قم؛ شهر دانش، فضیلت و مقاومت

عبدالله اصفهانی

* گلگشتی در بوستان معرفت

امام صادق(ع) در روایتی فرموده‌اند: به‌زودی دانش [علوم و معارف دینی] در قم آشکار و آنجا کانون علم و فضیلت می‌شود. در آن ایام [در آستانة ظهور حضرت مهدی(عج)] علم از قم به تمام جهان سرازیر می‌گردد و حجت خداوند بر مردم کامل می‌شود.⁽¹⁾

حوزة علمیه قم با حدود دوازده قرن قدمت، از زمان امام هادی(ع) پایگاه انوار ولایت و تربیت شاگردان اهل بیت(ع) و مصداق این آیه شریف بوده است : کلمة طیبة کشجرةٍ طیبة اصلها ثابت و فرعها فی السماء تؤتی اکلها کل حینٍ باذن ربّها.⁽²⁾

از اواخر قرن دوم زمینه‌های عمیق و وسیعی برای شکوفایی فرهنگ و معارف تشیع و علوم اهل بیت در قم پدید آمد و ده‌ها نفر از علما و شاگردان ائمة هدی(ع) که غالباً از آل‌اشعر بودند، این شهر را به کانون دانش و اندیشه تبدیل کردند.

زکریا‌بن‌آدم بن عبدالله اشعری که مرقدش در شیخان قم، زیارتگاه شیعیان است از راویان حدیث و شاگردان برجستة امام رضا(ع) بود. وقتی علی‌بن مسیّب در خراسان از حضرت رضا(ع) پرسید چون محل زندگی من دور است، احکام و معارف دینی را از چه کسی بپرسم؟ امام جواب داد: از زکریا فرزند آدم قمی بیاموز که امین در امور دین و دنیاست.⁽³⁾

زکریا در ملاقاتی با امام هشتم عرض کرد: می‌خواهم به دلایلی از قم بیرون بروم، حضرت فرمود: چنین کاری مکن؛ زیرا به‌وسیلة وجودت در قم، بلا از این شهر دفع می‌شود چنان‌چه به برکت وجود امام کاظم(ع) بلا از مردم بغداد دفع می‌شود.⁽⁴⁾

زکریابن‌ادریس نیز مورد اطمینان ائمه بود و همواره به عنوان محدث و فقیهی فرزانه به ارشاد و هدایت مردم می‌پرداخت. پدرش ادریس‌بن‌عبدالله نیز از فضلا و مؤلفان فقه و حدیث بود.⁽⁵⁾ اسحاق‌بن‌عبدالله نیز صحابی امام صادق و امام کاظم(ع) از فضلای قم است که در انتشار معارف اهل بیت(ع) اهتمام می‌ورزید. فرزندش احمدبن‌اسحاق عالم برجسته و فقیه نامدار قرن سوم و صحابی و وکیل امام حسن عسکری(ع) بود و به امر آن حضرت مسجد امام قم را ساخت.⁽⁶⁾

عمران و عیسی فرزندان عبدالله‌بن‌سعد از راویان مشهور و شاگردان برگزیده امام صادق بودند. آن دو راوی، در مدینه به محضر امام ششم می‌رسیدند. آن حضرت، عمران را شخصی شریف از خاندان با شرافت معرفی کرد و دربارة برادرش عیسی فرمود: او در حیات و ممات از خاندان ماست و هنگام خداحافظی با امام، حضرت صادق(ع) میان دیدگان وی را بوسید.⁽⁷⁾

ابراهیم‌بن‌هاشم از اصحاب امام جواد(ع) که با حضرت امام رضا(ع) ملاقات‌هایی داشته و قریب 65هزار حدیث از ائمة هدی نقل کرده، از کوفه به قم هجرت کرد و در این شهر به تألیف و نشر علوم آل‌محمد روی آورد. فرزندش علی‌بن‌ابراهیم قمی نیز از مفسران نامدار است که آثار متعددی در علوم قرآنی، مباحث کلامی و فقهی تألیف کرده است و مزارش در جوار مرقد محمدبن‌قولویه، در قم قرار دارد.⁽⁸⁾

