قم شهر شیفتگان اهل بیت

غلامرضا گلی زواره

 

قال الصادق«ع»: ان لله حرما و هو مکة‌ و اِنَّ للرسول«ص» حرماً و هوالمدینه و اِنَّ لامیرالمؤمنین«ع» حرماً و هو الکوفة و اِنَّ لنا حرماً و هو بلدة قم...⁽¹⁾ : حضرت امام صادق«ع» فرمودند: «خرم خداوند مکه، حرم رسول اکرم«ص» مدینه، حرم امیرمؤمنان«ع» کوفه و حرم خاندان ما شهر قم است».

شهر قم اگرچه به دلیل قرار گرفتن در منطقه‌ای بیابانی و همسایگی با کویر، از جاذبه‌های اقلیمی و طراوت آب و هوایی بهره‌ای اندک دارد، اما بوستان فضیلت، چشمه‌های معرفت و جویبارهای ایمان، این دیار را به لحاظ قداست، به صورت «بهشت کویر» درآورده است.

قم حرم اهل بیت، آشیانه آل محمد، مأوای فاطمیان، شهر شیعیان و محل اجتماع یاوران مهدی نامیده شده است.⁽²⁾

در برخی از منابع و اقوال معتبر هم قم را قُبة الاسلام، پایگاه ولایت، خیمه اصلی انقلاب اسلامی و ام‌القرای جهان تشیع معرفی کرده‌اند.

رسول اکرم«ص» و ائمه هدی«ع» شرافت و فضیلت این شهر را ستوده‌ و به پیروان خود سفارش کرده‌اند به قم و حوالی آن بروند، زیرا بلاها از آن نواحی دور شده است و اگر ستمگری قصد تعرض به آن را داشته باشد، شکست می‌خورد. وقتی فتنه‌ها و آشوب‌ها چون ابرهای تیره‌ای نقاط مختلف را آشفته می‌کنند، بهتر است شیعیان به قم روی آورند زیرا امنیت بهتری دارد.

اهالی این دیار بیش از دیگران در نشر فرهنگ اهل بیت کوشیده‌اند و شیعیانی راستین و مخلصند و در واقع خاتم ولایت برپایه دل‌های مشتاقان مؤمن قم مستقر شده است و شیفتگان اهل بیت در این قلمرو، گوهر بی‌بدلیل مذکور را چون جانی شیرین صیانت کرده‌ و در این مسیر از خود رشادت‌ها و شهامت‌های قابل ارجی بروز داده و کارنامه درخشانی به یادگار نهاده‌اند.

به همین دلیل در روایاتی معتبر تصریح شده که اهل قم برگزیدگان شیعیان خاندان طهارتند و محبت و ولایت اهل بیت با سرشت آنان عجین شده است. بر این اساس ائمه تأکید کرده‌اند اهل قم از ما هستند و ما از آنها هستیم و اگر قمی‌ها نبودند در دیانت و اعتقادات پیروان ائمه هدی خلل و خدشه‌ به وجود می‌آمد.

مردم این دیار در قیام‌ها، درگیری با اهل باطل و نبرد با ظالمان و خلافکاران، سالم‌ترین افرادند و به دلیل چنین مزایایی و نیز آرمیدن شخصیت‌هایی از خاندان رسول اکرم«ص» در خاک قم، این شهر از قداست و شرافت ویژه‌ای برخوردار است.⁽³⁾ امام خمینی در سروده‌ای می‌گوید:

عرصه قم غیرت بهشت برین است

بلکه بهشتش یساولی است برابر

زیبد اگر خاک قم به عرش کند فخر

شاید گر لوح را بیابد همسر⁽⁴⁾

حضرت علی«ع» از اهالی قم این‌گونه تجلیل کرده‌اند: «درود خداوند بر اهل قم، رحمت خداوند بر ساکنان قم، خداوند شهرهایشان را با آب باران سیراب کند و برکات خود را بر این مردم فرو فرستد و خطاهایشان را به نیکی تبدیل سازد. ایشان اهل رکوع، سجود، خشوع، قیام و روزه‌اند. فقیه، دانشور و اهل درکند، همچنین اهل دین، ولایت و حُسن عبادت و اطاعتند، صلوات ، رحمت و برکات خداوند متعال نثارشان باد».⁽⁵⁾

قم به قول یاقوت حموی از مداین مستحدثه اسلامی است که سکنه‌اش همیشه شیعه امامیه بوده‌اند.⁽⁶⁾ بنیانگذارانش ارادتمندان اهل بیت بوده‌اند و آن را به صورت پایگاهی امن برای علویان، سادات و فاطمیان درآورده‌اند.  

