سبک میهمانی قرآنی

حجت الاسلام دکتراصغر هادوی

گذراندن اوقات فراغت و برنامه‌ریزی برای آن از دغدغه‌های دانشمندان علوم اجتماعی، به‌ویژه جامعه‌شناسان است و همین مفهوم به‌ظاهر ساده، معرکة نظریات آنان شده است. عده‌ای آن را معادل رفع خستگی، گروهی معادل سرگرمی و تفریح و گروهی دیگر آن را برابر فعالیت‌هایی دانسته‌اند که به رشد و شکوفایی شخص یاری می‌رساند، ولی تمامی این تعریف‌ها نکته‌ای مشترک دارند: قرار‌گرفتن فراغت در مقابل کار.

یکی از اموری که در محدودة اوقات فراغت قرار می‌گیرد، میهمانی‌دادن و میهمانی‌رفتن است که اگر با آداب درست آن انجام نگیرد، نه تنها مفرّح و دلپذیر نیست، بلکه خستگی ناشی از آن به کار و تلاش روزانه هم لطمه می‌زند. باید سبک زندگی ما دربارة میهمانی، مطابق با قرآن باشد تا زحمت میهمانی به رحمت تبدیل شود.

در قرآن پنج شرط برای میهمانی رفتن به خانه پیامبر(ص) را بیان کرده است که به گفتة بعضی مفسران منزل رسول خدا(ص) خصوصیتی ندارد، همه باید رعایت کنند:

1. اجازه‌گرفتن

زندگی امروزی و تعارفات رایج و محدودیت‌های زندگی مانع از آن است که میهمانی سرزده صورت گیرد، گرچه در سنت ما ایرانی‌ها، آن هم آداب خاص خود را دارد. در مَثَل‌های فارسی آمده است: «رسیده رسیده خورد به میهمان هرکه باشد، در خانه هرچه باشد.»⁽¹⁾ اما در قرآن آمده است: «الا ان یؤذن لکم»⁽²⁾ میهمانی باید با اجازه باشد؛ یعنی به‌اصطلاح امروز از قبل با صاحبخانه هماهنگی صورت گیرد. ممکن است میزبان محذورات زمانی، درآمدی و سلیقه‌ای ویژة خود را داشته باشد که میهمانیِ سرزده موجب اذیت میهمان و میزبان شود. اما اگر اجازة قبلی باشد، این فرصت به میزبان داده می‌شود که هم،‌ زمان خود را تنظیم کند و هم مخارج میهمانی را تأمین کند. گفتنی است میهمانی سرزده هم در اسلام آداب و شرایطی دارد.

امام صادق(ع) فرمود: اگر میهمان، بدون دعوت آمد با هر آنچه در منزل داری از او پذیرایی کن، ولی اگر او را دعوت‌ کرده‌ای، برای پذیرایی او خود را به‌سختی بینداز و از او خوب پذیرایی کن.⁽³⁾

2. تعیین‌نکردن غذا

شایسته نیست میهمانی را مشروط به غذای مورد سلیقه، میهمان کرد. طبق روایتی که از امام صادق(ع) گذشت، شایسته است میزبان خود را به زحمت بیندازد و پذیرایی شایسته‌ای از میهمان داشته باشد، ولی مشروط کردن غذا به سلیقة میهمان تکلیفی اضافی است؛ البته در سنت ما ایرانی‌ها این قاعده دربارة ارحام و فامیل نزدیک مثل خواهر و برادر، فرزند و والدین مشکلی ایجاد نمی‌کند، ولی برای میهمان و میزبان غریبه اندکی سخت است و سفارش‌دادن غذای خاص، مشکل ایجاد می‌کند. شاید آنچه میهمان می‌خواهد از عهدة میزبان برنیاید؛ شاید بودجة میزبان برای آن نوع غذا کفاف ندهد؛ شاید روش آماده‌کردن آن غذا را به‌درستی نداند و شاید مورد پسند میزبان نباشد. قرآن می‌فرماید: «الی طعامٍ»⁽⁴⁾ یعنی میزبان شما را به غذایی دعوت کرد، اجابت کنید.

