نردبام آسمان

نردبام آسمان

سیدعلی‌اکبر رضوی

اگر سریال «نردبام آسمان» را در ماه رمضان گذشته دیده باشید، حتماً نام «غیاث‌الدین جمشید کاشانی» برای‌تان آشناست. دانش‌مند بزرگ کشورمان که مانند سایر نام‌آوران و ستارگان درخشنده‌ی تاریخ کشورمان، افتخار ارزش‌مندی برای ایران است. او، زندگی و آثارش آن‌قدر مهم بوده‌اند که در موردش سریال بسازند یا دانش‌مندان بزرگ دنیا در مورد او اظهارنظرهای حیرت‌آوری داشته باشند. دانش‌مندی که به اعتقاد بسیاری، بزرگ‌ترین ریاضی‌دان مسلمان تاریخ است. هرچند حتماً تا حدودی با زندگی و خدمات این دانش‌مند کاشانی آشنا هستید، این‌جا از زاویه‌ا‌ی دیگر در مورد غیاث‌الدین جمشید کاشانی، خواهیم دانست.

کودک کنجکاو کاشانی

جمشید بن مسعود بن محمود طبیب کاشانی، در سال 790 هجری قمری در شهر کاشان دیده به جهان گشود. جمشید به «غیاث‌الدین» مشهور بود. او مرد بسیار بزرگی است و در دنیا او را می‌شناسند؛ البته با نام «الکاشی». پدر جمشید، مسعود کاشانی بود. او در کاشان طبابت می‌کرد و در ادبیات و تاریخ‌نگاری هم دستی داشت. پدر جمشید در شهر، محترم و عزیز بود. دوره‌ی کودکی جمشید هم‌زمان با حمله‌ی وحشیانه‌ی تیمور به ایران بود. اوضاع کشور با قتل و خون‌ریزی‌های سنگ‌دلانه‌ی تیمور بسیار نابسامان بود؛ اما در همین شرایط جمشید دست از آموختن بر نداشت. او بسیار کنجکاو و بازی‌گوش بود. بارها به خاطر کنجکاوی، کار دست خودش می‌داد و دردسر درست می‌کرد. هرگاه برایش سؤالی پیش می‌آمد، تا پاسخش را پیدا نمی‌کرد دست‌بردار نبود. جمشید با همین کنجکاوی‌های آمیخته با استعداد خارق‌العاده‌اش، به سنین جوانی رسید. حالا دیگر به خوبی بر ریاضی مسلط بود و از نجوم کاملاً سر در می‌آورد.

آغاز فعالیت‌های علمی

18 سالی از عمر او می‌گذشت که اولین فعالیت جدی علمی‌اش را انجام داد. او توانست خسوف را به‌طور کامل رصد کند. سال 813 وقتی دو سالی از مرگ تیمور می‌گذشت، در 23 سالگی اولین کتابش را هم نوشت، آن‌هم در مورد علم ستارگان. سه سال بعد کتاب مفصل‌تری در مورد نجوم نوشت و آن‌را به «الغ‌بیک» حاکم سمرقند هدیه کرد. جمشید امید داشت که با حمایت الغ‌بیک بتواند با آسودگی بیش‌تر پژوهش‌های علمی خود را ادامه دهد.

او همیشه در مقابل خالقش فروتن بود و در همه‌ی آثارش خودش را این‌گونه معرفی کرده است: «کم‌ترین بندگان خداوند» یا «نیازمندترین بندگان خدا به رحمت او»، جمشید، پسر مسعود طبیب کاشانی، پسر محمود پسر محمد.

سال‌ها گذشت و جمشید همچنان به کارهای علمی‌اش می‌پرداخت. سال 824 هجری قمری، یکی از ارزنده‌ترین و مشهورترین آثارش را به نام «تلخیص‌المفتاح» خلق کرد.

