فرصتی عالی برای بهبود اقتصاد

به بهانه نامگذاری سال جدید به نام "تولید ملی و حمایت از سرمایه و نیروی کار ایرانی"

حجت الاسلام دکتر اصغر هادوی

اشاره:

سالیانی ست که شعار و نامی که رهبر معظم انقلاب برای سال جدید انتخاب می‌کنند، جنبه اقتصادی دارد. از  سوی دیگر شاهدیم که بعد از ناامیدی زورمداران از تهدیدهای نظامی و استقامت جانانه جمهوری اسلامی، آنان روی به فشارهای اقتصادی آورده‌اند بطوریکه سال گذشته این فشارها به اوج خود رسید.

بنابراین شایسته است با تبعیت از رهبری و با عزم ملی، تهدید به وجود آمده به فرصتی عالی تبدیل شود. در این نوشتار که بخش اول آن در این شماره عرضه شده است، تلاش کرده‌ایم هم به اهمیت کار، تولید ملی و هم به رابطه فرهنگ و اقتصاد بپردازیم تا با اصلاح امور اقتصادی، سایر مشکلات جامعه نیز حل شود.

 

رابینسون کروزوئه دریانوردی بود که پس از غرق شدن کشتی‌اش، در یک جزیره به زندگی خود ادامه داد. او به تنهایی زندگی می‌کرد، به تنهایی به صید ماهی می‌پرداخت، سبزی پرورش می‌داد و برای خود لباس می‌دوخت.

به زندگی رابینسون بیندیشید؛ تولید و مصرف ماهی، سبزی و لباس یک اقتصاد کوچک را نشان می‌دهد.

از بررسی اقتصاد کروزوئه درس‌های زیادی می‌توان یاد گرفت. درس‌هایی که در اقتصادهای پیچیده واقعی کاربرد دارند. از آنجا که کروزوئه فقط کالاهایی را مصرف می‌کند که خود تولید کرده است، سطح زندگی او با تولیدش ارتباط دارد. با نیروی محدودی که دارد کالاهای زیاد مورد نیازش را تولید می‌کند و این معنای بهره‌وری است.

نقش کلیدی بهره‌وری در تعیین سطح زندگی تمامی ملت‌ها شبیه بهره‌وری کسانی است که کشتی آنها به صخره خورده است. برای هر ملتی ممکن است این اتفاق بیفتد. گاهی خشکسالی، گاهی زلزله، گاهی حوادث طبیعی دیگر و گاهی بداخلاقی‌های سیاسی زورمداران دنیا، کشتی حرکت ملت‌ها را زمینگیر می‌کند، ولی این آخر ماجرا نیست و می‌توان الگوی کروزوئه را همچنان به کار برد.⁽¹⁾

 

به دنبال محل پارک گشتن

به دنبال محل پارک گشتن در منطقه منهتن شهر نیویورک، هر راننده‌ای را دیوانه می‌کند، اما تا سال 2002 نیازی نبود سفرا و نمایندگی‌های خارجی در سازمان ملل در این‌باره نگران باشند. آنها به لطف مصونیت دیپلماتیک از این حق برخوردار شده بودند که قوانین راهنمایی و رانندگی را نادیده بگیرند. پلیس نیویورک فاقد قدرت اجرایی علیه دیپلمات‌هایی بود که در مناطق ممنوع شده پارک می‌کردند و قبض جریمه خلاف‌های خود را نمی‌پرداختند. نمایندگان خارجی از این امتیاز تا توانستند استفاده کردند. در فاصله سال‌های 1997 تا 2007، دیپلمات‌ها 15 هزار قبض جریمه پرداخت نشده روی دست پلیس باقی گذاشتند و باعث شدند تا شهرداری نیویورک حدود 18 میلیون دلار درآمد را از این محل از دست بدهد.

این سوءاستفاده از مصونیت دیپلماتیک در برای مقاصد خصوصی، برابر با نفعی ناعادلانه بوده؛ بنابراین رابطه نزدیکی با فساد دارد. در واقع چنین مصونیتی با این هدف برقرار شده بود تا از فرستادگان کشورهای خارجی در برابر بازخواست خودسرانه پلیس حمایت شود، نه اینکه مجوزی برای شکستن قوانین راهنمایی و رانندگی توسط رانندگان کشور میهمان باشد.

