فضای مجازی، فرصت یا تهدیدی برای خانواده؟

دکتر کامیار ثقفی

خداوند متعال در سوره تحریم آیه 6 می­فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‏اید! خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان‌ها و سنگ‌ها هستند، نگاه دارید.» نگاهداری و صیانت از خانواده از طریق تعلیم و تربیت، امر به معروف و نهی از منکر و ایجاد محیطی پاک و عاری از آلودگی، قابل حصول است.

 امام سجاد«ع» می­فرماید: «حق فرزندت بر تو این است که بدانی وجود او از توست و نیک و بدهای او در این دنیا به تو ارتباط دارد. بدانی که در سرپرستی او مسئولی، موظفی فرزندت را با آداب و اخلاق پسندیده پرورش دهی، به رفتار خود در تربیت فرزندت توجه کنی، پدری باشی که به مسئولیت خود آگاه است و بدانی که اگر نسبت به فرزند خود نیکی کنی، در پیشگاه خداوند اجر و پاداش داری و اگر دربارة او بدی کنی، مستحق مجازات و کیفر خواهی بود»(مکارم الاخلاق). در ماده 1104 قانون مدنی نیز آمده است: «زوجین باید در تشیید مبانی خانواده و تربیت اولاد به یکدیگر معاضدت نمایند».

بدین ترتیب، والدین وظیفه دارند در چهارچوب دین، فرزندان خود را در ابعاد جسمی، علمی، مهارتی، اجتماعی، عاطفی و اخلاقی تربیت کنند. بدون تردید همراه با متحول شدن جوامع، مقوله تربیت نیز با الزامات و شرایط جدیدی مواجه خواهد بود. در عصر حاضر شاهدیم فرزندان از ظرفیت تربیتی خانواده با مفهوم عام آن مشتمل بر اقوام و بستگان، محروم و این نهاد اجتماعی به جزیره کوچکی بدل شده است. از سوی دیگر اقتضائات زندگی از جمله شرایط اشتغال سبب شده است تا ارتباط والدین با فرزندان در حداقل سطح ممکن صورت پذیرد و رشد فرزندان با حضور کمرنگ و بعضاً غیبت والدین شکل ­گیرد. لاجرم برخی نهادهای اجتماعی بتدریج متکفل وظایفی شده­اند که به عهده والدین بوده ­است.

تربیت فرزندان، البته بدون آنکه بدرستی تبیین شود، بین والدین و عمدتاً مدرسه تقسیم شده ­است. اگرچه مدارس نقش بسیار مهمی در تربیت فرزندان ایفا می­کنند، اما رسانه­ها با ورودی پرقدرت به حریم خانواده­ها با تأثیرگذاری بعضاً بیش از والدین، نقشی محوری در تربیت به عهده گرفته­اند. گفته می­شود بیش از 70 درصد مردم، اوقات فراغتشان را داخل منزل و صرف برنامه­های صدا و سیما می­کنند. همچنین درصد قابل‌توجهی از این زمان به صورت انفرادی صرف می­شود.

رشد سریع فناوری، حوزه رسانه را نیز به طور پیوسته متأثر می­سازد و هر روز شاهد ظهور جلوه­ای نو از رسانه­ها در فضای مجازی هستیم. هنوز بهره­برداری از آی‌پی‌تی‌وی همه­گیر نشده نسل جدیدی از رسانه‌های دیداری، شنیداری با عنوان تلویزیون­های هوشمند یا تلویزیون­های متصل به اینترنت پا به عرصه رقابت با حریفان سنتی خود گذاشته است.

