کاغذ

کاغذ

آرزو رمضانی

کاغذ یکی از مهم‌ترین وسایل ارتباطی برای انسان امروز است و بسیاری از مبادله‌ها و پیام‌ها روی کاغذ انجام می‌شود. کتاب‌ها، دفترها، چک‌ها، نقاشی‌ها و هزاران استفاده‌ی دیگر همه از کاغذ است و نقش مهمی در زندگی ما دارد. ما اطلاعات خود را در کاغذ نوشته و به نسل‌های بعد انتقال می‌دهیم؛ همان‌طور که دستورهای دینی و مذهبی و اطلاعات گذشته با کاغذ به ما رسیده است. کاغذ عمر طولانی دارد و به سادگی تخریب نمی‌شود. با آن که بیش‌تر اطلاعات و نامه‌ها امروز با کاغذ مصنوعی یا همان word رایانه انجام می‌شود، باز هم کاغذ جایگاه خود را دارد و زیبایی و توانایی خود را از دست نداده است.

کاغذ، ورقه‌ی نازک همواری است که معمولاً از الیاف گیاهی ساخته می‌شود و برای نوشتن و چاپ کردن به کار می‌رود. البته موارد استعمال دیگری نیز دارد. کلمه‌ی کاغذ، از واژه‌ی چینی «کاکتز» گرفته شده است (نام فارسی آن را رخنده یا پرزه است).

انسان اولیه، به تدریج که نیاز به تصویر کردن اشیا، یادداشت کردن وقایع و ارسال پیام‌های کتبی را درک کرد، اهمیت و ضرورت شیئی که بتواند روی آن اثر به جا ماندنی را ثبت کند، دریافته بود و همواره در راه دستیابی به آن تلاش می‌کرد.

در بین‌النهرین از لوحه‌های گلی، در مصر (1838 ق.م) از پاپیروس، در چین از حکاکی روی لوحه‌های چوبی و نمد با قلم‌مو و پارچه‌ی ابریشمی، این منظور را عملی می‌کردند. با توجه به این که صنعت نمدمالی در خاور دور، سنت و متداول بود، فردی چینی به نام «تسانی‌لون» (105 میلادی) از قطعات کهنه و اضافی ابریشم، خمیر و بعد، ورقه‌هایی به صورت نمد درست کرد و از آن به کمک قلم‌مو برای نقاشی و نوشتن استفاده کرد و بعد به جای ابریشم، چوب خیزران و درخت توت را به کار گرفت. در حقیقت، باید او را اولین مخترع کاغذ در دنیا دانست.

کارگران چینی که در سال 751 به دست ایرانیان اسیر شدند، این فن را با استفاده از کتان و شاهدانه، به مردم سمرقند آموختند و بعدها از سوی مسلمانان در بغداد، دمشق و حتی مراکش و اسپانیا متداول شد. اولین کارخانه‌ی کاغذ‌سازی، در سال 1154 در اسپانیا و اولین آسیاب تهیه‌ی پودر چوب، در سال 1190 در فرانسه تأسیس شده بود.

در ایران، فعالیت کاغذ‌سازی، اولین‌بار با تأسیس کارخانه‌ی مقوا سازی و با استفاده ازکاغذهای باطله در سال 1313 شمسی در کرج شروع شد و حدود 15 سال است که با تأسیس دو کارخانه‌ی کاغذ‌سازی پارس در هفت تپه‌ی خوزستان و کارخانه‌ی چوب و کاغذ ایران (چوکا) در گیلان، به صورت یک تکنولوژی مدرن و پیشرفته درآمده است.

مواد اولیه تهیه‌ی کاغذ

مواد اولیه‌ی انواع کاغذ، به طور کلی، مواد سلولزی است که از منابع مختلف تهیه می‌شوند:

·        ساقه‌ی کتان، شاهدانه، پنبه که الیاف بلند (در حدود 1-2 تا 6 میلی‌متر) دارند.

·        ساقه‌ی گیاهانی مانند گندم، جو (کاه)، نی، کنف و غیره.

·        درختانی که برگ سوزنی دارند، مانند کاج (با الیاف بلند) و یا برگ پهن دارند، مانند چنار (با الیاف کوتاه در حدود 5/0 تا 2/1 میلی‌متر).

·        انواع کاغذهای باطله و یا خرده‌ها و قطعات مقوای کهنه.