اما همه دیپلمات‌ها از مصونیت برخورداری برای پارک کردن بدون هزینه سوءاستفاده نکردند. دو اقتصاددان به نام ریموند فیسمن ( از دانشگاه کلمبیا) و ادوارد میگونل (از دانشگاه برکلی)، تفاوت‌های باارزشی را متوجه شدند که به موطن فرد دیپلمات بستگی داشت. تبعه برخی ملت‌ها مرتب از مزیت مصونیت دیپلماتیک استفاده کردند، در حالی که دیگران با قبول رنج و مرارت، مقررات ترافیکی را رعایت کردند، هر چند مجبور نبودند از هیچ مجازاتی بترسند.

برای نمونه، دیپلمات‌های کشور کویت، 246 سرانه خلاف پارک کردن بین 1997 و 2002 مرتکب شدند، همکاران مصری آنها 139 قبض جریمه دریافت کردند و برای هر فرستاده از کشور چاد در سازمان ملل به طور میانگین 124 قبض صادر شد. در نقطه مقابل این کشورها، دیپلمات‌های آلمانی سازمان ملل بودند که به طور میانگین در این پنج سال، فقط یک قبض جریمه سرانه گرفتند، برای فرستادگان از سوئیس، هلند و کشورهای اسکاندیناوی هیچ قبض جریمه‌ای صادر نشد.

در محیطی که هراس از پیگرد قانونی و بازخواست وجود نداشته باشد، این الگوهای رفتاری، گرایش مردم به سمت فساد را آشکار می‌سازد. اقتصاددانان نوشتند: نتیجه‌گیری آنها این است که گرایش دیپلمات‌ها به سمت فساد، همبستگی نزدیکی با حد و اندازه فساد در کشورهای محل تولد آنها دارد: ده کشوری که بیشترین خلاف را در پارک کردن مرتکب شدند همگی در رده‌های بالای مقیاس شاخص فساد اقتصادی سازمان شفافیت بین‌المللی جای دارند، در حالی که نمایندگان ملت‌هایی که میزان فساد مالی در آنها ناچیز بود بعید است از امتیاز مصونیت دیپلماتیک سوءاستفاده کنند.

خلاصة گزارش پژوهشگران این است که اگرچه دیپلمات‌ها هزاران مایل دورتر از کشورهای موطن خود زندگی می‌کنند اما به همان شیوه همکاران خود در وطن رفتار می‌کنند. دو نتیجه از این پژوهش استخراج شد: نخست، نگرش و برخورد جامعه نسبت به فساد، عمیقاً در نهاد مردم ریشه داشته و حک شده است؛ دوم دامنه واقعی فساد علاوه بر تهدید به پیگرد قانونی، به سایر عوامل نیز بستگی دارد.

تکیه بر عوامل فرهنگی به جای انگیزه‌ها و محدودیت‌ها برای تبیین رفتار انسانی، پدیده نسبتاً جدیدی برای اقتصاددانان است.⁽²⁾

از این دو داستان دو نکته مهم استفاده می‌شود:

تولید ملی و بر خویش تکیه داشتن و دیگری نقش فرهنگ در افزایش تولید ملی.

 

تولید ملی، هم باید از نظر مبنا بررسی شود و هم راهکارهای اجرایی آن مشخص گردد.

الف) مبنای حمایت از تولید ملی و سرمایه داخلی در اسلام

در اسلام آیات و روایات فراوانی تشویق به کار و تولید کرده‌اند، زیرا دلیل این تشویق امکانات و منابعی است که خداوند برای انسان آفریده و رام ایشان ساخته است. این آیات آدمی را به کسب روزی با فعالیت‌های تولیدی تشویق می‌کند.

