برکات خدمت به خلق خدا

حضرت آیت‌الله حسین مظاهری

 

اشاره:

 مواسات یا رسیدگی به امور دیگران و گره‌گشائی از کار آنان، از جمله مواردیست که در قرآن و روایات مکررا مورد تاکید و سفارش قرار گرفته است.  علاوه بر آثار معنوی که بر مواسات مترتب است، در پرتو آن تحرک و نشاط جامعه تقویت شده و روحیه خودمحوری و تنهائی که ماحصل جوامع متکی بر اندیشه  مادیگرائی است از جامعه رفع می‌شود. متأسفانه امروزه این فضیلت گرانسنگ در جامعه ما بخصوص در کلان‌شهرها که بیشتر در معرض فرهنگ غرب هستند، تضعیف شده و مشکلات بسیاری را به بار آورده است.

امید است ماه مبارک رمضان فرصتی باشد برای توجه بیشتر و نصب العین قرار دادن آموزهای غنی اسلامی کمرنگ شده در جامعه اسلامی.

 

 بازشناسی قانون «مساوات» از منظر اسلام

قانون مساوات در اسلام به این معناست که احکام تشریعی و تکالیف الهى، برای همه لازم‌الاجرا هستند. به عبارت دیگر، عمل به همۀ احکام دین نظیر نماز، روزه، حج، خمس و زکات برای یکایک مسلمانان واجب است و رعایت قوانین اسلام اعم از عبادى، تجاری، سیاسى، اجتماعى، جزائى و امثال آن مربوط به همۀ افراد است. به عبارت روشن‌تر، براساس قانون مساوات، همه در برابر قانون یکسانند و اگر شرع مقدّس، تکلیف یا قانونی وضع کرد، همه از پیامبر اکرم و ائمۀ طاهرین«صلوات‌الله‌علیهم» گرفته تا مراجع تقلید و حاکم اسلامی و مردم عادى در برابر آن مساویند و همگان باید آن را به جاى آورند. 

 

بازشناسی قانون «مواسات» از منظر اسلام

قانون مواسات به معنای برادری، هماهنگی، به فکر یکدیگر بودن و کمک به همدیگر است و نسبت به سایر احکام، بدان تأکید بیشتری شده است؛ لذا در آیات متعددی از قرآن کریم و در روایات فراوانی، سفارش شده است که همه باید به یکدیگر کمک کنند، به فکر یکدیگر باشند، گرفتاری دیگران را گرفتاری خود بدانند و از غم دیگران، غمناک و از شادی دیگران شاد باشند و بالاخره همۀ امت اسلام باید همچون یک بدن واحد و هر مسلمان باید عضوى از این پیکره باشد، خود را عضو خانوادۀ عظیم اسلامی بداند و همان‌ طور که اعضای یک خانوادۀ کوچک، یعنی زن و شوهر و فرزندان به فکر یکدیگرند، همۀ مسلمانان باید چنین باشند؛ به‌گونه‌ای که رنج هر فرد، رنج همه و راحتی هر عضو، راحتى همۀ اعضا محسوب شود.

امام صادق «سلام‌الله‌علیه» مى‏فرمایند: مؤمن برادر مؤمن است و هر دو عضو یک بدنند و اگر عضوى ناراحت شود، رنج و درد آن به دیگر اعضا سرایت مى‏کند. «الْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ کَالْجَسَدِ الْوَاحِدِ إِنِ اشْتَکَى شَیْئاً مِنْهُ وَجَدَ أَلَمَ ذَلِکَ فِی سَائِرِ جَسَدِهِ»⁽¹⁾

سعدى نیز مضمون این روایت شریف را با شیوایى به شعر در آورده است:

بنى آدم اعضاى یک پیکرند

که در آفرینش زیک گوهرند

چو عضوى به درد آورد روزگار

دگر عضوها را نماند قرار

تو که از محنت دیگران بى‏غمى‏

نشاید که نامت نهند آدمى‏

افزون بر این، در بیان نورانی پیامبر گرامی«صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلّم»، از تارک قانون مواسات، سلب اسلام شده است: «مَنْ أَصْبَحَ لَا یَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ»⁽²⁾

 

