قند پارسی

هرات

هرات در گذشته تکه‌ای با ارزش از خاک ایران بزرگ بود.

امروزه پس از کابل و قندهار، سومین شهر پرجمعیت و قطب صنعتی افغانستان است. هرات پیش از کشف اقیانوس هند، در گذرگاه جاده‌ی ابریشم قرار داشت.

رودخانه‌ی معروف «هریرود» از کنار این شهر می‌گذرد.

هرات در طول تاریخ مرکزی بوده برای ارتباط بین تمدن‌های شرق و غرب. از این رو هرات یکی از گهواره‌های تمدن پربار خراسان بزرگ شناخته می‌‌شود.

مردم هرات به زبان پارسی با لهجه‌ی هراتی سخن می‌گویند. این شهر مهم‌ترین کانون فرهنگی و تاریخی افغانستان به شمار می‌آید.

در سال 31هـ .ق. (حدود 650م) یا کمی پس از آن، هرات به دست مسلمانان فتح شد. در دوره‌ی اعراب (مقارن با قرون وسطی) هرات به هم‌راه مرو، بلخ و نیشابور یکی از چهار قسمت (چهار ربع) ایالت خراسان و بزرگ‌ترین شهر باستانی خراسان بود. هرات را دل خراسان نیز نامیده‌اند.

حمدالله مستوفی در کتاب «نُزهة‌القلوب» درباره‌ی هرات چنین آورده: «هرات هوایی به غایت نیکویی و درستی دارد و پیوسته در تابستان شمال وزد.» و در خوشی آن گفته‌اند: «اگر سرزمینی خاک اصفهان و باد هرات و آب خوارزم را یک جا داشته باشد، مرگ در آن‌جا بسیار کم است.»

هرات تا پیش از هجوم مغول همواره شهری آباد بوده است. در زمان حکومت غور در هرات، دوازده هزار دکان آباد، شش هزار حمام و کاروان‌سرا و 359 مدرسه و خانقاه وجود داشته است.

هرات مانند دیگر مناطق خراسان با هجوم مغولان در سال 1222 میلادی به کلی ویران شد. در این کشتار وحشیانه بیش از نیمی از مردم هرات قتل عام و مابقی آواره شدند. هرات بعد از مغولان پایتخت آل کرت بود.

در سال 784هـ .ق . نقطه‌ی عطفی در تاریخ هرات شکل گرفت. تیمور لنگ با نابود کردن آل‌کرت هرات را تحت نفوذ خود درآورد.

در دوره‌ی تیموریان، هرات به اوج رونق و شکوفایی خود رسید و دوران طلایی در هرات آغاز شد. تیموریان که شیفته‌ی فرهنگ و هنر ایرانیان شده بودند، به پرورش نقاشان، معماران و موسیقی‌دانان همت گماردند. دربار تیموریان پُر از هنرمندان، ادبا، نویسندگان و دانش‌مندان بود و با حضور بزرگان ایرانی آنان دین اسلام را پذیرفته و دستور ساخت مساجدی بزرگ و مجلل را دادند که زینت‌بخش شهرها باشد.

به خاطر وجود هنرمندان و معماران زبردست ایرانی و ساخت بناهای زیبا در هرات، بعدها لقب «فلورانس آسیا» را به هرات دادند.

در آن زمان هرات مرکز تجمع هنرمندان، شاعران، نویسندگان و دانش‌مندان شده بود. بایسنقر میرزا از شاهزادگان تیموری که خطاطی هنرمند بود و سرپرستی امور هنری شهر را بر عهده داشت، زمینه‌ی حضور استادکار معروف و بزرگ ایران را در هرات فراهم کرد و «کمال‌الدین بهزاد» در هرات سکنی گزید. کتاب مصور «ظفرنامه تیموری» از معروف‌ترین آثار کمال‌الدین بهزاد است که پُر از آثار مینیاتوری ایشان است. تأثیر فرهنگ و ادب ایران زمین در حکومت‌های غیرایرانی تا آن جا بود که بسیاری از حکام، وزرای خود را از بزرگان ایرانی انتخاب می‌کردند. از جمله می‌توان از امیر علیشیر نوایی– نویسنده و شاعر– که وزیر سلطان حسین بایقرا بود و خواجه نصیرالدین طوسی نام برد. امیر علیشیر نوایی به تشویق هنرمندان و ادیبان به ساختن بناهایی ماندگار در هرات همت گماشت.