این آیات عبارتند از: جمعه آیه 10، قصص آیه 73، اسراء آیات 12و 66 و نحل آیه 14، که کلیدواژه اصلی آنها «ابتغاء فضل» است که مراد از آن فعالیت‌های تولیدی است و با توجه به اینکه هر کاری نیاز به مقدمه دارد و تولید هم بدون ابزار تولید، انجام‌شدنی نیست، از واژه «تمکین» در قرآن می‌توان به مقدمات تولید پی برد: «ولقد مکّناکم فی الارض و جعلنا لکم معایش قلیلاً ما تشکرون».⁽³⁾ واژه تمکین به معنای دراختیار گذاردن وسایل کار و ایجاد توانایی در انسان است. «معایش» نیز جمع «معیشت»⁽⁴⁾ به معنای وسایل و نیازمندی‌های زندگی است. بنابراین، خداوند هم عوامل تولید را به انسان داده و هم قدرت تصرف در آن را به او اعطا کرده است تا به تأمین خواسته‌های خویش برسد.

در روایات نیز جایگاه ویژه‌ای برای فعالیت‌های تولیدی دیده شده است. دو دسته روایت وجود دارد، یک دسته به تشویق تولید کالاهای اساسی مثل دامداری و کشاورزی پرداخته است. پیامبر«ص» فرمود: هر مسلمانی که درختی بنشاند یا چیزی کشت کند که انسان یا چارپایی از آن استفاده کند برایش صدقه است.⁽⁵⁾ امام علی«ع» هم فرمود: هر کس آب و خاک داشته باشد و فقیر بماند از خدا دور شده است.⁽⁶⁾همچنین در روایتی از امام صادق«ع» آمده است: بهترین مال، مالی است که از کشاورزی به دست آید و بعد از آن دامداری است.⁽⁷⁾

دسته دوم روایاتی است که بر کار به عنوان کسب روزی و بی‌نیازی از دیگران تأکید دارد.

پیامبر اکرم«ص» فرمود: خداوند دوست دارد که بنده‌اش را در حال طلب حلال ببیند.⁽⁸⁾امام صادق«ع» هم فرمود: خداوند دوست دارد رنج کشیدن بنده‌اش را در راه کسب حلال ببیند.⁽⁹⁾در روایت دیگری از پیامبر«ص» آمده است: هر کس به کار و تلاش بپردازد تا از دیگران بی‌نیاز شود، در حکم شهید است.⁽¹⁰⁾

ابوعمر شیبانی می‌گوید: امام صادق«ع» را در حالی دیدم که بیلی در دست و جامه‌ای خشن دربرداشت و بر روی زمین خود کار می‌کرد و عرق از پشتش می‌ریخت. گفتم: بیل را به من بدهید تا کار شما را انجام دهم. فرمود: «دوست دارم که مرد در راه به دست آوردن معاش آزار و حرارت آفتاب را ببیند و رنج آن را تحمل کند».⁽¹¹⁾

از مجموع آیات و روایات می‌توان استفاده کرد که حکمت این رنج کشیدن و کسب روزی کردن، بی‌نیازی از دیگران باشد تا عزت نفس فردی و اجتماعی در جامعه حفظ شود.

 

راهکارهای افزایش تولید ملی

با توجه به مبانی دینی، ارزش کار، تولید و بی‌نیازی از دیگران، شایسته است موانع اجرایی، افزایش تولید داخلی و حمایت از سرمایه ملی برداشته شود و بستر مناسبی برای خودکفایی در تولید کالاهایی که کشور در آنها مزیت نسبی دارد ایجاد گردد اما دلخوش کردن به آموزه‌های اسلام درباره تولید و اجرایی نکردن آنها، دردی از جامعه درمان نخواهد کرد.

انتخاب این نام برای سال پیش رو از سوی رهبر معظم انقلاب، قطعاً برگرفته از مبانی دینی بوده است. دور از ذهن می‌نماید که ایشان خواسته باشد ارباب فکر و مجریان بیش از اندازه به مبانی بپردازند، بلکه برون‌رفت کشور از حالت کنونی و افزایش میزان مقابله با تهدیدهای خارجی، مستلزم پیدا کردن راهکارهای اجرایی است که به بعضی از آنها اشاره می‌شود:

الف) راهکارهای ایجابی

1ـ برطرف کردن پدیده دیوان‌سالاری پیچیدة فراروی سرمایه‌گذاری و تولید.

2ـ هدایت منابع بانکی برای فعالیت‌های مولد اقتصادی.