آل اشعر طایفه‌ای اهل یمن بودند و افرادی از این خاندان به دفاع از اهل بیت برخاستند و در قیام مختار حضوری فعال داشتن.، همه فرزندان و نوادگان سعدبن عبدالله اشعری از شاگردان و راویان حدیث امام صادق«ع» و ائمه پس از ایشان بوده‌اند. موسی بن عبدالله اشعری که پرورش‌یافته مکتب صادق آل محمد بود و در کوفه سکونت داشت، به قم مهاجرت کرد و نقش بسزایی در توسعه و گسترش قم ایفا کرد. با ورود اشعری‌ها به قم،‌ این شهر تحول یافت و کانون علما، محدثان و فقها شد. آنان آثار ثنویت و آتش‌پرستی را ویران و نخستین اماکن عبادی و مساجد را در قم احداث کردند.⁽⁷⁾

 انوار تابان

بعد از هجرت شیعیان کوفی به قم، این شهر طی چندین دهه، به لحاظ عمران، آبادانی و مسایل علمی و فرهنگی توسعه یافت و اهالی آن از اقتدار و صلابت ویژه‌ای برخوردار شدند، بنحوی که در برابر کارگزاران اموی و عباسی مقاومت  و حتی از دادن مالیات به والیان آنان امتناع کردند. اهتمام شیعیان ساکن قم و مهاجران با چنان قاطعیتی توأم شد که در اواخر قرن دوم هجری، قم از اصفهان مستقل شد و مسجد جامع، منبر امامت جمعه و حاکم مجزایی پیدا کرد. بعد از این موفقیت، اعراب اشعری بیش از گذشته به آبادانی و بازسازی قم پرداختند و برای رونق علمی، فکری و اقتصادی آن مصمم‌تر شدند.⁽⁸⁾

در آن زمان مردم این دیار بخشی از مُلک زراعتی و باغ‌ها و حتی برخی خانه خویش را وقف ائمه هدی می‌کردند و همه ساله خمس اموال خویش را برای آن بزرگواران می‌فرستادند. بعلاوه افرادی از قمی‌ها با امام صادق، امام موسی کاظم، علی‌بن موسی‌الرضا، امام محمدتقی، حضرت هادی و امام عسکری«علیهم السلام» ارتباط تنگاتنگی داشتند و برخی از آنان مشتاقانه به محضر آن ستارگان فروزان آسمان امامت می‌رسیدند و از فیض وجودشان استفاده‌های شایان‌توجهی می‌کردند.⁽⁹⁾

مردم قم در عصر امام هادی«ع» که اختناق شدیدی از سوی عباسیان برای شیعیان فراهم شده بود، به محضر امام علی‌النقی«ع» می‌رسیدند و اموالی را به محضر ایشان می‌بردند و با حضرت ارتباط برقرار می‌کردند. این ارتباط از نظر اجتماعی و سیاسی بحدی اثرگذار بود که متوکل عباسی، وزیرش فتح‌بن خاقان را احضار کرد و از او خواست به وسیله مأموری مخفی، پیگیر مناسبات اهالی قم با امام هادی«ع» باشد.⁽¹⁰⁾

در هنگامی که عده‌ای از یاران امام حسن عسکری«ع» در سوگ شهادت امام، عزادار بودند، گروهی از اهالی قم به سامرّا آمدند و جویای امام یازدهم شدند و چون متوجه شدند حضرت به شهادت رسیده است، در پی آن بودند تا اموال و نامه‌هایی را که با خود آورده بودند به امام جانشین وی بدهند. در این هنگام خدمتکاری از نزد حضرت مهدی«عج» آمد و به نقل از امام به گروه قمی‌ها گفت: در نزد شما نامه‌های فلان شخص و مکتوبات افرادی با این نام و عنوان موجود است و نیز مبلغ هزار دینار با خودتان آورده‌اید. مردم قم وقتی این خبر غیبی را شنیدند به امام راستین خود پی بردند، نامه‌ها و پول‌ها را به آن خدمتکار دادند و گفتند امام برحق همان است که تو را پیش ما فرستاد.⁽¹¹⁾

مردم قم در قیام قائم آل محمد«عج» حضوری فعال خواهند داشت. امام صادق«ع» فرمودند: «عنوان قم از این باب است که اهلش همراه حضرت، قیام و به یاریش اقدام می‌کنند.⁽¹²⁾ حجت خداوند توسط قمی‌ها بر مردمان دیگر نقاط تمام می‌شود و در جهان کسی باقی نمی‌ماند که معارف دینی به وی ابلاغ نشده باشد، سپس حضرت قائم ظهور می‌کنند».⁽¹³⁾

