کتابشناسى زنان

مقدّمه

عالمان و دانشوران حوزه درباره جایگاه، احکام و مسائل زنان مقاله‏ها و کتابهاى بسیار نگاشته‏اند و در این زمینه، گاه به مدد متون کتاب و سنّت منزلت و مقام زن را تبیین و زمانى هم احکام فقهى زنان را به اجتهاد و تقریر بیان کرده‏اند.

تحلیل مسائل زنان و پاسخ‏گویى به آنها، هماره از دیگر مساعى اندیشه وران حوزه بوده است.

آنان با ژرف اندیشى و احاطه علمىِ شایسته، کوشیده‏اند تا براى پرسشها، شبهه‏ها و اشکالها، در موضوعات و مسائل زنان، پاسخى سنجیده و استوار فراهم آورند.

گرچه تلاشهاى یاد شده، مجموعه‏اى شایسته و سودمند را پیش روى خوانندگان نهاده است; لیک همچنان عرصه‏هاى ناپیموده در این حوزه بسیار است و به تدقیقِ هرچه بیش‏تر و باز اندیشى هرچه استوارتر نیازمند است.

از این رهگذر، با تأمّلها، چه در محتوا و چه در روشها، مى‏توان به دستاوردهاى علمى و عملى کارآمد و روزآمد چشم امید گشاد و پویایى آموزه‏هاى اعتقادى، فقهى و اخلاقى دین سترگ اسلام را در همه اعصار و اقالیم هویدا ساخت.

باز اندیشى در منابع، با نوسازى شیوه‏هاى فهم، آگاهى از نیازها و مقتضیات زمان و به کارگیرى ابزارهاى فراگیر و متنوّع در ارائه پژوهشها و پاسخها در این عرصه ضرورى مى‏نماید.

این امر بر توفیق عالمان و محقّقان حوزه خواهد افزود و آنان را در ایفاى نقش ابلاغ رسالت دینى شان توان‏مند خواهد ساخت.

بارى، این نوشتار در دو بخش به شناساندن کتابهایى در موضوع زن مى‏پردازد که از سوى دانشیان حوزه فراهم آمده است:

در بخش نخست، معرّفىِ تبیینى - توصیفى یازده کتاب، و در بخش دوّم، به معرّفىِ اجمالى هفتاد و نُه کتاب.

 

بخش اوّل: معرّفى تبیینى

1. آشنایى با وظایف و حقوق زن، ابراهیم امینى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ اوّل، 221 1384 صفحه.

این کتاب در دو بخشِ: حقوق و وظایف زن در اسلام و حقوق و وظایف زن در آینه پرسش و پاسخ سامان یافته است.

مؤلّف در بخش نخست، از: مقام زن در اسلام، زن و آزادى، زن و حجاب، ازدواج و فواید آن، حقوق و وظایف متقابل زن و شوهر، مهر زن و فلسفه آن، نفقه و فلسفه آن، ارث زن در اسلام، اسلام و چند همسرى و طلاق در اسلام سخن گفته است.