سعدبن‌عبدالله اشعری قمی از اصحاب امام حسن عسکری(ع) و فقیهی فرزانه و محدثی عالی‌قدر بود. حمزة‌بن‌قاسم،‌ محمدبن‌قولویه، علی‌بن‌حسین‌بن‌موسی بابویه و... از شاگردان اویند. وی آثاری در اعتقادات، فقه، تاریخ و رجال تألیف کرد.⁽⁹⁾

ابن‌بابویه قمی پدر شیخ صدوق که در عصر امام یازدهم و(دوران غیبت صغرای) امام دوازدهم می‌زیست و در 329 قمری فوت کرد و در قم دفن شد، آثاری در تفسیر، فقه و کلام دارد. محمدبن‌حسن ولید قمی استاد شیخ صدوق و فقیهی بزرگ و محدثی پرآوازه بعد از ابن‌بابویه بود.⁽¹⁰⁾ جعفربن‌محمد قولویه از فقها و علمای برجستة قم در قرن چهارم، مؤلف کتاب کامل الزیارات و استاد شیخ مفید است.⁽¹¹⁾

مؤلف تاریخ قم که معاصر شیخ صدوق بوده، تعداد علمای شیعه را در آن عصر بالغ بر 266 نفر دانسته است. شیخ عبدالجلیل رازی، مؤلف کتاب النقض‌الفضائح که ردی بر کتاب فضائح‌الروافض محمدبن‌محمود سلجوقی است، اوضاع قم را در قرن ششم هجری چنین گزارش داده است: مدارس دینی قم، وسایل و امکانات کافی و علما، مدرسان و مفسران بزرگی دارد و کتابخانه‌هایی مشحون از کتب فِرَق مختلف در آن وجود دارد.⁽¹²⁾

وجود مدارس فیضیه، مؤمنیه و جانی‌خان و نیز حضور علمایی چون ملاصدرا و دامادهایش ملامحسن فیض کاشانی و مولا عبدالرزاق لاهیجی و نیز قاضی سعید قمی، سیدصدرالدین رضوی قمی، مولا محمد‌طاهر قمی و دیگران در عصر صفویه، بیانگر آن است که در این ایام، قم از حوزۀ علمیه‌ای فعال و تأثیرگذار برخوردار بوده است.

محمدبن‌ابراهیم قوامی شیرازی، ملقب به صدرالمتألهین و مشهور به ملاصدرا در شهر اصفهان به حلقة درس شیخ بهایی پیوست و به درجة اجتهاد رسید. آنگاه به درس بنیانگذار حوزة فلسفی اصفهان، میرداماد رفت. بعد از خاتمة تحصیل به زادگاهش شیراز بازگشت و در آنجا به تدریس معرفت و حکمت پرداخت، اما تنگ‌نظران در پی آزارش برآمدند. پس عازم قم شد و در کهک اقامت گزید و حدود 15 سال به عبادت، تفکر و تحقیقات فلسفی و عرفانی گذرانید. سرانجام فلسفه‌ای را بنیان نهاد که رسماً «حکمت متعالیه» نامیده شد و این شیوۀ ابتکاری را در کتاب اسفار اربعه شرح داد.(13)

از بزرگانی که از قم برخاستند و با مجاهدت های فراوان در آسیای جنب شرقی به تبلیغ اسلام پرداختند می‌توان از شیخ احمد قمی نام برد. با مجاهدت‌ها‌ی فراوان وی بود که تعداد مسلمانان روزبه‌روز افزایش یافت و حاکم وقت، مسلمانان را به‌عنوان یک اقلیت به‌رسمیت شناخت. مرقد شیخ‌احمد در کالج تربیت‌معلم شهر آیوتیا نه‌تنها مورد احترام مسلمانان، بلکه مورد توجه دیگر ساکنان تایلند است (14). ^.