برکات عمل به قانون مواسات

عمل به قانون مواسات و خدمت به خلق خدا و به عبارت دیگر کمک به دیگران، به فکر دیگران بودن، غمی از غم‌های دیگران را برداشتن و گره از کار کسی گشودن،‌ فضائل و برکات فراوانی دارد، از جمله اینکه برای دستیابی انسان به حسن عاقبت بسیار مفید است. یعنی کسی که خدمت به خلق خدا می‌کند، ذلّت بعد از عزّت و ورشکستگی مالی پیدا نخواهد کرد. چنین کسی به بلای انحراف فکری و اعتقادی گرفتار نمی‌شود و هنگام مرگ، می‌تواند ایمانش را با خود به سرای باقی ببرد. افزون بر این، عمل به قانون مواسات، موجب تأمین آیندۀ فرزندان انسان نیز می‌شود و مانع انحراف آنان می‌گردد.

 

برخی از وجوه تمایز قوانین مساوات و مواسات

یکی از وجوه تمایز قانون مساوات و قانون مواسات این است که عمل به قانون مواسات به اندازۀ توان انسان است. مثلاً در خصوص پرداخت خمس و زکات، پرداخت بیش از حد واجب این دو فریضه، مطلوب است، امّا واجب نیست و کسی برای عدم پرداخت بیش از آن، مؤاخذه نخواهد شد؛ در حالی که در انفاق و خدمت‌رسانی به خلق خدا اعم از مادی و معنوی تا وقتی که آدمی قدرت و توان دارد، واجب است به یاری دیگران بشتابد و کوتاهی در این وظیفه، بازخواست دارد.

قرآن کریم در باب زکات واجب می‌فرماید: «خُذْ خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ»⁽³⁾. همچنین حدّ خمس را مشخّص کرده و می‌فرماید: «وَاعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ»⁽⁴⁾، هر مسلمانی، اگر دخلش از خرجش بیشتر باشد، باید خمس آن اضافه را بپردازد. خمس فعلاً متعلّق به حضرت ولیّ عصر«ارواحنافداه» است که آن حضرت، دریافت آن را به مجتهد جامع الشّرایط مربوط دانسته‌اند.

امّا هنگامی که قرآن به انفاق می‌رسد، در آیات چندی می‌فرماید: «وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ»⁽⁵⁾، یعنی از هرچه روزیشان کردیم، انفاق می‌کنند. همچنین در خصوص کسانی که قدرت مالی ندارند، می‌فرماید که هرچه می‌توانند باید انفاق کنند. «لِیُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّهُ»⁽⁶⁾

تفاوت دیگر قانون مواسات و قانون مساوات در این است که عمل به قانون مساوات با اجبار حکومت اسلامی همراه است، ولی عمل به قانون مواسات، به ‌رغم وجوب، داوطلبانه و خودجوش است. مثلاً حکومت اسلامی وظیفه دارد در صورت توان، خمس و زکات مردم را از آنان بگیرد، چنان ‌که وقتی آیۀ زکات نازل شد، پیغمبر اکرم«صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلّم» افرادی را به سوی مردم می‌فرستادند و آنان مأمور بودند که زکات بگیرند و نزد آن حضرت بیاورند، امّا در خصوص انفاق، چنین وظیفه‌ای بر عهدۀ حکومت نیست.

وجه تمایز دیگر این دو قانون، آن است که کوتاهی در پرداخت واجبات مالی قانون مساوات نظیر خمس و زکات، مال انسان را مخلوط به حرام می‌کند، امّا کوتاهی در انفاق و عمل به قانون مواسات، گرچه گناه است، ولی مال را حرام نمی‌کند. مثلاً اگر کسی خمس اموال خود را بدهکار باشد، با آن مبلغ نمی‌تواند خانه بخرد و در آن خانه نماز بخواند، زیرا امام زمان«ارواحنافداه» در آن خانه شریک هستند. در باب زکات نیز، در صورت عدم پرداخت، فقرا در مال او شریکند و مالی که زکات در آن باشد، مخلوط به حرام است. حال اگر همین شخص، خمس یا زکات خود را بپردازد، ولی انفاق نکند، مال او، مال حرام نیست و شریکی در آن ندارد، امّا از آن جهت که به یکی از واجبات مهم و مورد تأکید اسلام عمل نکرده، در مقابل خداوند متعال و بندگان او مسئول است و حتماً مؤاخذه خواهد شد.