سمرقند، منزلگاه جدید غیاث‌الدین

کاشان دیگر جواب پژوهش‌های گسترده‌ی غیاث‌الدین را نمی‌داد. برای همین جمشید هم‌راه دوست صمیمی‌اش «معین‌الدین کاشانی» که در آزمایشگاه و تحقیقات، غیاث‌الدین را یاری می‌داد، راهی سمرقند شد. از همان روزهای اول شروع به ساختن یک رصدخانه برای سمرقند کرد و خیلی زود آن‌را تمام کرد. غیاث‌الدین هشت سالی را در سمرقند ماند و به تحقیقاتش ادامه داد. در این مدت اکتشافات و نوآوری‌های جالبی را در ریاضیات و نجوم ثبت کرد و چند کتاب دیگر هم نوشت. کتاب‌هایی که مطالب آن‌را دانش‌مندان اروپایی صدها سال بعد دریافتند و بعضی از آن‌ها پایه‌گذار بسیاری از علوم ریاضی در عصر مدرن تکنولوژی امروز ماست. در این مدت، غیاث‌الدین به طور مداوم با دربار حاکم سمرقند در ارتباط بود. او جایگاه و احترام خاصی نزد شاه پیدا کرده بود. اختراعات و خلاقیت‌های او پادشاه را حسابی شیفته کرده بود؛ آن‌قدر محبوب که گاهی شاه به خاطر دفاع از جمشید، نزدیکان و اطرافیان خودش را هم محکوم می‌کرد. از طرفی جمشید اصلاً اهل چاپلوسی و تملق نبود. او به آداب، القاب و تعظیم‌های بی‌شماری که دیگران برای نزدیک شدن به شاه رعایت می‌کردند، توجهی نمی‌کرد و با شاه فقط مثل یک آدم محترم برخورد می‌کرد. همه‌ی این‌ها باعث شد که خیلی زود آتش کینه و حسادت اطرافیانی که روی شاه نفوذ داشتند کار خودش را بکند. غیاث‌الدین جمشید کاشانی سرانجام بر اثر همین کینه‌توزی‌ها، صبح 19 رمضان سال 832 هجری قمری در رصدخانه‌اش در بیرون شهر کشته شد.

نوآوری‌های مرد کاشانی

غیاث‌الدین اختراعات و نوآوری‌های زیادی در زمینه‌ی ستاره‌شناسی، ریاضیات و حتی پزشکی دارد. کتاب‌های زیادی هم به رشته‌ی تحریر درآورده، اما برخی از آن‌ها در دل تاریخ مانده و هرگز به دست ما نرسیده است. اکنون به برخی از ابداعات غیاث‌الدین جمشید اشاره می‌کنیم. هرچند شاید مفهوم برخی از آن‌ها را به خوبی متوجه نشوید؛ کافی‌است آن‌را نشان کسی که سال‌های آخر دبیرستان یا دانشگاه را می‌خواند، بدهید و آن‌گاه او را هم مانند خود متحیر کنید.

1- اختراع کسرهای دهگانی یا همان تبدیل یک عدد اعشاری به کسر. البته جمشید اولین مخترع آن نیست، اما بدون شک با ساده کردن راه استفاده از آن، اولین ترویج‌دهنده‌ی آن است.

2- دسته‌بندی معادلات درجه‌ی اول تا چهارم و حل عددی معادلات درجه‌ی چهار و بالاتر.

3- محاسبه‌ی عدد π (پی) تا 16 عدد اعشار. عدد π همان عددی است که پیش‌پا افتاده‌ترین استفاده‌ی آن محاسبه‌ی محیط و مساحت دایره است. او در کتاب «رساله‌ی محیطیه»‌اش نشان داد 6/2831853071795865= π 2 این عدد را با این دقت تا صد و پنجاه سال بعد کسی نتوانست تخمین بزند.

4- او روش‌های قدیمی انجام چهار عمل اصلی را تکمیل و تصحیح کرد و روش‌های جدیدی برای آن‌ها اختراع کرد. در واقع، جمشید کاشانی را باید مخترع روش‌های کنونی انجام چهار عمل اصلی حساب (به ویژه ضرب و تقسیم) دانست.

5- روشی را که اکنون ریشه‌ی دوم (جذر) یک عدد با آن محاسبه می‌شود، غیاث‌الدین ابداع کرده است. او همچنین این کار را ادامه داد و توانست روشی برای یافتن ریشه‌ی nام یک عدد بیابد.

6- جمشید یک ابزار رصدی ساخت. کاشانی ابزار رصدی جالبی اختراع کرد و آن را «طَبَقُ المناطِق» نامید. رساله‌ای نیز به نام «نُزهَهُ الحَدائِق» درباره‌ی چگونگی کار با آن نوشت. با این دستگاه می‌توان محل ماه و خورشید و پنج سیاره‌ی شناخته‌شده‌ی تا آن زمان و نیز فاصله‌ی هریک از آن‌ها را تا زمین، و برخی شاخصه‌های سیاره‌ای دیگر را به دست آورد.