مؤلّف، در قسمت آغازین بخش دوم به پرسشهایى پاسخ گفته است، پرسشهایى درباره: دلیل اهتمام به ترسیم شخصیت و منزلت زن در نوشته‏هایى که عرضه داشته است. ابزارهاى رساندن آگاهى‏هاى مفید درباره زندگى مشترک به خانواده‏ها، وضعیت آزادى زن در ایران، اصالت حفظ و تحکیم خانواده در اسلام و قابل تطبیق و متغیر بودن احکام و حقوق خانواده با اوضاع و شرایط گوناگون زندگى، شاخصه‏هاى تمایز دیدگاه وى )دین و حوزوى( از سایر دیدگاه‏ها، مقام و جایگاه زن از دیدگاه اسلام، مسؤولیتهاى مشترک زن و مرد از دیدگاه اسلام، تأکید بر رشته‏هاى پزشکى در اشتغال بانوان، جداسازى زن و مرد در بعضى مراکز، تحصیل و اشتغال خانمها در سایر رشته‏هاى علمى، نهى و نکوهش درباره تحصیلات بانوان از جنبه دینى، روایاتى که درباره نقص عقل و ضعف ایمان زن وجود دارد. تعابیر متون و منابع دینى که ابتداءاً از آنها برداشت مى‏شود که زن موجودى فرودست، دست دوّم و تبعى است و در خلقت یا در زندگى خانوادگى و اجتماعى اصالت با مرد است; مثلا تفاوتهایى که زن با مرد از نظر ارث، دیه و مسائلى از این قبیل دارد، یا زن در بعضى موارد باید تابع مرد باشد; مانند شرط بودن اجازه پدر یا جدّ پدرى در ازدواج دختر باکره، یا عدم جواز خروج زن از منزل بدون اجازه شوهر و مانند آن، روایات نهى مردان از مشورت با زنان، روایات نامطلوب بودن حضور زنان در جمعه و جماعت و تشییع جنازه و مانند آن. بیان دیدگاه‏هاى خود درباره فعّالیت‏هاى اجتماعى، سیاسى و اقتصادى بانوان و اشتغال آنان در شرایط فعلى و بیان دیدگاه‏هاى خود درباره شغل خانه دارى، فعّالیت زنان در عرصه‏هاى هنرى و سیاسى، عهده دار شدن منصبهاى قضاوت و امارت )حکومت و در رأس حکومت بودن زن(.

و در ادامه بخش دوّم از حقوق مشترک زن و مرد، شامل حقوق: حیات و زندگى، آزادى، استفاده از منابع طبیعى، بهداشت و درمان، اشتغال، تملّک و تصرّف در اموال خود، امنیت، قانون گذارى و در سایه قانون زیستن، دخالت و مشارکت در حکومت، اختیار همسر، داشتن و تقویت فرزند، اندیشیدن و عقیده داشتن، تحصیل علم، تکامل روحى و معنوى، بحث کرده است.

پایان بخش کتاب، فصلى را در بر مى‏گیرد با عنوان: »حضرت زهرا )س( الگوى زنان» که به صورت پرسش و پاسخ تنظیم شده است.

2. ازدواج موانع و راه حل‏ها، ابراهیم امینى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ اوّل، 214 1390 صفحه.

نویسنده که از سال 1371 از سوى مقام معظّم رهبرى، مُدّ ظِلّه العالى، به مقام امامت جمعه شهر قم منصوب شده است، در خطبه اوّل نماز جمعه، بیش از دیگر موضوعات درباره موضوع »ازدواج جوانان و تشکیل خانواده» سخن گفته و این کتاب، از آن بحثها فراهم آمده است.

کتاب بر پایه نظم منطقى مباحث و نه تاریخ ایراد خطبه‏ها و با تکمیل و توضیح بیش‏تر سامان یافته است.

بخشهاى پنج گانه کتاب عبارت است از: ازدواج از دیدگاه اسلام، اهداف و منابع، ضرورت دقّت در انتخاب همسر و صفات همسر خوب، راه‏هاى شناخت همسر، مناسب‏ترین سنین ازدواج و علل تأخیر و راه حلها، مسؤولان ازدواج.

نویسنده، در بخش دوّم کتاب خود، از ملاکهاى عقلى و شرعى در انتخاب همسر سخن گفته است، ملاکهایى چون: نکویى اخلاق، دیندارى، توافق اخلاقى، جمال و زیبایى و شرافت خانوادگى.

و در بخش سوم، علل و عوامل تأخیر ازدواج را یادآور گردیده است: مهریه سنگین، جهیزیه سنگین، بیکارى، مسکن، تجمّل گرایى، قصد ادامه تحصیل دانشگاهى، اسراف و تبزیر.

نویسنده، در راه حلهاى هفتگانه‏اى که براى مبارزه با بیکارى ارائه داده است، پرهیز از ازدیاد بى رویه دانشجو و رشته‏هاى دانشگاهى را، چاره‏اى براى حلّ مشکل بیکارى تحصیل کردگان مى‏داند.