 

آنچه برای خود می‌پسندی برای دیگران هم بپسند و ...

در چندین روایت از قول پیامبر اکرم و ائمۀ طاهرین«صلوات‌الله‌علیهم» نقل شده که در پاسخ به این سئوال که مسلمان واقعی یا شیعۀ حقیقی کیست؟ فرموده‌اند: مسلمان واقعی و شیعۀ حقیقی کسی است هرچه برای خود می‌پسندد، برای دیگران هم بپسندد و هرچه را برای خود نمی‌خواهد و نمی‌پسندد، برای دیگران نیز نپسندد: «وَ یُحِبُّ لَهُ مَا یُحِبُّ لِنَفْسِهِ وَ یَکْرَهُ لَهُ مَا یَکْرَهُ لِنَفْسِهِ»⁽⁷⁾

آنکه نمی‌خواهد و نمی‌پسندد که محتاج باشد، باید به همان اندازه احتیاج دیگران را رفع کند. کسی که نمی‌خواهد فرزندانش در مضیقه باشند، به هر اندازه که می‌تواند باید کمک کند تا فرزندان دیگران در مضیقه نباشند. افرادی که به حفظ آبروی خود و خانوادۀ خود اهمیّت می‌دهند و علاقه دارند آبرومند باشند، باید در حدّ توان، در حفظ آبروی مردم بکوشند، وگرنه مسلمان واقعی و شیعۀ مورد پسند اهل بیت«سلام‌الله‌علیهم» نیستند.

 

عواقب ناشی از کوتاهی در قانون مواسات

در سورۀ توبه آیه‌ای در خصوص قانون مواسات هست که جداً کمرشکن است. این آیه و آیات مشابه آن، نمایانگر میزان اهمیّت قانون مواسات نزد پروردگار متعال هستند، به عکس بندگان که متأسفانه در این زمینه بی‌تفاوتند. «الَّذینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فی‏ سَبیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلیمٍ»^|(8): قرآن کریم در این آیه به کسانی که پول دارند، امّا به ضعفا و فقرا و بیچارگان رسیدگی نمی‌کنند، از احتیاج جامعه خبر دارند و رفع احتیاج نمی‌کنند و به جای آن، پول جمع می‌کنند، وعدۀ جهنّم و عذاب دردناک آن را داده است. افزون بر این، در آیۀ بعد می‌فرماید: قبل از آنکه وارد جهنّم شوند، آنان را پول‌داغ می‌کنند. تجسّم اعمال آنان چنین می‌شود که پول‌ها و سکّه‌های جمع شده را به صف محشر می‌آورند و با آن سکّه‌ها، به پشت و سینه و صورت این افراد، مهر گداخته می‌گذارند؛ سپس به آنان گفته می‌شود که این داغ، داغ اموالی است که می‌اندوختید و در حالی که دیگران محتاج بودند، به آنان کمک و رسیدگی نکردید، پس آنچه را گه جمع کردید، بچشید. «یَوْمَ یُحْمى‏ عَلَیْها فی‏ نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوى‏ بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ»⁽⁹⁾

مرحوم کلینی در کافی، روایت دیگری را در خصوص کسانی که در عمل به قانون مواسات کوتاهی می‌کنند نقل کرده و می‌فرماید: در قیامت، او را به صف محشر می‌آورند، در حالی که از ترس چشم‌هایش به گودی فرو رفته، غُل و زنجیر شده و در پیشانی او نوشته شده است: «آیسٌ من روح الله»، یعنی چنین کسی از رحمت خدا مأیوس است و  خداوند او را رسوا می‌کند. می‌فرماید: او خائن به خداوند، خائن به رسول او و خائن به امامان است و بعد می‌فرماید: او کسی است که می‌توانست گره از کار مردم بگشاید و نگشود، می‌توانست به دیگران کمک کند و نکرد. سپس امر می‌شود که وی را به جهنّم ببرند.

