خانه‌ی بروجردی‌ها، ترنم خشت و گچ و کاشی...

شهر کاشان در استان اصفهان با آن که شهر زیاد بزرگی نیست، بسیار مشهور است. محتشم کاشانی، ملّا محسن فیض کاشانی و قطب راوندی از مفاخر شهر کاشان هستند که همه آن‌ها را می‌شناسند. از طرفی آن‌قدر جاذبه برای دیدن و دانستن در کاشان است که اگر تا به حال به آن‌جا سفر هم نکرده باشی، حتماً چند تا از آن جاذبه‌ها را می‌شناسی و در موردش اطلاعات خوبی داری. از گلاب گیری‌های قمصر، مراسم قالی مشهد اردهال و طبیعت زیبای نیاسر با آن آبشار روح‌نوازش گرفته تا باغ فین و دیگر بناهای تاریخی مشهور کاشان، همه دلیل‌های خوبی برای این هستند که به کاشان سفر کنی. خانه‌های قدیمیِ زیبایی که در این شهر سالم مانده‌اند و اکنون از جاذبه‌های توریستی کاشان به حساب می‌آیند. مثل خانه‌ی طباطبایی‌ها، خانه‌ی عامری‌ها و خانه‌ی بروجردی‌ها که در این شماره بیش‌تر با آن آشنا می‌شوید.

خیابانی پر از خانه‌های قدیمی

شاید تا بخواهی خانه‌ی بروجردی‌ها را پیدا کنی، مجبور باشی کمی در پیاده‌روی‌هایت با گرمای کاشان دست و پنجه نرم کنی. گرمای سوزاننده‌ی آفتاب کاشان وقتی که از خیابان فاضل نراقی به خیابان علوی قدم می‌گذاری، نم نمک صورتت را می‌سوزاند. در گوشه و کنار این خیابان‌ها بناها و خانه‌های تاریخی متعددی دیده می‌شود. این خانه‌ها آن‌قدر زیبا هستند که با این که تا به حال برای دیدن آن‌ها نیامده‌ای، چند دقیقه‌ای از همان بیرون محو تماشای آن‌ها شوی و گرمای سوزاننده‌ی آفتاب را اصلاً فراموش کنی. در میانه‌های خیابان پس از عبور از کنار خانه‌ی تاریخی عامری‌ها، همان خانه‌ای که دیوارهایش از راستای معمولی خیابان کمی جلوتر است و حریم چند ده ساله‌ی خود را از خیابان چند ساله بازپس گرفته است، وارد کوچه‌ای می‌شوی. چند قدم جلوتر، وسط‌های کوچه، مقابل دری می‌ایستی که بر بالای آن بر کاشی‌های مزین به گل‌های اسلیمی، نوشته شده است: «اداره‌ی میراث فرهنگی کاشان. این‌جا خانه‌ی تاریخی بروجردی‌هاست.»

خانه‌ای پر از هنرهای ناب ایرانی

ورودی از طریق در چوبیِ بزرگ با کنده‌کاری‌ها و گُل میخ‌های متعدد و دو کوبه که بر پاشنه‌ی سنگی می‌چرخد و به هشتی راه می‌یابد، توجهت را جلب می‌کند. از در که وارد می‌شوی، راه‌روی کاهگلی حس غریب دوران کودکی و خانه‌ی قدیمی پدربزرگت را برایت زنده می‌کند. آن‌گاه از در ورودی به سوی حیاط سرازیر می‌شوی. چند پله‌ی آجری کوتاه را باید پایین بروی و از دالان نسبتاً بلندی هم عبور کنی. وسط دالان، پیچ ملایم و ظریفی دارد. می‌گویند دالان خانه‌های قدیمی این پیچ را داشته تا اگر در خانه باز بود، داخل خانه و نامحرم‌ها دیده نشوند. دالان که تمام می‌شود، بی‌اختیار چند لحظه می‌ایستی و محو تماشای منظره‌ی باشکوه مقابلت می‌شوی. حیاط خانه چشمت را نوازش می‌دهد. آن‌گاه که به اندرونی و بیرونی خانه سرک می‌کشی از این همه زیبایی و جلال در شگفت می‌مانی. این‌جاست که ناخودآگاه بر استاد معمار این خانه آفرین می‌گویی که چگونه این چنین زیبا و موزون، خشت و گل و گچ و آجر را در کنار هم به خانه‌ای چنین مجلل و با شکوه تبدیل کرده است. خانه‌ای که پس از حدود 150 سال استوار و پابرجاست و زیبایی‌های خود را آن‌ چنان حفظ کرده که در گذر زمان چیزی از ابهت و چشم‌نوازی‌اش کاسته نشده است!

خانه‌ی تاریخی بروجردی‌ها که در محله‌ی قدیمی سلطان امیراحمد کاشان قرار دارد، نمونه‌ی یکی از خانه‌های مسکونی دوره‌ی قاجار است که در سال 1280 هجری قمری از سوی یکی از بازرگانان معروف کاشان، «حاج سیدحسین نطنزی» ساخته شده است. هر چند اسناد تاریخی نشان می‌دهد ساخت این خانه بیش از 10 سال زمان برده تا به این شکل کنونی درآمده است.

کاشانی‌ها به مهمان‌نوازی مشهوراند؛ چون رفت و آمدهای حاج حسین نطنزی بیش‌تر با تاجران بروجرد بوده است و آن‌ها به آن‌جا زیاد می‌آمدند، به رسم مهمان‌نوازی، نام آن هم به بروجردی‌ها معروف شده، و به همین مناسبت محل سکونت وی نیز به خانه‌ی بروجردی‌ها شهرت یافته است.