7- غیاث‌الدین مهم‌ترین و مفصل‌ترین کتاب دوره‌ی اسلامی را در زمینه‌ی حساب و ریاضی نگارش کرد. کتاب «مفتاح‌الحساب» او هنوز هم مرجع بسیاری از علوم ریاضی است.

8- محسابه‌ی «جِیب» یا همان «سینوس» زاویه‌ی یک درجه با یک روش ابتکاری از کارهای دیگر اوست. او توانست سینوس یک درجه را تا 17 رقم اعشاری به دست آورد.

غیاث‌الدین در دوران حیاتش کتاب‌های بسیاری هم نوشت. «سُلّمُ السَماء» (نردبان آسمان) در نجوم نوشت و در آن قطر زمین، خورشید و بعضی ستارگان را محاسبه کرده است. در کتاب «مختصر در علم هیأت» درباره‌ی مدارهای ماه، خورشید، ستارگان و سیاره‌ها و چگونگی حرکت آن‌ها سخن گفته است. کتاب «مفتاح‌الحساب» کاشانی آن‌قدر مهم و ارزش‌مند است که به زبان‌های فرانسه، روسی، آلمانی و انگلیسی ترجمه شده است. مراکز نشر معروف دنیا بارها آن‌را منتشر کرده‌اند و بسیاری از محققین در سراسر دنیا روی نظریه‌های جمشید در این کتاب تز دکترا تعریف کرده و مدرک گرفته‌اند.

بزرگان علم و غیاث‌الدین

«پاول لوکی»، پژوهش‌گر برجسته‌ی آلمانی که بیش از هر مورخ دیگری در راه شناساندن اهمیت آثار ریاضی این دانش‌مند بزرگ به جهان علم کوشش کرده، درباره‌ی آثار کاشانی می‌گوید: «پس از پژوهش درباره‌ی برخی آثار کاشانی، که خوش‌بختانه بیش‌تر آن‌ها در کتاب‌خانه‌های شرق و غرب موجود است، او را ریاضی‌دانی هوش‌مند، مخترع، نَقّاد و صاحب افکار عمیق یافتم. کاشانی از آثار ریاضی‌دانان پیش از خود آگاه و به‌ویژه در  فن محاسبه و به کار بستن روش‌های تقریبی بسیار آگاه و چیره‌دست بوده است. اگر رساله‌ی محیطیه‌ی او به دست ریاضی‌دانان غربی معاصر وی رسیده بود، از آن پس مردم مغرب زمین از بعضی منازعات و تألیفات مبتذل درباره‌ی اندازه‌گیری دایره (محاسبه‌ی عدد π ) بی‌نیاز می‌شدند. اگر نظریه‌ی واضح و روشن علمی وی در مورد شناساندن کسرهای اعشاری انتشار یافته بود، فرانسوا وی‌یت، اِستِوِن، و بورگی ناچار نمی‌شدند یک قرن و نیم پس از کاشانی نیروی فکری و عملی خود را برای از نو یافتن این کسرها به کار اندازند.»

«اِدوارد اِستوارت کِندی»، پژوهش‌گر برجسته‌ی آمریکایی، درباره‌ی کاشانی چنین گفته است: «پیش از هرچیز باید گفت که کاشانی حاسبی زبردست بود و در این فن مهارت خارق‌العاده داشت. شاهد این مدعا این است که وی با اعداد شصتگانی خالص به آسانی و روانی حساب می‌کرد. کسرهای اعشاری را اختراع نمود، روش تکراری را در حساب به طور کامل و پی‌گیر به کار می‌بست.»

«آدُلف یوشکویچ»، از دانش‌مندان مشهور روسیه در کتاب تاریخ ریاضیات درباره‌ی کتاب ارزش‌مند کاشانی می‌نویسد: «مفتاح‌الحساب کتاب درسی، درباره‌ی ریاضیات مقدماتی است که استادانه تألیف شده و مؤلف آنچه را که طبقات مختلف خوانندگان کتاب بدان نیاز داشته‌اند، درنظر گرفته است. این کتاب از حیث فراوانی، تنوع مواد و مطالب و روانی بیان تقریباً در همه‌ی آثار ریاضی سده‌های میانی یگانه است.»