وى از فقدان نیاز سنجى در توسعه تحصیلات تکمیلى در بخشهاى دولتى و آزاد یاد مى‏کند و هوشمندانه چنین مى‏گوید:

»به نظرم ریشه اصلى بیکارى تحصیل کردگان آن است که در توسع دانشگاه‏هاى دولتى و آزاد و تأسیس رشته‏ها و تشویق جوانان به تحصیلات عالى، تعداد افراد مورد نیاز منظور نشده است. »                                                                                        /120

نویسنده در تبیین ملاکهاى انتخاب درست همسر بر شرافت خانوادگى تأکید مى‏کند و بر پندار کسانى که ثروت‏مندى و برخوردارى از تحصیلات عالى را، معیار برجسته شرافت مى‏دانند، خط بطلان مى‏کشد.

مؤلّف، نخست با بیان روایاتى از معصومان، علیهم السّ‏لام، ملاک یاد شده را تأیید و سپس با تحلیل عقلى در این باره چنین مى‏نویسد:

»فلسفه تأکید بر شرافت خانوادگى این است که اوّلاً ازدواج یک وصلت فردى نیست; بلکه پیوند خانوادگى است و زوجین ناچارند با خویشان همسر خود ارتباط داشته باشند و طبیعى است که در این ارتباطها نباید سرشکسته و خجالت زده باشند. اگر خویشان هر یک شرور، معتاد، رباخوار، قاچاقچى باشند، رفت و آمد با آنها دشوار خواهد بود. ثانیاً خانواده‏هاى شریف در امر ازدواج و زندگى خانوادگى بهتر تفاهم مى‏کنند و اختلافات زناشویى و طلاق هم کم‏تر دارند. »                                   /4948

3. زن در آیینه جلال و جمال، عبدالله جوادى آملى، مرکز نشر اسراء، چاپ... 440 1 صفحه.

این کتاب از یک پیشگفتار و چهار فصل فراهم آمده است: زن در قرآن، زن در عرفان، زن در برهان، حلّ شبهات و روایات معارض.

کتاب یاد شده مجموعه دروس و مباحثى است که مؤلّف در سال تحصیلى 136968 هجرى شمسى در جامعة الزّهراء )س( قم ارائه کرده است.

بخش مهمّ مطالب پیشگفتار کتاب (5121) ثمره همایشى است که از سوى صدا و سیماى جمهورى اسلامى ایران درباره اعتلاى زن و سیرت و سنّت اسلامى او برگذار شده است. بخش دیگر آن پاسخ به چند پرسش علمى مسؤول مرکز مطالعات مسائل زنان است.

کتاب، چنانکه از مقدّمه مؤلّف )گزارش و ستایش( دانسته مى‏شود، به سال 1369 ش سامان یافته است.

نویسنده، در پیشگفتار در سبب نامگذارى کتاب خود به »زن در آیینه جلال و جمال» آورده است:

»اکنون که جلالت زن و عظمت آفرینش وى روشن شد و جمال مهرآمیز وى در پرتو جلالِ فرزانگى او آشکار شد، رسالت وى، که همانا ارائه جلال الهى در کسوت جمال دلپذیر رأفت و عاطفه است، معلوم خواهد شد... از این لحاظ کتاب حاضر به زن در آیینه جلال و جمال نامیده شده است. »                            /5554

جوادى آملى در فصل »زن در قرآن» چنین نگاشته است:

»قرآن کریم، وقتى مسأله زن و مرد را مطرح مى‏کند، مى‏گوید: این دو را از چهره ذکورت و انوثت نشناسید، بلکه از چهره انسانیت بشناسید و حقیقت انسان را روح او تشکیل مى‏دهد، نه بدن او; انسانیت انسان را جان او تأمین مى‏کند، نه جسم او و نه مجموع جسم و جان.                                                               /76

»]آیاتى[ که مى‏گوید، چه چیزى ارزش است و چه چیزى ضدّ ارزش... هیچ‏کدام از این اوصاف را نه مذکّر مى‏داند و نه مؤنّث.

و ]آیاتى[ که عهده دار بیان موصوف این ارزشهاست، مى‏گوید موصوف این اوصاف هرگز بدن نیست. »                                /78

نویسنده، در فصل چهارم کتاب خود به شبهاتى درباره ارث، قضاوت، مرجعیت، دیه، شهادت، وکالت، وصایت، ولایت بر محجورین و رقبات وقف، نقصان ایمان و عقل، قیمومیت مرد بر زن، فراگیرى علوم، وجوب قضاى نماز والدین، طریق انتساب سیادت، سماع و اسماع صدا، حجاب زنان پاسخ گفته است.