نظیر این روایت، در کلام اهل بیت«سلام‌الله‌علیهم» فراوان یافت می‌شود. مسلمانان و به‌خصوص شیعیان باید در عمل به قانون مواسات کوشا باشند.

 

عمل به قانون مواسات در سیرۀ معصومین«سلام‌الله‌علیهم»

اهل بیت «سلام‌الله‌علیهم»، در باب قانون مواسات، علاوه بر آنکه در روایات فراوانی بر ضرورت دیگرخواهی و رسیدگی مسلمانان به همدیگر تأکید فرموده‌اند، طبق گواهی تاریخ، خود آن بزرگواران به صورت جدی به قانون مواسات عمل می‌کرده‌اند.

اساساً ایثار، گذشت و فداکاری، در سیرۀ آن ذوات مقدّس، تجلّی بارزی داشته است. نمونۀ آن، ایثار امیرالمؤمنین و حضرت زهرا«سلام‌الله‌علیهما» برای مسکین، یتیم و اسیری است که در سه نوبت از ایشان طلب کمک کردند و آن بزرگواران با اینکه روزه بودند، هرچه را که برای افطار داشتند، در راه خدا بخشیدند. سورۀ «انسان» به همین رخداد درس‌آموز اشاره می‌فرماید و باید گفت که این سوره برای نمایاندن ایثار، گذشت و فداکاری آنان نازل شده است.

تاریخ زندگانی اهل بیت«سلام‌الله‌علیهم»، سرشار از احسان، گذشت و نیکوکاری است. هنگامی که پیامبر اکرم«صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم»، طبق دستور قرآن کریم،⁽¹⁰⁾ فدک را به حضرت زهرا«سلام‌الله‌علیها» تحویل دادند، فدک، درآمد و عایدات فراوانی داشت، امّا حضرت زهرا و شوهر و فرزندان ایشان، به خوردن همان نان جو قانع بودند و تمامی درآمد فدک را به نیازمندان می‌بخشیدند.

پیغمبر اکرم«صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» وارد شدند و دیدند که بچّه در دامن حضرت زهرا«سلام‌الله‌علیها»ست و به او شیر می‌دهد، در حالی که با دست خود آسیای دستی را می‌چرخاند و در اثر خستگی خوابش برده است. پیامبر گرامی صبر کردند تا حضرت زهرا بیدار شود، سپس به ایشان فرمودند: «زهرا جان! تلخی دنیا را بچش برای شیرینی آخرت».

امیرالمؤمنین«سلام‌الله‌علیه» در زمانی که حاکم بر دو ثلث جهان هستند، می‌فرمایند: من می‌توانم بهترین غذاها را بخورم، بهترین لباس‌ها را بپوشم و بهترین زندگی‌ها را داشته باشم، اما: «أَ أَقْنَعُ مِنْ نَفْسِی بِأَنْ یُقَالَ هَذَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَا أُشَارِکُهُمْ فِی مَکَارِهِ الدَّهْرِ أَوْ أَکُونَ أُسْوَةً لَهُمْ فِی جُشُوبَةِ الْعَیْشِ ...»(11) : مگر می‌شود من امیرالمؤمنین باشم و در غم دیگران شرکت نداشته باشم؟ دیگران محتاج باشند و من غذای سیر و غذای خوب بخورم و لباس عالی بپوشم و مسکن عالی داشته باشم؟ هیهات!   

امیرالمؤمنین«سلام‌الله‌علیه» قبل از حکومت نیز از تموّل کافی برخوردار بودند. آن حضرت در مدّت بیست و پنج سال که حکومت ایشان غصب شد، بیست و شش مزرعه را  آباد کردند و این، ثروت عظیمی است، امّا همۀ آن مزارع را وقف نیازمندان کردند. این رفتار، ایثار نام دارد و از قانون مواسات والاتر است. قرآن کریم در وصف مسلمانان صدر اسلام می‌فرماید در حالی خود احتیاج داشتند، به دیگران رسیدگی می‌کردند و در حالی که خودشان کار مهمّی داشتند،‌ به دنبال رفع حوائج مردم می‌رفتند و گره‌گشایی می‌کردند. قرآن، این افراد را رستگار می‌داند و می‌فرماید: «وَالَّذینَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإیمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَیْهِمْ وَ لا یَجِدُونَ فی‏ صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَ یُؤْثِرُونَ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»⁽¹²⁾