3. به‌موقع حاضر‌شدن در میهمانی

سبک زندگی امروزی که مسکن متوسطه جامعه به اندازة ظرفیت خود صاحبخانه و حتی کوچک‌تر است، اقتضا می‌کند در میهمانی‌رفتن و میهمانی‌دادن، حال صاحبخانه مراعات شود. از عادت‌های ناپسند بعضی خانواده‌ها این است که اگر برای شام دعوت شده‌اند چند ساعت زودتر به میهمانی می‌روند، با وسعت خانه‌های امروزی و سبک معماری اشتباه و غیرایرانی آشپرخانه‌ها، میزبانی برای میزبانی که مقید به رعایت امور شرعی است، رنج‌آور و اذیت‌کننده می‌شود.

تابستان گرم، آپارتمان کوچک، جمعیت زیاد، آشپزخانة محدود، خانم متدین که باید آشپزی کند، چه صحنه‌ای را به‌وجود می‌آورد و کدام آرامش، حاصل از فراغت در مقابل کار حاصل این میهمانی است؟ باز هم اشاره می‌کنم میهمانی با فامیل درجة اول حسابی جدا دارد، گرچه آن هم بدون زحمت نیست.

قرآن در همان آیة سورة احزاب اشاره دارد که طوری وقت میهمانی را تنظیم کنید که منتظر غذا نمانید، «غیر ناظرین اناه» این نکته در میهمانی افطار در ایران تا حدود زیادی رعایت می‌شود و میهمان نزدیک افطار وارد منزل می‌شود. خوب است اگر خانواده‌ها برای هر وعدة غذایی که به میهمانی می‌روند، نزدیک غذا‌خوردن وارد شوند، نه آنکه چند ساعت قبل با حضور در منزل میزبان موجبات اذیت او را فراهم کنند.

4. ترک منزل بعد از غذا

نوع پذیرایی پرحجم در سنت ایرانی موجب شده است که برای میهمان آداب ویژه‌ای به‌جای آورند و چند نوع غذا حاضر کنند. در روایتی هم که گذشت امام صادق(ع) فرمود اگر میهمان را دعوت کرده‌اید، خود را به‌زحمت بیندازید، معلوم نیست که مراد در زحمت، تنوع غذاها یا یک نوع غذای باکیفیت و هزینة زیاد است، ولی آنچه امروز در سبک زندگی ما ایرانی‌ها رایج است، در بعضی از میهمانی‌ها چند نوع غذا همراه با نوشیدنی و سالادهای متنوع است که بسیاری از میهمانان برای تشکر و قدردانی از میزبان سعی می‌کنند از هرکدام غذاها مقداری میل کنند. سنگینی بعد از غذا و خستگی صاحبخانه، حرف‌های تکراری، متوجه‌بودن خون به معده به جای مغز، مجموعه‌ای از سخنان را به‌وجود می‌آورد که غیر از اتلاف وقت، ارزش دیگری ندارد.

به همین‌ سبب میهمانی قرآنی آن است که بعد از غذا باید خانه را ترک کرد تا میزبان علاوه بر خارج‌شدن از حالت میهمانی برای کار فردای خود با مشکل مواجه نشود. در ادامة همان آیه آمده است: «فاذا طَعِمْتُم فانتشروا ولا مستأنسین لحدیث» و چون طعام خوردید، پراکنده شوید، نه آنکه برای سرگرمی سخن آغاز کنید.

در شأن نزول همین آیة 52 سورة احزاب آمده است، اَنَس مالک می‌گوید پیامبر تصمیم گرفت ولیمه بدهد و به من فرمود اصحابش را برای غذا‌خوردن دعوت کنم و چنین کردم. پس مردم دسته‌دسته می‌آمدند و غذا می‌خوردند و می‌رفتند و گفتم ای پیامبر خدا! من همه را دعوت کردم و دیگر کسی نیست که بخوانم، فرمود غذا را بردارید و سفره را جمع کنید، پس غذا را که جمع کردند و مردم بیرون رفتند سه نفر ماندند که سرگرم صحبت بودند و ماندنشان طول کشید. پس پیامبر خدا برخاست و من هم برخاستم تا شاید آن سه نفر بیرون بروند، پس رفتند تا به حجرة عایشه رسیدند و گمان کردند که آنها رفته‌اند، پس برگشتند و من هم برگشتم دیدم که هنوز نشسته‌اند و حرف می‌زنند، پس این آیه نازل شد.