در عصر قاجاریه مدرسة فیضیه بازسازی شد و توسعه یافت، مدرسة دارالشفا ساخته و مدرسة حاجی ملاصادق واقع در گذر قاضی قم به ‌وسیلة یکی از کارگزاران محلی بنا شد. میرزا ابوالقاسم گیلانی معروف به میرزای قمی از فقهای قرن سیزدهم هجری در این دوره مرجعیت و ریاست دینی شیعیان را به‌عهده گرفت و در قم حوزه‌ای را تشکیل داد که حوزة اصفهان را تحت‌الشعاع قرار داد و فضلایی چون میرزا‌مسیح مجتهد استرآبادی، سیدمحمدباقر حجت‌الاسلام معروف به سیدشفتی، حاج محمدابراهیم کرباسی، آقامحمدعلی هزار‌جریبی، آقا احمد کرمانشاهی، سیدمحمدمهدی خوانساری، میرزا ابوطالب قمی، ملااسدالله بروجردی، حاج ملامحمد کزازی و... در این حوزه به شکوفایی علمی و فرهنگی رسیدند.⁽¹⁵⁾

آیت‌الله میرزامحمد فیض (1370ـ1292 قمری) با تدریس، تألیف و تربیت شاگردان قدم‌های استواری برای گسترش حوزة علمیة قم برداشت. بعد از رحلت میرزای قمی (در 1231)  حوزه قم دوران فترت را طی می‌کرد و مرحوم فیض در سال 1340 قمری برای احیا و توسعه حوزه قم از آیت‌الله حائری که در اراک مشغول تدریس و فیض‌رسانی به طلاب بود، برای پیگیری این امر مهم دعوت کرد.

 با ورود آیت‌الله حائری به قم حوزه این شهر به‌سرعت ارتقای کمّی و کیفی گسترده‌ای پیدا کرد. به همین دلیل وی را مؤسس حوزة علمیه قم می‌شناسند.⁽¹⁶⁾

بعد از رحلت آیت‌الله حائری در 17 ذی‌القعده 1355 قمری/ 1315 شمسی، حوزة قم به‌وسیلة آیات ثلاث (سیدمحمدحجت کوه‌کمره‌ای، سیدمحمدتقی خوانساری و سیدصدرالدین صدر) اداره می‌شد و آنان برای تداوم شکوه این حوزه، از آیت‌الله بروجردی دعوت کردند که به این شهر بیاید و در پرتو توجهات ویژة ایشان، حوزة علمیه قم رونق فوق‌العاده‌ای یافت و در عصر زعامت این مرجع بلندپایه، یعنی از 1324 تا 1340 شمسی، این تشکیلات به‌صورت یک کانون مهم علمی و فرهنگی و دانشگاه فقه جعفری در جهان اسلام و دنیای تشیع مطرح شد. با رحلت آیت‌الله بروجردی در فروردین 1340 ش (13 شوال 1380 هجری) مراجعی چون آیات عظام امام خمینی(ره)،‌ گلپایگانی، مرعشی نجفی و... زمام امور حوزه را عهده‌دار شدند و از این زمان حوزه قم به‌شکلی جدی‌تری با طلایه‌داری امام خمینی رسماً وارئ میدان مبارزه گردید.

نخستین رویارویی سیاسی و علنی میان امام خمینی و رژیم پهلوی در خصوص تصویب لایحة انجمن‌های ایالتی و ولایتی بود و با اهتمام فوق‌العاده ایشان و مراجع عظام قم و حمایت همه‌جانبه مردم، این لایحه که در مهر 1341ش به تصویب دولت اسدالله علم رسیده بود، در آذر همان سال لغو شد.⁽¹⁷⁾ قیام 15 خرداد 1342 که از شهر قم شکل گرفت، طلیعه‌ای مبارک برای انقلاب اسلامی ایران بود. قیام قم در 19 دی 1356ش امواج خروشان خود را با اربعین‌های پیاپی در شهرهای دیگر، گسترش داد و نهضت امام خمینی را فراگیر کرد و بدین‌گونه زمینه‌های پیروزی انقلاب اسلامی مهیا شد.⁽¹⁸⁾

