ورزش

ورزش زورخانه‌ای

ورزش زورخانه‌ای یا ورزش تابستانی، نام مجموعه حرکت‌های ورزشی با اسباب و بی‌اسباب و آداب و رسوم مربوط به آن‌هاست که در محدوده‌ی تاریخی و فرهنگی ایران از گذشته‌های دور رواج داشته است.

ورزش‌های زورخانه‌ای نام دیگر آیین پهلوانی و از ورزش‌های سنتی و به نام ایرانیان است. مکانی که در آن به ورزش باستانی می‌پردازند «زورخانه» نام دارد.

به نظر بسیاری از مورخین، زورخانه در حدود هفت‌صد سال پیش (قرن هفتم خورشیدی) به دست محمود، معروف به پوریای‌ولی که ظاهراً از مردم خوارزم بوده به شکل امروزی در آمده است.

ورزش زورخانه‌ای آداب خاصی دارد. آدابی که برگرفته از روح مُروَّت، جوان‌مردی و پهلوانی است. این خصایل با‌ارزش را مرشد زورخانه در قالب اشعار و داستان‌هایی آهنگین هم‌راه با ضرب زورخانه برای تهییج ورزش‌کاران در هنگام ورزش می‌خواند.

جای ایستادن ورزش‌کاران در گود

در گود زورخانه، هر یک از ورزش‌کاران به فراخور مقام خود در جایی می‌ایستند. کارکشته‌ترین و سال‌مندترین آن‌ها که پیش‌کسوت است، «میاندار» می‌شود و در میان گود روبه‌روی مرشد می‌ایستد. ورزش‌کاری که پس از او از ورزش‌کاران دیگر سال‌مندتر و آزموده‌تر است پای (سردم) می‌ایستد. اگر در میان ورزش‌کاران «سیّد»ی باشد و در ورزش باستانی پختگی چندانی هم نداشته باشد، پای (سردم) می‌ایستد.

ورزش‌کاری که از دیگر ناآزموده‌تر و ناپخته‌تر است و به او «تازه‌کار» می‌گویند، جایش در گود پشت‌سر میاندار است. دیگر ورزش‌کاران از بزرگ تا کوچک (از نظر آزمودگی) به ترتیب کنار گود، دورتا‌دور میاندار می‌ایستند.

﷼

برخی از حرکت‌های اصلی در ورزش زورخانه‌ای عبارت‌اند از:

پا زدن

پیش از آغاز پا زدن، میاندار در میان گود می‌ایستد و ورزش‌کاران دورتا‌دور او گرد می‌آیند. نخست پای آرامی می‌زنند که به آن پای نرم می‌گویند. به این صورت که ورزش‌کار پنجه‌ی یک پا را اندکی از زمین بلند می‌کند و روی پنجه‌ی پای دیگر، خود را تکان می‌دهد و به آرامی پس و پیش می‌رود.

ورزش‌کاران در زورخانه به چهار شکل پا می‌زنند:

- پای اول (پای چپ و راست).

- پای جنگلی.

- پای تبریزی اول، دوم و پای سوم.

- پای آخر.

در پای جنگلی ورزش‌کار روی پنجه‌های پا می‌ایستد و با آواز و صدای ضرب مرشد یک ‌بار، سنگینی بدن خود را روی پای چپ می‌اندازد و پای راست را به پیش پرتاب می‌کند و بار دیگر روی پنجه‌ی پای راست می‌ایستد و پای چپ را به پیش پرتاب می‌کند. این کار، تند و پی در پی انجام می‌گیرد.

چرخ زدن

چرخ زدن بر پنج گونه است:

1- چرخ جنگلی: ورزش‌کار در میان گود می‌آید، دست‌ها را در امتداد شانه نگه می‌دارد و به نرمی خود را تکان می‌دهد و آرام و هماهنگ با صدای ضرب مرشد، دور گود می‌چرخد.

2- چرخ تیز: ورزش‌کار در میان گود یا دور گود بسیار تند به دور خود می‌چرخد. گاهی سرعت چرخ آن‌قدر زیاد می‌شود که هیکل چرخنده را نمی‌توان تشخیص داد.

3- چرخ سبک و چمنی: ورزش‌کار نه تند و نه آرام، بلکه سنگین و زیبا به دور خود می‌چرخد و با چرخ، دور گود را هم می‌پیماید.

4- چرخ تک‌ پر: ورزش‌کار پس از یک‌ بار به دور خود چرخیدن، یک ‌بار هم به هوا می‌جهد و در هوا چرخی به دور خود می‌زند. معمولاً ورزش‌کار تک‌ پرها را در هوا در گوشه‌های گود انجام می‌دهد.

5- چرخ سه‌تک پر: ورزش‌کار سه‌بار به دور خود می‌چرخد، آن‌گاه یک تک ‌پر در هوا می‌زند.

نکته: مرشد برای هر یک از چرخ‌ها آهنگی ویژه بر ضرب می‌گیرد.

میل گرفتن

میل باستانی افزاری است چوبی و کله‌قندی و توپر، ته آن گرد و هموار و سر آن تخت یا گرد است و در میان آن، دسته‌ای به درازی پانزده سانتی‌متر فرو برده‌اند. وزن هر میل از 5 تا 40 کیلوگرم است.