3ـ حمایت از نوسازی و تجهیز بنگاه‌های تولیدی به دانش فنی روز با هدف ارتقای بهره‌وری و رقابت‌پذیری.

4ـ توسعه بسترهای تحقق اقتصاد دانایی محور.

5ـ هدایت برنامه‌ریزی‌شده درآمدهای ارزی نفت به سمت سرمایه‌گذاری‌های مولد پایدار.

6ـ مدیریت کلان در ایجاد زنجیره کوچک و متوسط پایگاه‌های بزرگ ملی.

7ـ بسترسازی برای تأمین امنیت اقتصادی با تکیه بر حفظ حقوق مالکیت معنوی و تسریع در امر رسیدگی به جرائم اقتصادی.

 

راهکارهای سلبی

1ـ کاهش ریسک و مطمئن نبودن فعالیت‌های مولد اقتصادی.

2ـ افزایش ریسک فعالیت‌های غیرمولد اقتصادی.

3ـ شناسایی گلوگاه‌های سوداگری در اقتصاد ایران و برنامه‌ریزی مدبرانه برای حذف و خشکاندن آنها.

4ـ جلوگیری از واردات بی‌رویه کالاهای خارجی.

5ـ کاهش بی‌ثباتی و تغییرات مکرر قوانین و مقررات فراروی تولید و کار.

6ـ مبارزه جدی با قاچاق کالا و افزایش جرائم متخلفان.⁽¹²⁾

در شماره بعد به رابطه فرهنگ و اقتصاد می‌پردازیم.

 

پی‌نوشت‌ها:

1ـ برگرفته از کتاب مبانی علم اقتصاد، ص 417.

2ـ برگرفته از مقاله ارتباط فرهنگ و اقتصاد.

3ـ الاعراف، آیه 10.

4ـ تفسیر نمونه، ج 6، ص 95.

5ـ صحیح بخاری، ج 2، ص 817، ح 2196.

6ـ قرب الاسناد، ج 115، ص 115، ح 404.

7ـ الکافی، ح 5، ص 260، ح 6.

8ـ کنزالعمال، ج 4، ص 4، ح 9200.

9ـ همان.

10ـ همان،ص407، 11760.

11ـ وسایل الشیعه، ج 12، 23.

12ـ برگرفته از دانشنامه دین اسلام.

 

سوتیترها:

*نقش کلیدی بهره‌وری در تعیین سطح زندگی تمامی ملت‌ها شبیه بهره‌وری کسانی است که مانند رابینسون کروزوئه کشتی آنها به صخره خورده است. برای هر ملتی ممکن است این اتفاق بیفتد. گاهی خشکسالی، گاهی زلزله، گاهی حوادث طبیعی دیگر و گاهی بداخلاقی‌های سیاسی زورمداران دنیا، کشتی حرکت ملت‌ها را زمینگیر می‌کند.

 

* پیامبر«ص» فرمود: هر مسلمانی که درختی بنشاند یا چیزی کشت کند که انسان یا چارپایی از آن استفاده کند برایش صدقه است. امام علی«ع» هم فرمود: هر کس آب و خاک داشته باشد و فقیر بماند از خدا دور شده است.

 

* پیامبر اکرم«ص» فرمود: خداوند دوست دارد که بنده‌اش را در حال طلب حلال ببیند. امام صادق«ع» هم فرمود: خداوند دوست دارد رنج کشیدن بنده‌اش را در راه کسب حلال ببیند. در روایت دیگری از پیامبر«ص» آمده است: هر کس به کار و تلاش بپردازد تا از دیگران بی‌نیاز شود، در حکم شهید است.

 

* انتخاب این نام برای سال پیش رو از سوی رهبر معظم انقلاب، قطعاً برگرفته از مبانی دینی بوده است. دور از ذهن می‌نماید که ایشان خواسته باشد ارباب فکر و مجریان بیش از اندازه به مبانی بپردازند، بلکه برون‌رفت کشور از حالت کنونی و افزایش میزان مقابله با تهدیدهای خارجی، مستلزم پیدا کردن راهکارهای اجرایی است.

تعداد مشاهده مقاله: 89