بلخ

قند پارسی

بلخ

سیدمهدی حسینی

چون می‌گذرد عمر چه بغداد و چه بلخ

پیمانه چو پر شود چه شیرین و چه تلخ (خیام)

شهر بلخ از جمله شهرهایی است که ریشه‌های عمیق زبان پارسی در آن به خوبی نمایان است. کتیبه‌ها و سنگ نوشته‌های به جا مانده از دوران کهن، دیواره‌های ارگ قدیمی شهر، ورودی‌ مساجد، گویش بلخیان در طول تاریخ و امروزه، حتی طرز لباس پوشیدن‌شان، همه حکایت از قدمت زبان و ادب پارسی در آن دارد. بلخ در دوره‌ی باستان، مرکز زبان اوستایی و دارای 5 آتشکده‌ی بزرگ بوده است.

بسیاری زادگاه زرتشت را بلخ دانسته‌اند.

در دوره‌ی کوشانیان، بلخ از مراکز بوداییان بوده و معبد معروف نوبهار در آن قرار داشته است.

بعد از ظهور اسلام، سرزمین خراسان بزرگ به چهار قسمت مهم تقسیم شد و بلخ به هم‌راه هرات، نیشابور و مرو این چهار قسمت(4 ربع) را تشکیل می‌دادند.

جغرافی‌دانان، اواخر سده‌ی سوم و سده‌ی چهارم هجری قمری را دوره‌‌ی رفاه و شکوفایی بلخ یاد کرده‌اند و آن را بلخ البهیه (بلخ با شکوه) و ام البلاد نامیده‌اند.

در سال 118 ه.ق پایتخت خراسان از مرو به بلخ منتقل شد و باعث شکوفایی این شهر گردید.

در سال 256 ه.ق بلخ، به تصرف یعقوب لیث صفاری درآمد.

در سال 287 ه.ق امیر اسماعیل سامانی، در جنگ با صفاریان پیروز شد و بلخ از متصرفات سامانیان شد.

در سال 451 ه.ق سلجوقیان بلخ را تصرف کردند.

در سال 550 ه.ق به دست ترکان غُز ویران شد.

در سال 617 هْ.ق با این‌که بلخ تسلیم چنگیز مغول شده بود، مغولان شهر را ویران و مردمش را قتل‌عام کردند.

در منابع تاریخی به خاطر موقعیت فرهنگی و تمدن بلخ، نام‌های مختلفی روی آن گذاشته‌اند، مانند: بلخ گزین، بلخ الحسنا، بلخ بامی، ام القراء، ام البلاد، قبة الاسلام، دارالفقاهه، دار الاجتهاد،‌ نوبهار و...

به بلخ گزین شد بدان نوبهار

که یزدان پرستان آن روزگار

مر آن خانه را داشتندی چنان

که مرمکه را تازیان این زمان (دقیقی)

درم بستد از بلخ بامی به رنج

سپرد و نهادیم یکسر به گنج (فردوسی)

مرحبا ای بلخ بامی همره باد بهار

از در نوشاد رفتی یا ز باغ نوبهار (فرخی)

فضایل بلخ

نقل است که مردی خدمت حضرت علی(ع) رسید. حضرت پرسید: «از کجا می‌آیی؟»

گفت: «از خراسان.»

امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «از کدام شهر؟»

گفت: «از شهر بلخ.»

حضرت فرمودند: «خوش و خرم باد آب و گیاه آن شهر که به علم و علما چنان آکنده است که انار به دانه‌های آن.»

- واعظ بلخی از نویسندگان تاریخ بلخ می‌نویسد: «در بلخ تلی به نام تل وشتاسپ (گشتاسپ) وجود دارد که مدفن چند پیامبر از جمله: ایوب نبی و حضرت شیث است.»

مشاهیر بلخ

بلخ همواره کانون علم و فرهنگ بود و علما و ادبای بسیاری را در دامان خویش پرورانیده است. شخصیت‌های بزرگی که هر کدام چون ستاره‌ای درخشان در تاریخ ادبیات ایران زمین جاودان خواهند ماند. از شمار فرهیختگان بلخ می‌توان از: شهید بلخی، رابعه بلخی، امیرخسرو بلخی(معروف به دهلوی) ابوشکور بلخی، ابومؤید بلخی،‌ عنصری و بسیاری دیگر نام برد.

اما تاریخ بلخ به خود افتخار می‌کند که زادگاه یکی از بزرگ‌ترین مشاهیر عالم است.

مولانا جلال‌الدین محمد بلخی عارف و شاعر قرن 7 هجری قمری است.

اندیشه‌های ناب ایشان بعد از گذشت قرن‌ها همچنان راه‌گشای بسیاری از طالبان علم و ادب است. شخصیت بزرگ دیگری که روزگاری در بلخ زندگی کرده، حکیم ابوعلی سیناست.

آثار باستانی

در بلخ، اماکن تاریخی و مقدس فراوانی وجود دارد که این بناها نشان دهنده‌ی قدمت فرهنگی و تاریخی این شهر است. برخی از این اماکن که آثاری از آن‌ها باقی مانده عبارت‌اند از: منار زادیان، آتشکده‌ی نوبهار، مسجد خواجه پارسا، میر روزه‌دار، مدرسه سبحانقلی، پل مامکری، مسجد نه گنبد، بنای عظیم توپ رستم، مجسد کبود، بالاحصار بلخ و...

بلخ به ضرب المثل‌های فارسی نیز راه یافته و در امثال و حکم مرحوم دهخدا به آن اشاره شده:

گنه کرد در بلخ آهنگری

به شوشتر زدند گردن مسگری

﷼ در حال حاضر استان بلخ به مرکزیت مزارشریف از استان‌های کشور افغانستان است. مساحت آن 593/12 کیلومتر مربع و جمعیتی در حدود 000/700 نفر است.

نارنج و نیشکر بلخ معروف است. گل‌های نیلوفر بسیاری در این شهر پرورش می‌یابد.