در حوزة علمیه قم، علما و حکمایی چون میرزا‌علی‌اکبر حکمی یزدی، علامه‌میرزا‌ابوالحسن رفیعی قزوینی، آیت‌الله میرزا‌محمدعلی شاه‌آبادی، علامه سیدمحمدحسین طباطبایی و عدة کثیری از دانشمندان دیگر، چشمه‌هایی از حکمت و عرفان ناب را جاری کردند و به شکوفایی اندیشة کاروانی از بزرگان معاصر اهتمام ورزیدند. این حوزه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ضمن اینکه خوراک فکری و فرهنگی نظام جمهوری اسلامی را تأمین می‌کند در تربیت شخصیت‌های بلندپایه، فقهای نامدار، ائمه جمعه و جماعت و مبلغان و مروجان نواحی گوناگون کشور، از خود کارنامه‌ای درخشان به یادگار نهاده است.

در قم حدود 150 مؤسسة علمی، آموزشی، پژوهشی و ترویجی در زمینه‌های گوناگون علوم و معارف اسلامی و دانش آل محمد(ص) فعالیت دارند و یافته‌ها و بررسی‌های تحقیقاتی آنان و نیز تولیدات فکری این کانون‌ها مورد استفاده دانش‌پژوهان در ایران و جهان اسلام قرار می‌گیرد،‌ شایسته است این مراکز با یکدیگر هماهنگی‌های لازم را داشته باشند و چنان برنامه‌ریزی کنند تا از دوباره‌کاری، کارهای موازی و سطحی‌گری پرهیز شود.

کانون‌های یاد‌شده به نقشة جامع آموزشی و پژوهشی نیاز دارند تا بتوانند محصولات خود را منسجم‌تر و با هدف هدایت‌گری و ارشاد عرضه کنند. به‌علاوه فعالان عرصه‌های این پژوهش غیر از آنکه باید به مباحث اساسی در این‌باره مسلط باشند، ضرورت دارد به مبانی مکاتب و نحله‌های معاصر اشراف داشته باشند تا بتوانند آنها را نقد و ارزیابی کنند، به پرسش‌ها و شُبهه‌ها پاسخ دهند و نارسایی‌ها، انحرافات و بدعت‌های مکاتب و عرفان‌های کاذب را به‌درستی پاسخ گویند. پژوهش‌های دین‌بنیان، موقعی مفید، سازنده و ارزنده است که وسیله‌ای باشد در راه هدفی عالی یعنی هدایت انسان‌ها و انتشار معارف ناب قرآنی و روایی. جهان امروز تشنۀ شنیدن حقایق اسلامی است و اکنون به مبلغانی دانشور، فرزانه و کارآمد نیاز دارد که بتوانند با زبان مقصد، پیام زبان مبدأ را به علاقه‌مندان انتقال دهند. به‌موازات این برنامه‌ها، راه‌اندازی یک شبکة تلویزیونی بین‌المللی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است، علاوه‌بر اینکه سایت‌های گوناگون و دیگر ابزارهای رسانه‌ای که وسیلة انتقال پیام هستند باید به‌صورت جدی و با بهره‌مندی از امکانات پیشرفته‌تر و نرم‌افزارهای مطمئن‌تر و پرهیز از تشریفات و تجملات و زواید بازدارنده برای معرفی تعالیم اسلامی و فرهنگ اهل بیت در عرصه‌های ارتباطی و فرهنگی گام نهند.

 

* ضرورت صیانت از شرافت و قداست قم

چنان‌چه اشاره کردیم، قم در پرتو سخنان ائمة هدی و بارگاه مطهر حضرت فاطمة معصومه(س) قداستی ویژه دارد. مردم این دیار هم بیش از دیگر نقاط در صیانت از فرهنگ اهل بیت(ع) تلاش کرده و در این راه از اموال، امکانات و حتی جان خویش گذشته‌اند. به همین دلیل در برخی روایات، اهالی این دیار میزانی برای دیگر مردمان به‌حساب آمده‌اند.