4. بررسى تمایزهاى فقهى زن و مرد، محسن جهانگیرى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ اوّل، 416 1385 صفحه.

این کتاب از یک مقدّمه و پنج بخش فراهم آمده است:

1. ضرورتها.

2. مقایسه تکالیف زنان و مردان از منظر فقه شیعى.

3. حقوق زن و مرد.

4. مقایسه حقوق و تکالیف مردان با زنان.

5. پاسخ به پاره‏اى از شبهات.

نویسنده در بخش نخست، در سه فصل به عدالت در منظر حقوق، تمایز عدالت با مساوات، جانبدارى اسلام از عدالت و تشویق به آن پرداخته است.

وى در بخش دوّم، از بلوغ، پاکیزگى، نماز، روزه، حج، جهاد، ازدواج و طلاق و تمایزهاى زن و مرد در احکام موضوعات یاد شده، سخن گفته است.

در بخش سوم، در فصول یازده گانه، در تبیین حقوق زن و مرد در ابواب فقهى نکاح، طلاق، ارث، اجاره، معاملات، نذر و قسم، قضاء، شهادت، حدود، قصاص و دیات مطالبى نگاشته است.

او، در فصل نخست از فصل چهارم به مقایسه حقوق و تکالیف زن و مرد به عنوان زن و شوهر در موضوعات: طهارت، ازدواج، طلاق، ارث، اجاره و مسائل مالى، نذر و قسم و قصاص پرداخته است.

بخش پنجم کتاب نیز در دو فصل سامان یافته است: فصل نخست با تفاوتهاى خلقتى مرد و زن و فصل دوّم پاسخ به برخى شبهات درباره قصاص، دیات و حجاب.

نویسنده بر این نظر است که:

»نشناختن تفاوتهاى طبیعى عالَم خلقت و عدم درک صحیح و دقیق فلسفه وجودى این تفاوتها... سبب مى‏شود ]که[ انسان با بدبینى جهان هستى را سراسر بى عدالتى و غرق در تبعیض بداند.

بدیهى است که این عدم شناخت، و قتى با بى توجهى به مستندات فقهى احکام درباره دو جنس زن و مرد تقویت شد، قطعا دین را در معرض اتّهام بى عدالتى و تبعیض قرار مى‏دهد که نوعى ظلم و ستم مشهود و دیرینه را بر نیمى از پیکره خلقت آدمى روا داشته و با استناد آن به دین خدا مهر سکوت را بر لبها مى‏زند، تا کسى جسارت اعتراض پیدا نکند. »                      /11

نویسنده، در این کتاب، پس از بیان آراى فقهاى شیعه در تفاوتهاى فقهى احکام الزامى زن و مرد در عبادات و معاملات، به بررسى درستى یا نادرستى أدلّه آنان پرداخته است.

وى، با اذعان به این‏که نظام مرجعیت و تقلید در عصر غیبت، بهترین و کارا ترین نظام فقهى دینى است، کتاب خود را رساله عملیه و متعرّض عالَم فتوا نمى‏داند.

مؤلّف نوشتار خود را پژوهشى مى‏انگارد که دستاوردهاى علمى خود را در آن آورده که نه تمام است و نه جامع.

5. ترجمه رساله بدیعه در تفسیر آیه: الرجال قوامون على النساء بما فضّل الله بعضهم على بعض و بما أنفقوا من أموالهم )درسهاى استدلالى و حلّى در جهاد و قضاوت و حکومت زنان، مجموعه تفسیرى و روایى و فقهى و علمى و اجتماعى و حاوى بحثى از ولایت فقیه(، سید محمّد حسین حسینى تهرانى، ترجمه: توسّط چند تن از فضلا، انتشارات علّامه طباطبایى، چاپ دوّم، شعبان 1418 هجرى قمرى، 227 صفحه.