ایشان سپس در حق مردم قم دعا فرمودند و گفتند: «خداوندا! آنان را از شر هر فتنه‌ای صیانت کن و از هر خطری رهایی ده».⁽¹⁴⁾ از روایات متعدد برمی‌آید که قم مجمع انصار حضرت قائم است که یکی از القاب قم همین عنوان است.⁽¹⁵⁾

در دوران اختناق امویان و عباسیان، عده‌ای از سادات و امامزادگان، شبه جزیره عربستان و عراق را ترک کردند و به ایران آمدند. قم از این وجودهای با برکت استقبال شایان‌توجهی به عمل آورد، در تکریم و تجلیل از آنان کوشید و زمینه آرامش، رفاه و امنیت اجتماعی آنان را به بهترین نحو فراهم ساخت و  به یمن وجود امامزادگان، این شهر از چشمه‌های معرفت سیراب شد.

در سال 200 قمری، هنگامی که حضرت علی‌بن موسی‌الرضا«ع»‌ ناگزیر از مدینه به خراسان آمدند و ولایتعهدی مأمون را پذیرفتند، امامزادگان و سادات عالیمقامی به شوق دیدار با آن حضرت از حجاز و عراق به ایران آمدند. برخی از آنان در طول مسیر با دشمنان و کارگزاران والیان عباسی روبه‌رو شدند و به شهادت رسیدند، عده‌ای متواری شدند و بسیاری از آنان، قم را برای محل سکونت جدید خود برگزیدند. براساس برخی مدارک تاریخی و منابع رجالی حدود 444 امامزاده به قم آمده‌اند و در این دیار ماندگار شده‌اند.  

در قم امامزادگان عالی شأن و سادات باشرافت منظومه‌ای از کمالات و فضایل و کرامت‌های اخلاقی و انسانی را به وجود آورده‌اند، اما در میان آنان حضرت فاطمه معصومه«س» درخشندگی ویژه و مقامات برجسته‌تری دارد. بدون تردید آن بانوی باکرامت، با تدبیری خاص و آینده‌نگری خردمندانه، با توجه به اوضاع قم و تأکید ائمه بر محاسن و افتخارات آن و محوریتی که وجود ایشان در این قلمرو به وجود خواهد آورد، بدین دیار روی آورد و چون در ساوه بیمار شد، از قم و فاصله‌اش با ساوه پرسید و توصیه کرد وی را به قم انتقال دهند. در این شهر، چند روزی در قید حیات بود و چون رحلتش فرارسید، ایشان را با تجلیل فوق‌العاده‌ای در باغ بابلان دفن کردند.

امام صادق«ع» در باره ایشان فرمودند: «بانویی از فرزندانم در قم دفن می‌شود که شیعیان در سرای باقی با شفاعت  او روانه بهشت می‌شوند. هر کسی مرقدش را زیارت کند بهشت بر او واجب می‌شود.⁽¹⁶⁾ حضرت امام رضا«ع» هم فرمودند: «هر کس آرامگاه آن بانو را با معرفت و به حق زیارت کند، سزاوار جنت می‌شود».⁽¹⁷⁾

در فرازی از زیارت‌نامه‌ این بانوی گرامی می‌خوانیم: «ای فاطمه معصومه! مرا برای رفتن به بهشت شفاعت کن؛ زیرا نزد خداوند متعال مقامی رفیع و شأنی والا داری».

خاک قم گشته مقدس از جلال فاطمه

نورباران گشته این شهر از جمال فاطمه

گرچه شهر قم شده گنجینۀ علم و ادب

قطره‌ای باشد زدریای کمال فاطمه

تابش شمع و چراغ و کهربای نورها

باشد از نقد جمال بی‌مثال فاطمه

صافی آیینۀ ایوان نیکومنظرش

گوشه‌ای از صافی قلب زلال فاطمه

عطرآگین گشته گر این بارگاه جنّتی

این نسیمی است از عبیر دلگشای فاطمه

بر سر ما سایه افکن از کرامت ای بتول!

بد سعید آن کس که بُد اندر ظلال فاطمه⁽¹⁸⁾

 

اگرچه امام معصوم به تمامی سرزمین‌ها و مکان‌ها توجه دارد و ائمه واسطه فیض بین خداوند و بندگان هستند و برخورداری از فیوضات و الطاف این سروران به مکان خاصی محدود نیست، ولی برخی جاها از عنایت ویژه‌ای برخوردارند، چنان که در کوفه مسجد سهله به نام مبارک حضرت مهدی«عج» است، مسجد جمکران واقع در شش کیلومتری قم از چنین مزیتی برخوردار است و فرمان تأسیس آن از سوی قائم آل محمد«عج» در شب سه‌شنبه هفدهم رمضان المبارک سال 373 قمری، صادر شده است.⁽¹⁹⁾

ارادتمندان باید در این مکان مقدس ضمن دعا، ذکر و عبادت، با امام خویش تجدید بیعت کنند و با آن حضرت رابطه‌ای معنوی و اثرگذار در حیات فردی و اجتماعی، برقرار سازند و برای تهذیب نفس و خودسازی از آن بزرگوار استمداد بطلبند.  