امام صادق(ع) فرموده‌اند: خداوند به‌وسیلة قم بر تمامی شهرها و توسط اهالی این دیار، حجت را بر جن و انس از شرق و غرب عالم تمام کرد، خداوند هرگز اهل قم را فرو نمی‌گذارد تا دچار ضعف و محرومیت شوند، بلکه آنها را تأیید می‌کند و به ایشان توفیق می‌دهد. به‌زودی زمانی فرا برسد که شهر قم و ساکنان آن، بر مردمان حجت باشند.⁽¹⁹⁾

مردمان قم باید بیش از دیگر نقاط بر سیره و سنت پیشوایان دین تأسی جویند و محبت خویش را نسبت‌به این خاندان، با معرفت و بصیرت و کردار درست، نیت خالصانه و رفتار پسندیده توأم کنند. مناسبات اجتماعی، روابط افراد، رفتارهای جمعی ساکنان این شهر نباید با ارزش‌های دینی فاصله داشته باشد یا خدای‌ناکرده، در تعارض قرار گیرد. آنان چنان باید به پالایش روح و روان و دل و ذهن بپردازند که وجود خویش را به نور تقوا، ایمان و درستی و راستی بیارایند و به پایه‌ای از فضیلت و معنویت برسند که اسوه‌ای برای دیگر خلایق باشند و مسافران، زائران، گردشگران و افرادی که از این دیار بازدید به‌عمل می‌آورند، وقتی مردمانش را مشاهده می‌کنند، اخوت ایمانی، عدالت قرآنی، اعتدال دینی، کرامت‌های اخلاقی و رفتارهای شایسته یک انسان پیرو اهل بیت را در ذهن خویش تداعی کنند. نیرنگ و فریب، شکاف عمیق اجتماعی، مترفان غافل و مسرفان خاطی و فضاهای تجملاتی و تشریفاتی، در این شهر یا دیده نمی‌شود یا از نوادر است. خانه‌های محرومان و بینوایان با منازل افراد متمول و ثروتمند تفاوت آن‌چنانی ندارد و از کلبه‌های گِلی، زاغه‌ها و کوخ‌ها در آن خبری نیست.

مردم در خیرات و خوبی‌ها و حسنات با یکدیگر تعاون و همیاری دارند و در رسیدگی به مشکلات افراد مستضعف و رنج‌دیده، بلازده و دردمند، اهل فداکاری و ایثارند و البته این ویژگی‌ها مختص کسانی است که با اهل بیت پیوندی ناگسستنی دارند و در خانة آل‌محمد و در جوار بارگاه کریمة اهل بیت زندگی می‌کنند.

نمی‌توان این واقعیت محتوم و مسلم را در نظر داشت که قم پایگاه انقلاب جهانی حضرت مهدی(عج) و کانون قیام علیه ستم و تجاوز است و صدها ستارة فروزان فضیلت و کرامت در آسمان این شهر مشغول نورافشانی هستند و از فروغ عالم‌تاب حضرت فاطمة معصومه(س) بهره دارد و در‌عین‌حال با آسایش و آرامش زیست و احساس تعهد و مسئولیت نکرد. در منابع روایی هم تأکید بر قداست قم و پیوستگی مردمش بر خاندان طهارت با شروط و قیودی همراه است، چنانکه امام صادق(ع) فرموده‌اند: خاک قم قداست دارد و مردمش به ما خاندان تعلق دارند و ما نیز از آنان هستیم، دژخیمان قصد آزار آنان نمی‌کنند، جز اینکه به کیفر خود نزدیک می‌شوند. این وضع تا زمانی ادامه دارد که آنان خیانت ‌پیشه نکنند، ولی زمانی که به خیانت روی آورند، خداوند زورگویان زشت‌کردار را برایشان مسلط می‌کند.⁽²⁰⁾