با بررسی وضعیت اینترنت در ایران نیز با نکات درخور توجهی روبه‌رو می­شویم. براساس آمار اعلامی از سوی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، ضریب نفوذ اینترنت در ایران در سال 1390، صرف‌نظر از صحت روش محاسبه، حدود 45 درصد بوده ­است. حدود 8/0 درصد کاربران زیر 10 سال، 32 درصد بین 10 تا 19 سال و 45 درصد بین 20 تا 29 سال بوده­اند. همچنین حدود 11 درصد کاربران در مقطع ابتدایی و راهنمایی، 12 درصد در مقطع متوسطه و 24 درصد پیش دانشگاهی و دیپلمه بوده­اند. آمار مربوط به نحوه ارتباط کل کاربران با اینترنت نشان می­دهد 59 درصد کاربران از محل سکونت و 18 درصد نیز از کافی‌نت‌ها به اینترنت متصل شده­اند. به این آمار باید حدود 19 میلیون کاربری که با تلفن همراه امکان اتصال به اینترنت دارند نیز اضافه شود. ایران در حال حاضر بین 5 کشور با نرخ رشد 20 درصدی و بالاترین سطح در توسعه ارتباطات راه دور قرار دارد. بدین ترتیب، می­توان رشد تصاعدی حضور اینترنت در خانواده­ها را انتظار داشت.

براساس گزارش‌های موجود بیش از 70 درصد کاربران اینترنت وقت خود را صرف وب‌گردی می­کنند. از سوی دیگر یک شرکت تولیدکننده ابزارهای فیلترینگ در سال 2010 در بررسی صدها میلیون آدرس اینترنتی، 37 درصد اینترنت را آلوده به محتوای مستهجن، حدود 11 درصد را مطالب خشونت‌آمیز و حدود 7 درصد را خرید و فروش داروها و مواد غیرمجاز گزارش کرده است. گزارش دیگری نیز حکایت از وجود بیش از 5000 پایگاه اینترنتی دارد که مستقیماً علیه نظام جمهوری اسلامی ایران فعالیت می­کنند.  

با این اوصاف ارتباط والدین با فرزندان از یک‌سو به دلیل تغییرات به وجود آمده در سبک زندگی طی دهه‌های اخیر با شیب تندی رو به کاهش گذارده است و از سوی دیگر ظرفیت­های مهار نشده موجود در فضای مجازی، فرصت کم باقیمانده برای ارتباط را از هر دو طرف می­گیرد و دردناکتر اینکه حریم خانواده با هجوم همه‌جانبه فرهنگ­های معارض درنوردیده ­شده و فرزندان پاک این مرز و بوم در مواجهه با خطرات بی‌شمار این فضا بی­دفاع مانده­اند.

عدم آگاهی والدین نسبت به تهدیدهای این فضا، امکان نظارت و کنترل را منتفی می­کند. دیگر صحبت از صیانت از فرزندان در برابر افراد غریبه، مشابه آنچه در جهان واقعی انجام می­دهیم، بی‌معنی خواهد بود و والدین در تربیت فرزندان نقشی انفعالی به عهده خواهند داشت.

باید توجه کرد در کنار تهدیدها و نقاط ضعف پیش گفته، فضای مجازی در بسیاری از موفقیت­ها و پیشرفت­های کشور در عرصه‌های مختلف علوم و خدمات و بهبود زندگی مردم نقشی بی‌بدیل داشته است. بر همین مبناست که رهبر معظم انقلاب اسلامی می­فرمایند: «اینترنت از نعمات الهی است» و یقیناً باید از نعمات الهی به بهترین نحو ممکن بهره برد.

حوزه علم و فناوری و از جمله فناوری‌های موجود در فضای مجازی، با سرعتی شگفت‌انگیز در حال پیشرفت است. بکارگیری این فناوری‌ها با توجه به آثار مختلف مانند آثار اجتماعی و فردی  که ایجاد می‌کنند، نیازمند فراهم آوردن آمادگی است. ورود بی‌مهابا به این فضا خسارات جبران‌ناپذیری را به وجود می‌آورد که نمونه­های متعدد آن در زندگی روزمره مردم قابل مشاهده است. ایجاد همزمانی بین پیشرفت در فناوری و قابلیت بکارگیری محصولات آن نیازمند برنامه­ریزی و همچنین مدیریت در استقرار است که از تکالیف قطعی حکومت محسوب می­شود.

