قند پارسی

شبه‌قاره‌ی هند

شکّرشکن شوند همه طوطیان هند

زین قند پارسی که به بنگاله می‌رود

کاروان قند پارسی در طول تاریخ هرکجا رفت، تأثیرات عمیقی بر فرهنگ و ادب آن مناطق گذاشت. این‌بار به سراغ شبه‌قاره‌ی هند می‌رویم و مختصری از نفوذ و صلابت زبان و ادب فاخر پارسی را در این شبه‌قاره شرح می‌دهیم.

به نظر  محققان، نخستین جرقه‌های پیوند فرهنگی و تاریخی میان ایرانیان و ساکنان شبه‌قاره‌ی هند در حدود 2500 سال پیش شروع به درخشیدن کرد.

ابن‌ندیم آورده که در دوره‌ی ساسانیان گروهی از دانش‌مندان ایرانی برای آشنایی با دستاوردهای سایر اقوام به سوی هند عزیمت کردند...

از مدارک چنین برمی‌آید که در دوره‌ی اسلامی و در سده‌ی سوم هجری، هندوان آشنایی عمیقی با زبان پارسی پیدا می‌کنند. در آن روزگار مردم مولتان، سند و مُکران به زبان پارسی سخن می‌گفتند. با روی کار آمدن غزنویان، آشنایی با سرزمین هند بیش‌تر شد. با توجه به این‌که فارسی، زبان رسمی دربار بود، شاعران و نویسندگان بسیاری در هند ظهور کردند که به فارسی می‌نوشتند و می‌سرودند. از جمله‌ی آن‌ها می‌توان از مسعود سعد‌سلمان نام برد. مسعود‌ سعد اولین شاعر مسلمان ایرانی الاصل بوده که در هند می‌زیسته است. وی به سه زبان هندی،عرب و فارسی مسلط بوده،اما بیش‌تر اشعارش به زبان فارسی سروده شده است.

حکومتی که بیش‌ترین سهم را در ترویج شعر و ادب و فرهنگ یاران، در سرزمین هند را داشته، «گورکانیان» بوده‌اند. علاقه‌ی بی‌حد وحصر سلاطین گورکانی به شعر، ادب و هنر ایران زمین، زمینه‌ی جذب دانش‌مندان، هنرمندان، نویسندگان و شعرا را به دربار فراهم می‌کرد.

 به دستور اکبرشاه گورکان، بزرگان ادب و فرهنگ و دانش‌مندان ایران مأموریت یافتند تا شاه‌کارهای ادبی و کتاب‌های مطرح علمی آن روزگار را به زبان پارسی ترجمه کنند.

در این روزگار، دربار شاهان هند، کعبه‌ی آمال هنروران، ادیبان ونویسندگان ایرانی بود؛ زیرا نه‌تنها از جهت تأمین معاش زندگی دغدغه‌ای نداشتند، بلکه احترام و منزلتی نزد مردم و درباریان پیدا کرده بودند.

بسیاری از گیلان، مازندران، شیراز، اصفهان، مشهد، تبریز، همدان، کاشان و ... هرکس هر هنری داشت به شوق شکرستان هند، راهی شد.

هنرمندان و شاعرانی چون: مشرقی، فیاض لاهیجی، حسن بیگ رفیع قزوینی، بابا فغانی، کلیم کاشانی، هلالی جغتایی، طالب آملی، عرفی شیرازی، ظهوری، علی‌بن عثمان هجویری، صائب تبریزی و عبد‌القادر بیدل دهلوی که از سرآمدترین‌ها بودند، دربار هند را به تسخیر خود درآورده بودند.

حضور چشم‌گیر شاعران ایرانی در هند و به‌وجود آمدن دیدگاه‌های خلاقانه و تفکرات جدید سبب شد تا سبک جدیدی در عرصه‌ی ادیبان پدید آید که به «سبک هندی» مشهور است. شیفتگی گورکانیان به فرهنگ کهن ایران سبب شد تا اکبرشاه گورکانی، جشن نوروز را که جشنی کاملاً ایرانی است در دربار خود مرسوم کند و به شیوه‌ی پادشاهان ایران، جشن‌های باشکوهی ترتیب دهد.

