مرد وظیفه‌ایم. این کلام برخاسته از همان روح عبودیت آن مرد بود. او به اینکه بگوید من فاتح جنگم دل نبسته‌ بود. اگر کار کوچکی را به ما بسپارند و ما مسئولیت آن را قبول کنیم، دوست داریم موفق شویم و بگوییم ما این کار را کرده‌ایم، اما این مسایل در ذهن امام خطور نمی‌کرد. در پیروزی و آزادی خرمشهر فرمود: خرمشهر را خدا آزاد کرد. در فرمایش‌های امام از ابتدای نهضت تاکنون، یادم نیست که در جایی فرموده باشند من این کار را کردم؛ البته در مقابل دشمن می‌گفت: توی دهانت می‌زنم، من دولت تعیین می‌کنم و... ولی اینها برای این بود که قدرت اسلام را به کفر نشان دهند، اما برای مؤمنان که صحبت می‌کرد یک‌جا نگفت که من این کار را کردم. آن‌جایی که بایستی مردم را به یاد خدا می‌انداخت، می‌گفت خدا آزاد کرد و آن‌جایی که می‌خواست مردم را امیدوار کند می‌گفت ملت کرده است. آن هم برای تربیت مردم بود که به آنها امید ببخشد و به قول روانشناسان اعتماد به نفس و جرئت به آن‌ها بدهد. امام یک‌بار نگفت که من کردم. همه همّ امام این بود که ببیند وظیفه‌اش چیست و خدا از او چه می‌خواهد تا همان را انجام دهد.

 

 

 

سوتیترها:

* می‌فرماید: «ثُمَّ جِئْتَ عَلَى قَدَرٍ یَا مُوسَى»؛ این تعبیر، بسیار زیبا و پرمعنا به زبان امروزی، یعنی درست سر وقت اینجا رسیدی! یعنی همه اینها حساب شده است و اتفاقی و بی‌حساب نیست. اینها باید اتفاق بیفتد، اما بدان: «وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی»؛ هر آنچه گفته شد برای این بود که بدانی من تو را برای خودم ساختم.

 

* در زیارت‌ها هم می‌خوانیم که خداوند معصومان«ع» را از «اصلاب شامخه» و «ارحام مطهره» منتقل کرد. اینها نشانه‌هایی است تا بدانیم آفرینش بعضی از انسان‌ها مقدمات خاصی دارد و خداوند، با عنایت ویژه‌ای مقدمات و زمینه رشد آنان را فراهم می‌کند.

 

* آیا شخص دیگری غیر از معصومین هم این‌گونه می‌شود؟ به نظر می‌رسد: امکان این امر هیچ محذوری ندارد، یعنی آیا از رحمت و فضل خدا کم می‌آید که این استعداد را به شخص دیگری نیز بدهد؟ آیا اگر بنا بود آیه‌ای نازل شود و بگوید حضرت معصومه را برای خودم آفریدم، بعید به نظر می‌رسید؟

 

 

* در فرمایش‌های امام، یادم نیست که در جایی فرموده باشند من این کار را کردم؛ البته در مقابل دشمن می‌گفت: توی دهانت می‌زنم، من دولت تعیین می‌کنم و... ولی اینها برای این بود که قدرت اسلام را به کفر نشان دهند. همه همّ امام این بود که ببیند وظیفه‌اش چیست و خدا از او چه می‌خواهد تا همان را انجام دهد.

تعداد مشاهده مقاله: 3,762