معاهده‌ی پاریس و جدایی از ایران

پس از مرگ نادر، افغان‌ها بر هرات مسلط شدند. انگلیسی‌ها برای آن‌ که جلو دست اندازی‌ روس‌ها به مستعمره‌ی‌شان –هندوستان- را بگیرند در فکر سرزمینی حایل میان هند و روسیه بودند و هرات سرزمین دلخواه انگلستان بود.

در دوران معروف به بازی بزرگ، عباس میرزا از سوی فتح‌علی شاه قاجار مأمور پس گرفتن هرات از افغان‌ها شد؛ اما در میان راه از دنیا رفت. در زمان ناصرالدین شاه، حسام السلطنه هرات را پس گرفت و سپاه ایران در هرات مستقر شد؛ اما انگلستان با تصرف سواحل جنوبی ایران خواهان بیرون رفتن سپاه ایران از هرات شد.

در سال 1273هـ .ق . معاهده‌ای بین ایران و انگلستان در پاریس امضا شد به این مضمون که نیروهای بریتانیا از بنادر جنوبی ایران خارج شوند و در عوض سپاهیان ایران نیز هرات را تخلیه کنند. به ناچار هرات که از زمان تأسیس کشور ایران به دست کوروش بزرگ همیشه بخشی وفادار از ایران بود، بر اثر بی‌لیاقتی دربار قاجار از ایران جدا گشت.

فرهنگ و هنر

شهر هرات به خاطر وجود شاعران، نویسندگان و هنرمندانی که از گذشته تاکنون در این شهر پرورش یافته‌اند به شهر علم و هنر شهرت دارد.

از بزرگان این دیار می‌توان از خواجه‌عبدالله انصاری معروف به پیرهرات نام برد. الهی‌نامه‌ی ایشان از زیباترین و دلکش‌ترین متون ادبی و از حال و هوای عرفانی ایشان حکایت دارد. وی شاعر و عارف سده‌ی پنجم هجری است.

عبدالرحمن جامی (شاعر سده‌ی نهم هجری)، کمال الدین بهزاد (نقاش و مینیاتوریست عصر تیموریان)، امام فخر رازی (شاعر سده‌ی ششم)، امیر علیشیر نوایی (دانش‌مند و شاعر عصر تیموریان)، میر خواند (مورخ عصر تیموریان)، میرعلی هروی (خوشنویس)، گوهرشاد بیگم (همسر سلطان شاهرخ تیموری و یکی از زنان نیکوکار و نامدار)، مولانا حسین واعظ کاشفی (واعظ مشهور عصر تیموری)، شاه عباس کبیر (نامدارترین شهریار دوران صفوی و متولد هرات) از جمله بزرگان تاریخ هرات هستند.

آثار تاریخی

هرات پُر از آثار دیدنی و تاریخی است. آثاری مانند: پل مالان (روی رودخانه‌ی هریرود)، ارگ هرات، مسجد جامع بزرگ هرات (پنجمین مسجد جامع بزرگ جهان)، مصلای هرات به جا مانده از دوران تیموریان، مسجد جامع خرقه مبارکه (مسجدی دیدنی در منطقه‌ی پایحصار هرات)، آرامگاه ملکه گوهرشاد بیگم، آرامگاه خواجه‌عبدالله انصاری در منطقه‌ی گازرگاه شریف، مناره‌های مقبره‌ی شاهرخ میرزا، آرامگاه جامی و‌... از اماکن دیدنی هرات هستند. همچنین حوض‌ها، آب انبارها، خانه‌ها و دالان‌های تو در تو در شهر کهنه‌ی هرات از مظاهر مهم معماری و تمدن قدیمی شهر و از جاهای دیدنی هرات است.

محصولات کشاورزی

محصولات کشاورزی هرات بسیار متنوع است. انواع خربزه، انواع انجیر، بادام، به، هندوانه، شفتالو، انار، زردآلو، توت و... از محصولات هرات است. انگور هرات از شهرت بسیاری برخوردار است. نظامی سمرقندی در چهار مقاله می‌گوید: «... در سواد هری صد و بیست لون انگور یافته شود هر یک از دیگری لطیف‌تر.» مشهورترین انگورهای هرات عبارت‌اند از: انگور فخری، لعل، کشمشی، عسگری، روچه، لوغی، صاحبی، حسینی، پوسنگی، مسکه، شنگول خانی، میراحمدی و...

در سال 2008 شهر قدیم هرات برنده‌ی جایزه‌ی میراث فرهنگی آسیا و اقیانوسیه در سازمان علمی فرهنگی آموزشی (یونسکو) سازمان ملل شد.