نویسنده درباره انگیزه خود از پدیدآورى و سامان دهى این اثر نوشته است:

»چون دیدم که فرهنگ آمیخته به کفر مادّى از شرقى و غربى بر شریعت اسلامى حمله ور شده و اختلافاتى را که در حقوق اسلامى میان زن و مرد به حسب اقتضاى فطرت و غریزه خاصّ هر یک وجود دارد، مورد ایراد قرار داده‏اند و وجود این اختلافات را سبب سلب حقوق طبیعى زنان در جامعه دانسته و موجب بازداشتن آنان از میل به کمالات انسانى خود و جاى گرفتن در کنج خانه و ذلّت و سرافکندگى مى‏شمارند و در مقابل... گروهى درباره این اعتراضات اظهار مى‏دارند که ممنوعیّتها و محرومیّتها... امرى الهى است و در آن رعایت مصلحت عمومى منظور گردیده است... و گروهى دیگر اصلا منکر اختلاف )در حقوق( شده و هر دو جنس )زن و مرد( را در جمیع حقوق فردى و اجتماعى حتّى در مواردى چون جهاد و قضاوت و حکومت مساوى دانسته‏اند... بر آن شدم که در اطراف این مسأله اسلامى به طور خلاصه آن‏چه را که از کتاب خدا و سنّت پیامبر اکرم(ص) و معصومین، علیهم السّ‏لام، وارد شده; به رشته تحریر درآورم و آن را با براهین عقلى و فطرى مؤی‏د سازم و حقیقت مسأله و نِقاط ضعف هر دو جواب فوق را روشن سازم. »                                                                       /2221

نویسنده بحث خود را در دو مرحله سامان داده است:

»اوّل: بحث کلّى که در آن فلسفه حقوق زن و مرد به طور عام بیان مى‏شود.

دوّم: بحث اختصاصى فقهى که به استناد ادلّه شرعى نسبت به موقعیت زن در زمینه جهاد و قضاء و حکومت انجام مى‏گیرد.»

/22

وى در مرحله نخستِ بحث، سخن خود را در پنج جهت تبیین مى‏کند:

1. نظام عالَم، با تمام کثرات آن، نظامى است واحد، پیوسته و بر اساس حق.

2. نظام عالَم نظامى است هدایت شده و جهت دار.

3. در نظام عالَم از حقّ هیچ موجودى ذرّه‏اى فروگذار نمى‏شود.

مؤلّف، در بحث تحلیلى کوتاهى در این جهت بر این باور است که دور ماندن زنان از جهاد، قضاوت و حکومت نه سلبِ حقّ آنان، بلکه اعطاى حقّ ایشان است.

»و این بازداشتن حقِّ اوّلیه الهى است که خداوند علیم و خبیر به ایشان عطا فرموده است; نه این‏که حقِّ اوّلیه فطرى آنان جهاد و امثال آن باشد و خداوند آنهارا از این حقوق محروم ساخته باشد... بر حذر باش که آن‏چه را عین دادن حق است، سلب حق مپندارى. »                                                                                     /32

4. اختلاف قواى ظاهرى و باطنى زن و مرد.

»مرد داراى صلابت و شدّت و استوارى قدم در رتق و فتق امور با زور و ارکان قوى، مزاج نیرومند، قدرت تعقّل و تفکّر قوى و احساسات متناسب با آن است; و زن با بنیان ظریف و ارکان لطیف و احساسات تند و عاطفى‏اى قوى و تفکّرى متناسب با آن، درست در نقطه مقابل مرد قرار دارد. »                             /34

5. »اگر هر یک از مرد و زن را مجرّد از دیگرى... و از دید مواهب طبیعى الهى داده شده به هر یک با دیگرى مقایسه کنیم، در مى‏یابیم مردان از جهت بنیه بدنى و قواى عالیه عقلانى و وسعت فکر و قدرت تدبیر بر زنان برترى دارند. »                  /38

نویسنده، تمام بندهاى یادشده را به آیاتى از قرآن کریم مستند ساخته است.