حضرت امام کاظم(ع) نیز در بیانی گوهرین فرموده‌اند: قم قرارگاه آل‌محمد و سکونتگاه متابعان آنان است، ولی گروهی از جوانان این قلمرو به‌دلیل سرپیچی از توصیه‌های پدران (عدم رعایت موازین اخلاقی و فراموش کردن احترام بزرگ‌ترها) و استهزا و تحقیر بزرگسالان و سالخوردگان، دچار هلاکت شوند، با این وصف خداوند، شرارت دشمنان را از آنان دور کرده و هرگونه بدی را که متوجه این دیار شده باشد، دفع می‌کند.⁽²¹⁾

مردمانی که به‌خصوص از دیگر شهرها به قم می‌آیند و این قلمرو را به‌عنوان محل اقامت خویش برمی‌گزینند باید متوجه این موضوع باشند که این شهر کانون فضیلت و ایمان است و مردمانش با ایمان، شجاعت و بصیرتی که داشته‌اند به خنثی‌کردن فتنه‌ها و توطئه‌های ظالمان اقدام کرده و با هرگونه قیام اسلامی همراه بوده‌اند و در نهضت امام خمینی، دفاع مقدس و عرصه‌های دیگر، در صفوف مقدم قرار داشته‌اند، پاسداری از ارزش‌هایی که شهیدان برای صیانت از آنها، از جان خویش گذشته‌اند و جانبازان و آزادگان بر سر آن پایداری کرده‌اند با اخلاص، راستی و اعمال درست و خلق و خوی اسلامی دیگر اقشار محقق می‌شود.

در مسائل شهری، شبکه‌های ارتباطی، توسعة شهرک‌ها، احداث بناها و عمران و آبادانی قم ضمن اینکه رعایت شئون یک شهر مقدس ضرورت دارد، باید آن‌گونه برنامه‌ریزی کرد که میراث هنری و معماری و جلوه‌های جالب اماکن عبادتی و زیارتی قم تحت‌الشعاع ساخت‌و‌سازهای سرطانی جدید قرار نگیرد و فضاهایی که مشاهده آنها انسان‌ها را به یاد فضیلت، ذکر، دعا و توسلات می‌اندازد در حاشیه قرار نگیرند، نادیده‌گرفتن معرفت بصری اهل شهر، زائران و مسافران جفای کمی نیست.

همچنین در برنامه‌ریزی شهری و توسعه قم، توجه به امنیت روانی و اجتماعی، سهولت ارتباطات، پرهیز از آلودگی‌های جوی و صوتی، حق‌الناس چون معابر و مسیرهای پرتردد مردم، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.

رعایت تعادل و توازن اجتماعی در تقسیم امکانات شهری، پارک‌ها و مراکز تفریحی خود نشانه‌ای از عدالت‌محوری و قسط‌خواهی است که از اهداف اساسی فرستادگان الهی و اولیای خداوند است، برای اینکه راه رشد معنوی و شکوفایی ایمانی مردم هموار شود و آنان برای یک زندگی توأم با سعادت راستین در دنیا و آخرت مهیا شوند، لازم است فرهنگ استفاده درست از امکانات و تسهیلات در جامعه ترویج شود و توجه داشت که هرگونه اقدامی برای تجمل‌گرایی، اسراف و زیاده‌خواهی، مردم را از این مسیر نورانی باز می‌دارد. گسترش روزافزون پاساژها و ساختمان‌های مجلل و عرضه کالاهای غیرمفید، غفلت‌آور و برانگیزندۀ چشم‌و‌هم‌چشمی‌ها و حسادت‌ورزی‌ها با زهد و قناعت و مناعت طبع، قابل جمع نیست. در آبادانی قم محور اساسی افزودن بر شکوه ظاهری و باطنی مساجد، مدارس دینی، امامزاده‌ها، حسینیه‌ها، مراکز علمی و فرهنگی و کانون‌هایی است که برای حل مشکلات تربیتی، اخلاقی و اجتماعی مردم، بنا شده‌اند. رعایت نظافت شهر از سوی مردم و مسئولان، رسیدگی اصولی به محلات شهری، میادین و خیابان‌ها و کاستن از بار ترافیک شهری، تعریض معابر، ایجاد فضای سبز، به‌وجود‌آوردن محیط زیستی با طراوت و توأم با نشاط نه‌تنها از ضروریات شهر است، بلکه لازمة شکوه این ام‌القرای جهان تشیع است و بر صلابت و جاذبه‌های آن می‌افزاید.