·        الیاف تفاله‌ی نیشکر.

مراحل تهیه‌ی کاغذ

تبدیل چوب به قطعات ریز

با استفاده از ماشین پوست‌کنی و دستگاه تولید تراشه و عبور تراشه‌ها از الک مخصوص صورت می‌گیرد و قطعاتی به طول حداقل 4 و عرض 2 سانتی‌متر (در مورد چوب) به دست می‌آید.

پخش چوب و تولید خمیر

این عمل، ممکن است از طریق مکانیکی، یعنی بدون استفاده از مواد شیمیایی و با بخار آب‌جوش، تحت فشار صورت گیرد که معمولاً برای تهیه‌ی کاغذهای ارزان و کاهی، مانند کاغذ روزنامه متداول است. در روش شیمیایی از هیدروکسید سدیم (در روش قلیایی)، سولفیت هیدروژن کلسیم، در محیط اسیدی (3ـ 2 = PH ، روش بی‌سولفیت) و یا سولفیت سدیم (در روش سولفیت) هم‌راه با کمی کربنات سدیم در دمای بالاتر از 100 درجه سانتی‌گراد و تحت فشار، استفاده می‌شود. در این مرحله، خمیر قهوه‌ای رنگی حاصل می‌شود که از آن در تهیه‌ی مقوا، کارتن و یا کاغذهای کاهی استفاده می‌شود.

شست‌و‌شوی خمیر کاغذ

شستشوی قلیایی با استفاده از محلول 3 درصد سود در دمای 45 تا 50 درجه سانتی‌گراد به مدت یک تا دو ساعت صورت می‌گیرد. این عمل برای جدا کردن لیگتین و کاهش رنگ خمیر انجام می‌پذیرد.

اعمال شیمیایی (رنگ زدایی) در دو مرحله صورت می‌گیرد:

·    کلرزنی، که در 2 = PH تا دمای 25 تا 45 درجه سانتی‌گراد به مدت تقریبی یک ساعت صورت می‌گیرد. در این مرحله، لیگتین باقی‌مانده در خمیر، به صورت محلول در می‌آید که بسته به نوع مواد شیمیایی به کار رفته برای پخت، بین 3 تا 15 درصد ممکن است تغییر کند.

·    رنگ‌زدایی که با هیپوکلریت سدیم (به صورت محلول 3 درصد)، دی‌اکسید کلر، پراکسید هیدروژن، اوزون و غیره در 10‌ـ‌ 9 = PH صورت می‌گیرد تا این که لیگتین فقط اکسید شود و سلولز تحت تأثیر قرار نگیرد.

خشک کردن خمیر کاغذ

در این مرحله، خمیر کاغذ را از دستگاه تمیز‌کننده و توری‌هایی که دارای سوراخ‌های 2 تا 3 میلی‌متری‌اند، عبور می‌دهند تا قسمت عمده‌ی آب خود را از دست بدهد. بعد آن را از پرس‌های قوی عبور می‌دهند تا باقی‌مانده‌ی آب آن نیز خارج شود.

پرس کردن، برش زدن و بسته‌بندی

با عبور خمیر خشک‌شده از میان غلتک‌های مخصوص، آن را به صورت صفحات کوچک درآورده، با دستگاه برش آن را در اندازه‌های مورد سفارش و نیاز بازار مصرف برش می‌دهند و بسته‌بندی می‌کنند.

از معروف‌ترین کاغذهای سده‌ی 12 و 13 ه‍. . ق. کاغذهای خان بالیغ، ختایی، سمرقندی، عادل‌شاهی، ترمه‌ای، کشمیری و فرنگی بوده است. امروزه کشورهای سوئیس، آلمان و ژاپن در ساخت کاغذ مقدم بر کشورهای دیگرند و انواع و اقسام کاغذهای سفید و رنگی را تولید می‌کنند.

کاغذ از زمان اختراع آن تا امروز قابل اعتمادترین وسیله‌ی انتقال اندیشه‌ی بشر بوده است و نقش مهمی در جمع‌آوری و ذخیره‌ی اطلاعات و دانش بشر دارد. از این‌رو با پیدایش مرکب و صنعت چاپ و مواد رنگی، این اندیشه‌ی بشری با ابزاری نوین درآمیخت. بهتر است به این وسیله‌ی مهم و حیاتی احترام بگذاریم و بیهوده آن را هدر ندهیم.﷼