پیامبر اکرم«صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» پس از هجرت به مدینه، روزی از جائی رد می‌شدند که دیدند خانواده‌ای در کوچه نشسته‌اند. پیامبر فرمودند: چرا در کوچه نشسته‌اید؟! گفتند: خانواده‌ای از مهاجرین که مسلمان شده و از مکّه به مدینه آمده بودند، خانه نداشتند. ما خانۀ خود را در اختیار آنان گذاشتیم و خود در کوچه نشستیم. یا رسول الله! اگر آنها در کوچه می‌ماندند، برای ما ننگ و عار بود، امّا اینکه ما در کوچه بمانیم، ننگ نیست، چون خانۀ خود را به دیگران بخشیده‌ایم.

اگر کسی به قانون مواسات عمل کند، عاقبت به خیر می‌شود، اما اگر کسی قانون ایثار، گذشت و فداکاری را در زندگی خود حاکم سازد، از اولیاء الله می‌شود. چنین کسی مستجاب‌الدّعوه است و با عالم ملکوت سر و کار خواهد داشت، ملائکه نزد او می‌آیند و افتخار می‌کنند خدمتگزار او باشند: «إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ المَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ نَحْنُ أَوْلِیَاؤُکُمْ فِی الحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الآخرة»⁽¹³⁾

آن کسانی که به‌راستی می‌گویند «الله» و پابرجا هستند، یعنی مؤمن واقعی و شیعۀ حقیقی هستند، به چنین مقاماتی دست خواهند یافت. آنان چه کسانی هستند؟ اهل بیت«سلام‌الله‌علیهم» می‌فرمایند: شیعیان واقعی آنانند که اوّلاً اعتقاد قلبی به تشیّع دارند، ثانیاً به شعارهای تشیّع اهمیّت می‌دهند، ثالثاً و مهم‌تر از همه اینکه از نظر عمل، پیرو اهل بیت«سلام‌الله‌علیهم» هستند و دست کم رفتار خود را به رفتار آن بزرگواران شبیه می‌سازند؛ یعنی اگر اهل بیت، ایثار و گذشت و فداکاری دارند، شیعیان باید لااقل، از همدیگر گره‌گشایی گنند و به رفع حوائج یکدیگر بپردازند.

  

 

 

پی‌نوشت‌ها

1. الکافی، ج 2، ص 166.

2. الکافی، ج 2، ص 163.

3. توبه، 103.

4. انفال، 41.

5. بقره، 3.

6. طلاق، 7.

7. وسائل‏الشیعة، ج 12، ص 211.

8. توبه، 34.

9. توبه، 35.

10. «وَ آتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّه»  اسراء، 26.

11. نهج‏البلاغة، ص 418.

12. حشر، 9.

13. فصلت، 30.

 

 

سوتیتر:

 

1.

امیرالمؤمنین«سلام‌الله‌علیه» در زمانی که حاکم بر دو ثلث جهان هستند، می‌فرمایند: من می‌توانم بهترین غذاها را بخورم، بهترین لباس‌ها را بپوشم و بهترین زندگی‌ها را داشته باشم، اما مگر می‌شود من امیرالمؤمنین باشم و در غم دیگران شرکت نداشته باشم؟ دیگران محتاج باشند و من غذای سیر و غذای خوب بخورم و لباس عالی بپوشم و مسکن عالی داشته باشم؟ هیهات!  

 

2.

شیعیان واقعی آنانند که اوّلاً اعتقاد قلبی به تشیّع دارند، ثانیاً به شعارهای تشیّع اهمیّت می‌دهند، ثالثاً و مهم‌تر از همه اینکه از نظر عمل، پیرو اهل بیت«سلام‌الله‌علیهم» هستند و دست کم رفتار خود را به رفتار آن بزرگواران شبیه می‌سازند؛ یعنی اگر اهل بیت، ایثار و گذشت و فداکاری دارند، شیعیان باید لااقل، از همدیگر گره‌گشایی گنند و به رفع حوائج یکدیگر بپردازند.

 

 

تعداد مشاهده مقاله: 207