 

پی‌نوشت‌ها:

1. بحارالانوار، ج 60، ص 231.
2.  سورة ابراهیم، آیات 25 و 26.
3.  قاموس الرجال، ج 4، ص 187؛ معجم رجال الحدیث، ج 7، ص 273.
4.  بحارالانوار، ج 49، ص 278.
5.  بهجة الآمال، ج 4، ص 203.
6.  قاموس الرجال، ج 1، ص 262؛ اعیان الشیعه، ج 2، ص 478.
7.  بحارالانوار، ج 47، ص 336؛ الاختصاص، شیخ مفید، ص 195.
8.  معجم رجال الحدیث، ج اول، صص 177 و 191؛ قاموس الرجال، ج اول، ص 225؛ تفسیر علی‌بن‌ابراهیم قمی، ج اول، مقدمه، صص 14ـ10؛ بهجة الآمال، ج 5، ص 354.
9.  تنقح المقال، ج 2، ص 18.
10.  مناقب آل ابی‌طالب، ج 4، ص 425.
11.  اعیان الشیعه، ج 4، ص 15.

12. النقض، ص 164.

13. بنگرید به کتاب الاسفار الاربعه، جلد اول، مقدمه کتاب.

14. ستارگان حرم، ج 14، مقاله هفتم، صص 151ـ128؛ تایلند سرزمین طلایی، محمد تمهیدی، صص 54 و 189.

15. اعیان الشیعه، ج 2، صص 412ـ411؛ روضات الجنات، ج 5، ص 369؛ گنجینۀ آثار قم، ج اول، ص 312؛ الکرام البرره، ج اول، ص 52؛ گلشن ابرار، ج اول، صص 308و307.

16. مؤسس حوزه، صص 44 و 45؛ گلشن ابرار، ج 2، ص 557؛ خورشید حوزه‌های علمیه، ص 65.

17. تاریخ سیاسی معاصر ایران، سیدجلال‌الدین مدنی، ج اول، صص 377ـ375؛ پژوهشی پیرامون انقلاب اسلامی، حمید دهقان، ص 175؛ بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، ج اول، صص 17ـ15.

18. قیام قم حماسه مقاومت و فداکاری، مجلة پاسدار اسلام، ش 277، صص 39ـ37.

19. بحارالانوار، ج 60، ص 231.

20. همان، ص 218؛ سفینة البحار، ج 2، ص 447.

21. بحارالانوار، همان، ص 214.

 

 

سوتیتر

1: قیام 15 خرداد 1342 که از شهر قم شکل گرفت، طلیعه‌ای مبارک برای انقلاب اسلامی ایران بود

2: امام صادق(ع) فرموده‌اند: خداوند به‌وسیلة قم بر تمامی شهرها و توسط اهالی این دیار، حجت را بر جن و انس از شرق و غرب عالم تمام کرد، خداوند هرگز اهل قم را فرو نمی‌گذارد تا دچار ضعف و محرومیت شوند

3: مردمان قم باید بیش از دیگر نقاط بر سیره و سنت پیشوایان دین تأسی جویند و محبت خویش را نسبت‌به این خاندان، با معرفت و بصیرت و کردار درست، نیت خالصانه و رفتار پسندیده توأم کنند

 

تعداد مشاهده مقاله: 77