از دیگرشاهان گورکانی، شاه جهان بود که به هم‌راه همسرش (ممتاز‌محل)، علاوه بر ذوق و قریحه‌ی ادبی، هنر دوستی‌شان زبانزد بود. می‌گویند شاه جهان به قدری به خط و هنر خوشنویسی میرعماد قزوینی (استاد خط نستعلیق) علاقه داشت که صاحب تذکره‌ی خوشنویسان می‌نویسد: «هرکس برای شاه جهان قطعه‌ای از خط میر (میرعماد) هدیه بیاورد، منصب و شهریه‌ی یک‌‌صدی صله می‌گیرد.»

- علاوه بر زبان و ادب فاخر فارسی که در شبه‌قاره‌ی هند از جایگاه رفیعی برخوردار است، ساخت بنای زیبا و عظیم «تاج‌محل» حاصل ذوق و هنر و استادی تمام و کمال هنرمندان ایرانی است.

تاج محل آرمگاهی است با 58 متر ارتفاع،56 متر پهنا که روی یک تخته‌ی عظیم 100 متر × 100 متر مرمرین ساخته شده است. این بنای بزرگ در یک باغ پهناور 18 هکتاری قرار دارد که در مرکز این باغ یک نهر آب طولانی وجود دارد که به شیوه‌ی چهار باغ‌های ایرانی ساخته شده است.

تاج‌محل در نزدیکی شهر آگرا و در 200 کیلومتری جنوب دهلی‌نو پایتخت هندوستان واقع شده است. این بنا به دستور شاه جهان، پنجمین امپراطور گورکان هند و به منظور یادبود از همسر ایرانی و محبوبش «ممتاز محل» که در سال 1631 میلادی و در هنگام وضع حمل فوت کرد بنا شده است.

«ممتاز‌محل» از همسرش می‌خواهد که بعد از مرگ او، شاه با کسی ازدواج نکند و برای او مقبره‌ای بسازد تا یادش همیشه جاویدان بماند.

ریشه‌های ایرانی تاج‌محل به خوبی نمایان است. این بنا به سبک کار هنرمندان معماری ایران در دوره‌ی صفویه شباهت بسیاری دارد. تاج‌محل در واقع نمایان‌گر حد اعلای نبوغ هنر معماری ایران در خاک هند است. از جمله‌ی بارزترین برتری معماری تاج‌محل می‌توان به اصل تقارن اشاره کرد که به طرز باشکوه و ستایش‌انگیز رعایت شده است.

استاد احمد لاهوری و برادرش استاد حمید لاهوری، سرمعماران ایرانی سازنده‌ی تاج‌محل در هند بوده‌اند.

بسیاری از متون مرتبط، از عیسی‌خان شیرازی به عنوان نقشه‌نویس و از امانت خان شیرازی به عنوان طغرانویس که هر دو ایرانی بوده‌اند، نام برده شده است.

عبدالحق شیرازی در سال 1609 میلادی از شیراز به هند مهاجرت کرد و به خاطر استعداد فوق‌العاده‌اش در هنر خوشنویسی، از سوی شاه جهان به امانت‌خان ملقب شد. به احتمال قریب به یقین تمام خطاطی‌های روی در و دیوار تاج‌محل به امانت‌خان سپرده شده است؛ زیرا تنها نام اوست که به شکل «امانت‌خان شیرازی» زیر یکی از خطاطی‌ها در ایوان جنوبی تاج‌محل حک شده است.

در بنای تاج‌محل آن‌چه کاملاً مسلم است این‌که خط ثلث کتیبه‌های تاج‌محل که به رنگ مشکی به زمینه‌ی مرمر سفید نشسته اثر امانت‌خان شیرازی است. ضمن آن‌که شعر و خط فارسی نیز در کتیبه‌ها‌ی ‌این بنا دیده می‌شود، به زیبایی‌های تاج‌محل بسیار افزوده است.

گفته می‌شود درساخت این بنا 20 هزار کارگر، استاد کار، معمار، سنگ‌تراش، نقاش، فلزکار و جواهرتراش به مدت 22 سال کار کرده‌اند.

بنای تاج‌محل جزو میراث جهانی یونسکو و یکی از عجایب هفت‌گانه‌ی جهان است.