از آنجا که در مسجد مقدس جمکران، مردم ضمن ارتباط با خدای خویش، به امام عصر«عج» توسل می‌جویند، برنامه‌های این مسجد نباید رنگ تشریفات ظاهری و تجملات دنیوی به خود گیرد و شایسته است از شیوه‌های مسرفانه، سطحی‌نگری، خرافی و برخی افراط و تفریط‌ها پرهیز شود و بیشتر در جهت آراستگی معنوی و عمران کیفی آن اهتمام ورزند.⁽²⁰⁾  

پی‌نوشت‌ها:

1ـ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 57، ص 216؛ مستدرک الوسایل، محدث نوری، ج 10، ص 368.

2ـ انوارالمشعشعین، محمدعلی کچویی اردستانی، ج اول، ص 96، گنجینه آثار قم، ج اول، صص 78و77.

3ـ در این باره بنگرید به بحارالانوار، ج 60، صص 214 تا 218؛ مجالس المؤمنین، قاضی نورالله شوشتری، ج 101، ص 83؛ عیون اخبار الرضا، ‌صدوق، ج 2، ص 264.

4ـ دیوان امام خمینی، ص 257.

5ـ بحارالانوار، ج 60، ص 228؛ مجالس المؤمنین، ج اول، ص 83؛ سفینة البحار، ج 2، ص 446.

6ـ معجم البلدان، یاقوت حموی،‌ ج 4، ص 397.

7ـ اخبارالطوال، دینوری، تاریخ قم، ص 378؛ جم، ج 4، ص 397؛ گنجینه دانشمندان، محمدشریف رازی، ج اول، ص 36؛ مجالس المؤمنین، ج اول، ص 34.

8ـ گنجینه آثار قم، ج اول، صص 158ـ154.

9ـ مختار الخرائج، قطب‌الدین راوندی، ص 273؛ تاریخ مذهبی قم، علی اصغر فقیهی، صص 82 و 142.

10ـ مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب سروی مازندرانی، ج 4، ص 413.

11ـ کمال‌الدین، شیخ صدوق، ج اول، صص 151ـ150.

12ـ بحارالانوار، ج 60، ص 216.

13ـ همان، صص 213ـ212.

14ـ همان، ص 218 و تاریخ قم، ص 93.

15ـ سفینة البحار، ج 2، ص 447.

16ـ بحارالانوار، پیشین، ص 216؛ سفینة البحار، ج 2، ص 376؛ تاریخ قم، ص 7.

17ـ عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 267؛ سفینة البحار، ج 4، ص 377.

18ـ گنجینۀ دانشمندان، ج اول، ص 17.

19ـ بحارالانوار، ج 53، ص 230؛ نجم الثاقب، ص 215؛ جنة‌المأوی، ص 42؛ مستدرک الوسایل، ج 3، ص 423 ؛ مکیال المکارم، ج 2، ص 563.

20ـ حضرت معصومه و شهر قم، محمد حکیمی، صص 131و130،.

 

 

 

سوتیترها:

 

1.

اهالی قم بیش از دیگران در نشر فرهنگ اهل بیت کوشیده‌اند و شیعیانی راستین و مخلصند و در واقع خاتم ولایت برپایه دل‌های مشتاقان مؤمن قم مستقر شده است و شیفتگان اهل بیت در این قلمرو، گوهر بی‌بدلیل مذکور را چون جانی شیرین صیانت کرده‌ و در این مسیر از خود رشادت‌ها و شهامت‌های قابل ارجی بروز داده و کارنامه درخشانی به یادگار نهاده‌اند.

2.

از آنجا که در مسجد مقدس جمکران، مردم ضمن ارتباط با خدای خویش، به امام عصر«عج» توسل می‌جویند، برنامه‌های این مسجد نباید رنگ تشریفات ظاهری و تجملات دنیوی به خود گیرد و شایسته است از شیوه‌های مسرفانه، سطحی‌نگری، خرافی و برخی افراط و تفریط‌ها پرهیز شود و بیشتر در جهت آراستگی معنوی و عمران کیفی آن اهتمام ورزند.

تعداد مشاهده مقاله: 212