میل گرفتن بر سه گونه است:

1- میل سنگین: ورزش‌کاران با آهنگ و ضرب مرشد، آرام و سنگین یک‌بار میل دست راست را روی شانه و پشت و پهلو و سینه‌ی راست می‌چرخانند و میل دیگر را پیش سینه‌ی چپ رو‌ به بالا نگاه می‌دارند و یک ‌بار هم عکس این کار را با دست چپ انجام می‌دهند.

2- میل چکشی یا سرنوازی: ورزش‌کاران با آهنگ ضرب مرشد که تند و با شتاب است، میل را روی شانه‌ها، پشت، پهلو و سینه به تندی می‌چرخانند.

3- میل جفتی: نخست دو میل را در برابر هم روی سینه نگه می‌دارند و سپس پی‌درپی و با هم به پشت می‌برند و بازمی‌گردانند.

شنا رفتن

برای شنا رفتن از تخته‌ی شنا استفاده می‌کنند. تخته‌ی شنا چوبی است هموار به درازای 70 سانتی‌متر، پهنای 7 سانتی‌متر و قطر 2 سانتی‌متر. گاهی کوچک‌تر و بزرگ‌تر از این اندازه هم ساخته می‌شود. در زیر تخته نزدیک دو سر آن دو پایه‌ی ذوزنقه‌ای‌شکل با ارتفاع 4 سانتی‌متر میخ‌کوب شده است.

ورزش‌کاران 4 گونه شنا می‌روند:

1- شنای کرسی: ورزش‌کاران پس از گذاشتن تخته در کف گود، دو سر آن را می‌گیرند و دو پا را در برابر آن‌جا که بتوانند از هم باز می‌کنند و سپس شنا می‌روند.

2- شنای دست و پای مقابل: دو دست ورزش‌کار روی تخته به فاصله‌ی 20 سانتی‌متر از هم قرار دارد و پاهای او در امتداد بدن کشیده و جفت است.

3- شنای دو شلاقه: همان شنای دست و پای مقابل است با این تفاوت که در آن دو ‌بار پیاپی شنا می‌روند.

4- شنای پیچ: دست‌های ورزش‌کار روی تخته از یک‌دیگر باز است. در حرکت اول ورزش‌کار سر خود را زیر بغل چپ می‌برد و تنه‌ی خود را به‌سوی راست می‌چرخاند و در حرکت دوم عکس این کار را تکرار می‌کند.

سنگ گرفتن

سنگ افزاری است دوپاره و راست‌گوشه که از درازا با بست‌های فلزی به یک‌دیگر چسبانیده شده و یک برِ آن هلالی است. درازی سنگ یک متر و پهنای آن 70 سانتی‌متر است. در میان سنگ سوراخی است که در آن دستگیره‌ای گذاشته‌اند و روی آن را با نمد یا کهنه پوشانده‌اند تا دست ورزش‌کار را هنگام سنگ گرفتن زخم نکند. وزن هر دو سنگ از 20 تا 120 کیلوست. سنگ را در قدیم سنگ زور یا سنگ نعل هم می‌نامیدند؛ زیرا به شکل نعل است.

شیوه‌ی سنگ گرفتن

سنگ گیرنده در بالای گود در جایی از زمین که لنگ انداخته‌اند به پشت می‌خوابد و سه بالش، یکی را زیر سر و دو‌تای دیگر را زیر بازوی راست و چپ می‌گذارد. دو سنگ را با دو دست چنان می‌گیرد که سرهای هلالی آن به دو سوی سرش باشد و پی‌در‌پی به پهلوی چپ و راست می‌غلطد. هنگامی که بر پهلوی چپ است سنگ را با دست راست طوری بالا می‌گیرد که دست کاملاً ‌راست بایستد و خمیده نباشد و عکس این کار هم در پهلوی راست با دست چپ انجام می‌شود.

کبادّه کشیدن

کبادّه ‌افزاری آهنی، مانند کمان و سراسر تنه‌ی آن از آهن است و در میانش «جادستی» دارد. درازای آن نزدیک به 120 تا 130 سانتی‌متر است.

چله‌ی کباده زنجیری است 16 حلقه‌ای‌- گاهی کم‌تر یا بیش‌تر‌- و در هر حلقه 6 پولک آهنی دارد و میان آن، جادستی گذاشته شده است. وزن کباده از 10 تا 40 کیلوست.

کباده کشیدن به این‌گونه است که ورزش‌کار کمان کباده را با دست راست و زنجیر آن را با دست چپ می‌گیرد (برخی هم برعکس می‌گیرند) و بالای سر که در این حالت دو بازوی او کمی تا شده است نگه می‌دارد و با ضرب و آواز مرشد، یک ‌بار دست راست را در امتداد شانه نگه می‌دارد و دست چپ را روی سر خم می‌کند و می‌خواباند و بار دیگر دست چپ را در امتداد شانه نگه می‌دارد و دست راست را روی سر خم می‌کند و می‌خواباند. ورزش‌کار باید روی پنجه‌های دو‌پا بایستد و با آهسته و نرم حرکت دادن کباده بالای سرش، پا‌به‌پا شود و پیش و پس برود.

﷼

دوستان عزیز، انجام ورزش باستانی نیاز به وسایل و تمرین دارد؛ امّا برای شروع توصیه می‌کنیم حداقل چند مرتبه به زورخانه بروید تا از نزدیک با حال و هوای این ورزش اصیل ایرانی آشنا شوید.﷼