طراح و سازنده‌ی خانه‌ی بروجردی‌ها معمار چیره‌دست کاشانی «استاد علی مریم کاشانی» بوده، که خانه‌ی تاریخی طباطبایی‌ها و تیمچه‌ی امین الدوله در بازار کاشان نیز هنر دست این استاد با ذوق و سلیقه است. البته بیش از 50 بنا و معمار دیگر زیردست او در کار ساخت خانه‌ یاری‌اش کرده‌اند. نقاشی‌های خانه‌ی بروجردی‌ها هم زیر نظر دو هنرمند بزرگ و نام‌دار نقاشی ایران در دوران قاجار «میرزا ابوالحسن غفاری کاشانی» (بنیان‌گذار اولین مدرسه‌ی نقاشی در ایران) و برادرزاده‌اش «میرزا محمدخان غفاری کاشانی» ملقب به «کمال‌الملک» استاد بی‌بدیل نقاشی کشورمان، ترسیم شده‌اند و طرح‌های گچبری خانه هم با نظارت این دو استاد به انجام رسیده است.

خانه‌ای برای کویر

خانه‌ی بروجردی‌ها متناسب با خصوصیات اقلیمی و شرایط آب و هوایی منطقه‌ی کویری کاشان طراحی و ساخته شده، به گونه‌ای که در گرمای شدید تابستان هوای خنک و بسیار مطبوعی از طریق بادگیرهای واقع در بالای پشت‌بام به صورت طبیعی و دایمی به زیرزمین‌ها سرازیر شده و در آن‌ها جریان می‌یابد. خانه‌ی بروجردی‌ها به طور کلی شامل دو بخش بیرونی و اندرونی است که سر درِ اصلی و هشتی ورودی بین این دو بخش مشترک است.

علاوه بر این، هر یک از این دو بخش درهای جداگانه‌ای هم دارند که با آن‌ها، مستقیماً به کوچه دسترسی پیدا می‌کنند. قسمت بیرونی خانه، در حقیقت همان عمارت و حیاطی است که به محض ورود، آن‌جا را ملاقات می‌کنی. بیرونی خانه از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده است. راه‌روی ورودی، حیاط مرکزی، تالار سرپوشیده و نورگیری که با گچ‌کاری‌های هنرمندانه‌ای روی سقف آن تعبیه شده است. ایوان جنوبی اندرونی، به حیاط و باغچه‌ی باصفای داخل آن و حوض بزرگ مستطیلی که وسط حیاط قرار دارد، مشرف است. اتاق‌های تابستانی و حیات خلوت‌های بین اتاق‌ها و بالاخانه‌هایی که به صورت قرینه‌ در دو سوی تالار اصلی قرار گرفته‌اند، از جمله بناهای دیگر بیرونی هستند. بادگیرهای قدیمی، اتاق‌های تابستانی را آن‌قدر خنک کرده‌اند که شاید کولرهای امروزی به سختی به گرد پای آن‌ها برسند. زیرزمین (سرداب)ها هم جزء بیرونی به حساب می‌آیند.

اتاق‌های پنج دری زمستانی، شاه‌کار دیگری از مجموعه بناهای خانه هستند که بدنه‌ی داخلی آن‌ها با گچبری‌های بسیاری ظریفی با طرح گل و مرغ و شکارگاه و نقوش حیوانات تزیین شده‌اند. معماری این اتاق‌های آفتاب‌گیر به گونه‌‌ای است که در زمستان با صرف کم‌ترین انرژی به راحتی گرم شده و برای زندگی مطلوب می‌شدند. تالار بزرگ و سرپوشیده و حیات‌خلوت‌های دو طرف آن با نقاشی‌های ظریف و هنرمندانه و گچبری‌های برجسته و بسیار بدیع زینت شده‌اند. کافی است سری بلند کنی و به تماشای سقفی بایستی که از داخل تقسیم‌بندی‌های هندسی متقارن و چشم‌نوازی دارند، تا برای چند لحظه، از فضای قرن بیست و یکم خارج شوی و روزگار قاجار را به عینه لمس کنی.

بخش اندرونی خانه‌ی بروجردی‌ها هم از قسمت‌های متعددی ساخته شده است:‌ قسمت جنوبی دارای یک حیاط مرکزی و تالار بزرگ پذیرایی مزین به آینه‌کاری است و به رسم ایرانیان، مهمان‌خانه معمولاً زیباترین تزیینات و آینه‌کاری‌‌ها را دارد. در دو طرف تالار، بالاخانه‌هایی ساخته شده که رو به داخل تالار باز می‌شوند. بالاخانه‌ها معمولاً محل اسکان بانوان بوده و از بالا به محوطه‌ی مهمان‌خانه‌ مشرف بوده، طوری که خانم‌ها، آقایان را می‌دیدند: اما برعکس نه. در اطراف تالار هم اتاق‌های گوشواره بنا شده است. اتاق‌های سرتاسر ضلع غربی این قسمت از اندرونی به بخش شرقی حیاط بیرونی راه دارند. قسمت شمالی اندرونی هم از یک حیاط خلوت، یک اتاق پنج‌دری ساده، صندوق‌خانه (محل نگه‌داری لباس‌ها و سایر وسایل)، اتاق نشیمن و یک سرداب بزرگ تشکیل شده است.

به طور کلی خانه‌ی بروجردی‌ها از نظر طرح و معماری، قدمت، تزیینات و نقاشی گچبری در زمره‌ی نفیس‌ترین آثار تاریخی کشور قرار دارد و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. بازدید از بنای زیبای خانه‌ی بروجردی‌ها در کنار دیگر دیدنی‌های شهر کاشان، بدون شک، خاطره‌ای خوش برایت به جای خواهد گذاشت.