اما وظیفه شرعی و قانونی والدین نسبت به حضانت و تربیت فرزندان مسئولیت­هایی را مستقیماً و مستقلاً متوجه آنان می­کند. کسب علم و آگاهی نسبت به کاربردها و قابلیت­های فضای مجازی اولین گام لازم در انجام وظایف تربیتی محسوب می­شود. بدیهی است اعمال نظارت و کنترل بر محیط ناشناخته ناممکن است. لذا آموختن و به روز شدن و به روز ماندن از شروط ضروری برای موفقیت والدین در تربیت فرزندان است.

همان‌گونه که پیشتر نیز ذکر شد، اگر چه عدم حضور فیزیکی والدین در محیط خانواده یکی از چالش‌های اساسی در راه تربیت فرزندان تلقی ­شده است، اما به نظر می­رسد فضای مجازی ماهیتاً منکر این چالش باشد. جهان در فضای مجازی، جهان وصل است و عدم حضور در آن اختیاری است. برای برقراری ارتباط محدودیتی نیست. حتی بیش از گذشته زمینه ارتباط همه اعضای خانواده فراهم است. زمان و مکان، دیگر به عنوان محدودیت بر سر راه ارتباط مطرح نیستند. تنوع روش‌های ارتباطی به صورت متن، صوت و تصویر، ظرفیت تعامل را مضاعف ساخته است. ارتباط­ها به صورت جمعی و یا خصوصی قابل تعریفند. ایجاد یک شبکه خانوادگی روی بستری امن، با همه ظرفیت­ها و قابلیت­های شبکه­های اجتماعی، می­تواند محیطی مناسب برای تعاملات خانواده­ها قلمداد شود.

از سوی دیگر خدمات ارائه‌شده در فضای مجازی، امکان کنترل و نظارت را تا حدود زیادی برای والدین تضمین می­کند. این امکان وجود دارد تا والدین از هر کلیدی که روی رایانه زده می­شود، مطلع شوند و آدرس‌هایی که فرزندان به آنجا مراجعه می­کنند رؤیت شوند. هر آنچه را که روی صفحه مانیتور رایانه فرزندشان ظاهر می­شود، بطور همزمان مشاهده کنند. امکان دسترسی آنها را به آدرس‌های خاص محدود  نمایند، مدت زمان ارتباط آنها را مدیریت کنند و از آنان در برابر تهدیدهای این فضا محافظت و در مجموع محیطی امن و مطمئن برای رشد و تعالی بیشتر فرزندانشان فراهم کنند.

با این شرایط، آیا فضای مجازی را نباید به عنوان یک فرصت بی­نظیر دراختیار بشر تلقی کرد؟

سوتیترها:

* امام سجاد«ع»: حق فرزندت بر تو این است که بدانی وجود او از توست و نیک و بدهای او در این دنیا به تو ارتباط دارد. بدانی که در سرپرستی او مسئولی، موظفی فرزندت را با آداب و اخلاق پسندیده پرورش دهی، به رفتار خود در تربیت فرزندت توجه کنی.

* خدمات ارائه‌شده در فضای مجازی، امکان کنترل و نظارت را تا حدود زیادی برای والدین تضمین می­کند. این امکان وجود دارد تا والدین از هر کلیدی که روی رایانه زده می­شود، مطلع شوند و آدرس‌هایی که فرزندان به آنجا مراجعه می­کنند رؤیت شوند. هر آنچه را که روی صفحه مانیتور رایانه فرزندشان ظاهر می­شود، بطور همزمان مشاهده کنند. امکان دسترسی آنها را به آدرس‌های خاص محدود نمایند و مدت زمان ارتباط آنها را مدیریت کنند.