5. میهمانی در خانه

آقای قرائتی در ذیل این آیه از کلمة فی بیوت النبی نتیجه گرفته است که خوب است میهمانی در خانه انجام شود، گرچه در زمان صدور آیة میهمانی‌دادن در بیرون خانه مثل امروز شایع و رایج نبود، ولی امکان آن هم منتفی نیست، بنابراین ایشان برداشت لطیف و زیبایی از آیه کرده است. آمد‌و‌شد در خانه یکدیگر اگر با شرایط پیش‌گفته صورت گیرد و میزبان زحمت طاقت‌فرسایی متحمل نشود و موجب چشم و هم‌چشمی در خانواده‌ها نشود، برکات فراوان دارد. دو طرف میزبان و میهمان از تجربیات یکدیگر در ادارة زندگی استفاده می‌کنند.

گاهی نیازهایی که میزبان نمی‌تواند به زبان بگوید به چشم دیده می‌شود و شاید میهمانان با ظرافت به کمک او بیایند. آمادگی برای پذیرش میهمان، منزل را نظیف و آماده نگه می‌دارد و بهره‌وری بالا می‌رود و هزینه‌ها پایین می‌آید. از روایات فهمیده می‌شود که امام سجاد(ع) برای میهمان در پخت غذا کمک می‌کرده است.⁽⁶⁾

با میهمانی‌دادن در بیرون از منزل، انسان از این خوبی‌ها محروم می‌شود، افزون بر اینها میهمان به اندازة ظرفیت منزل بر میزبان وارد می‌شود، ولی در میهمانی بیرون، گاهی تعداد میهمانان از قاعده خارج می‌شود؛ البته شرایط ویژه‌ای که گاهی پیش می‌آید و خانواده‌ها مجبور به پذیرایی در بیرون منزل می‌شوند اشکالی ندارد.

یک پرسش و پاسخ آن

آیا با توجه به شرایطی که در سورة احزاب آمده است، عاقلانه است در بعضی موقعیت‌های زمانی و مکانی، به‌ویژه در کلان‌شهرها خانواده‌ای از راه دور به میهمانی برود به‌موقع برسد و غذا بخورد و بعد از غذا هم بلافاصله با میزبان خداحافظی کند؟ رفتن یا نرفتن این میهمانی بسیار سخت است، چاره چیست؟

پاسخ: چند راه‌حل به نظر می‌رسد:

1. میهمانی با هماهنگی و تعیین وقت انجام شود. مثلاً از ساعت 8 تا 11، در این صورت صاحبخانه به کارهای خانه می‌رسد، غذا را آماده می‌کند و زمانی را هم برای همنشینی با میهمانان اختصاص می‌دهد.

2. میهمانی‌ها به مناسبت‌های خاص باشد، مثل ولیمة عروسی، ولیمة حج، مجالس اباعبدالله(ع) که در این صورت تعداد میهمانی‌ها کم شده، ولی عرف ویژه‌ای دارد که مورد قبول همة مردم است؛ ضمن آنکه مستحب است.

3. میهمانی بدون پذیرایی و غذا‌دادن باشد و وقتی را که دو طرف صرف می‌کنند، به دید و بازدید و انتقال تازه‌ها به یکدیگر باشد و وقت خود را به جای پختن غذا و خوردن آن، صرف گفت‌وگو کنند که البته این راه‌حل با بعضی روایات ما که برای استحباب طعام‌دادن وارد‌ شده است منافات دارد؛ البته در سنت ایرانی‌ها و بعضی کشورها، مجالسی تحت عنوان شب‌نشینی وجود دارد، چه خوب است در این نشست‌ها، گفت‌وگوهای عالمانه، خواندن قرآن و احادیث و اشعار پندآموز و وصیت به حق و صبر صورت گیرد.

امید است به فرمودة مقام معظم رهبری، سبک زندگی ما مطابق آموزه‌های اسلامی شکل گیرد تا به‌تدریج رفتاری دینی که برخاسته از این سبک زندگی است بر کل جامعه حاکم شود.

سوتیتر ها :

سوتیتر1: امام صادق(ع) می‌فرمایند: اگر میهمان، بدون دعوت آمد با هر آنچه در منزل داری از او پذیرایی کن، ولی اگر او را دعوت‌ کرده‌ای، برای پذیرایی او خود را به‌سختی بینداز و از او خوب پذیرایی کن

سوتیتر2: آمادگی برای پذیرش میهمان، منزل را نظیف و آماده نگه می‌دارد؛ بهره‌وری بالا می‌رود و هزینه‌ها پایین می‌آید

سوتیتر 3: در قرآن آمده است که میهمانی باید با اجازه باشد؛ یعنی به‌اصطلاح امروز از قبل با صاحبخانه هماهنگی صورت گیرد