نویسنده در تفسیر آیه شریفه: »الرجال قوامون على النساء بما فضّل الله بعضهم على بعض و بما أنفقوا من آموالهم»نساء، 34

نخست معناى واژه قوّام را در لغت بررسى مى‏کند و آن گاه گفتار مفسّرانى چون: شیخ طوسى، شیخ طبرسى، ابوالفتوح رازى، على بن ابراهیم قمى، ملّا فتح الله کاشانى، طبرى، سید هاشم بحرانى، طنطاوى، ابن کثیر دمشقى، زمخشرى، سیوطى، طباطبایى، ... را مى‏آورد و در ادامه خود به تفسیر آیه یاد شده مى‏پردازد:

»آیه شریفه، با رساترین وجهى دلالت دارد بر این‏که مردان قیم زنان‏اند و بالاترین و آخرین حدِّ قیمومیت را به طور دایمى و استمرارى بر آنها دارند و... این قیمومیت علّت و منشأ خارجى دارد و یک امر اعتبارى صرف نمى‏باشد. و آن‏چه که فرع بر آن است; مانند شرح صدر و تحمّل زیاد در واردات نفسانى و هجوم افکار خردکننده و پایدارى و استوارى و سرسختى و نیرو و طاقت بیش‏تر در مشکلات اعمال و مصیبتهاى وارده مى‏باشد و عموم... این علّت مى‏رساند که حکم مبنى بر آن; یعنى مردان بر زنان قیمومیت دارند محدود به شوهران نیست... بلکه این حکم براى گروه مردان نسبت به گروه و طایفه زنان در همه جهات عمومى که زندگى آنها به آن مرتبط است، وضع گردیده است.

پس جهات عامّ اجتماعى که به ازدیاد شدّت صولت منوط است، همان است که به برترى مردان بر زنان، مربوط مى‏باشد; مانند دفاع جنگى و جهاد و حکومت و قضاوت... پس تمسّک به این آیه مبارکه پایه و محور اساسى در استدلال بر منع زنان از این امور سه گانه است. »                                                                    /7877

مؤلّف فقید، در مرحله دوّم، از ادلّه فقهى موقعیت زن در جهاد و قضاوت و حکومت، در چهار فصل سخن گفته است:

1. الرّجال قوّامونَ على النّساء

2. و لهنَّ مثلُ الَّذى علیهن بالمعروف و لرّجال علیهنَّ درجة و الله عزیز حکیم» )بقره 228) و دلالت آن بر منع زنان از امور جهاد و حکومت و قضاوت و واجب نبودن جهاد ابتدایى بر زنان و واجب بودن جهاد دفاعى و حضورشان در میدان جنگ، نه براى مداخله در زد و خورد، بلکه در پرستارى و مداواى مجروحان و...

3. نظر فقها در عدم جواز تصدّى مناصب حکومت و قضاوت براى زن.

4. دلالت روایات بر عدم جواز تصدّى قضاوت و حکومت و افتاء از سوى زنان.

آقاى تهرانى از صفحه 147 تا 182 درباره ولایت فقیه بحث کرده است

6. دفاع از حقوق زن، محمّد حکیمى، بنیاد پژوهشهاى آستان قدس رضوى، چاپ اوّل، 175 1378 صفحه.

کتاب با پیشگفتار و دوازده بخش سامان یافته است: آفرینش زن، اوج گرایى و تکامل زن، عقل زن، پایگاه اجتماعى زن، زن، محور خانواده، خشونت نسبت به زن، روان شناسى اختلافى، بالاترین لذّتها، رسالت زن، مشورت و رایزنى با زنان، سالارى گرى، جانبدارى افزون بر حقوق.

در پیشگفتار اثر آمده است:

»نظریّاتى که درباره زن از سوى مکاتب گوناگون ارائه شده است، چون دیگر ره‏آوردهاى فکر بشرى، از افراط و تفریط بیرون نیست... از این رو; این موضوع درخور ژرف‏نگریهاى گسترده و حقیقت جویانه است. »

»شناخت زن و منزلت و مقام او، در حقیقت شناخت انسان و کرامت اوست. »

و نتیجه‏گیرى شده است:

»بنابراین مطالعه در احوال زن و بررسى ابعاد هستى این بخش از جامعه انسانى، گامى در راستاى انسان شناسى عمومى است.»                   /7

چنین مى‏نماید که برآیند مباحثى که نویسنده در بخشهاى گونه گون کتاب خود آورده است، نقد نظریه‏اى افراطى درباره زنان باشد که وى از آن به »نظریه مرد نمایى زنان )همانند سازى رفتارى با مردان» یاد مى‏کند:

»نظریه‏اى... که اصولا به انکارِ زن بودنِ زن مى‏اندیشد و مى‏کوشد تا زن را از عالَم خویش جدا کند و ویژگیهاى انکار ناپذیر هستى زنانه را منکر شود... موجودى که مورد علاقه جنس مخالف است و مى‏تواند همسر باشد... یا مادر شود و کانونِ هستى سازى گردد و تداوم نسل انسانى را تضمین کند; یا... محور خانواده باشد و چون ساحلى آرام جامعه بزرگ انسانى را آرامش و آسایش بخشد. »

نویسنده بر نادرستى این اندیشه افراطى، به طور عمده، دو دلیل اقامه مى‏کند:

»این تفکّر در حقیقت ناقص شناختن جنس زن... همچنین نادیده گرفتن ضرورتهاى انکار ناپذیر طبیعى; چون: ضرورت زایمان و ابعادِ آثار روانى و تنى آن، نیاز مادرى، تشکیل خانواده و همسرى، تداوم نسل انسانى و تربیت فرزند در کانون خانواده و در دامن مادر. »                                                                                /8

او راه نجات از پندارهاى بى پایه روزگار ما را در »بازگشت به هویت فرهنگى و دینى خویش» و »بازشناسى ارزشهاى والا و عقلانى تفکّر اسلامى و ایرانى» مى‏یابد.

مؤلّف بر پایه این‏که:

»در چند دهه گذشته... همواره و هرگاه موضع گیرى علیه اسلام صورت مى‏گرفت و یا باورهاى توده‏هاى مردم هدف واقع مى‏شد، موضوع زن و مسائل مربوط به او، یکى از محورهاى این موضع گیریها بود و اکنون نیز در این تهاجم جدید از موضوع زن چون گذشته‏ها سوء استفاده‏هایى مى‏شود. »                       /9

به نگارش در این حوزه همّت گماشته است.

7. زن و آزادى، سید رضا صدر، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ اوّل، 180 1386 صفحه.

این کتاب را نویسنده، چنانکه از مقدّمه آن دانسته مى‏شود، سال 1343 نگاشته است.

وى با طرح سه پرسش، موضوع کتاب خود را تبیین کرده است:

1. آیا آزادى زن; یعنى ارتباط زن و مرد و »همان طور که زنان در ارتباط با یکدیگر آزادند و در هر حالى و در هر لباسى مى‏توانند همدیگر را ببینند، از نظر ارتباط با مردان همچنین باشند و در هر حالى و در هر لباسى بتوانند در برابر دیدگان جنس مخالف ظاهر شوند. »، از نظر اجتماعى خوب است یا نه؟/16

2. آیا این آزادى براى جامعه بشرى سودمند است یا نه؟

3. و آیا خود زنان از این آزادى سود مى‏برند یا زیان مى‏بینند؟

نویسنده در کتاب یاد شده به موضوع آزادى زنان از منظر مباحثِ اجتماعى و گاه روان‏شناسى پرداخته است و آن را از نظر دینى مورد بحث قرار نداده است.

»و نویسنده امیدوار است که بتواند بى‏طرفى را در بحث استدلال کاملا رعایت کرده و نظرش تنها منطق باشد و بس و احساسات و تعصّب و اوضاع و احوال در فکر او و در منطق او دخالتى نکرده باشد... نیز چنین انتظارى را از خواننده دارد که او هم در موقع قضاوت درباره صحّت و سقم مطالبش بى طرفى را حفظ کند و احساسات و عوامل محیط را در قبول یا ردّ آنها دخالت ندهد.»                                     /13

صدر، بر پایه واقعیتهاى خارجى، پاره‏اى از عوارض آزادى زن را در بخشهاى مختلف کتاب آورده است:

قتل، خودکشى، آسیبهاى بدنى )ضایعه(، غرق، سقط جنین، مزاحمت فردى، مزاحمت گروهى، هتک حرمت، تجاوز به عنف، آدم ربایى، روابط نامشروع، کودکان نامشروع، افزایش روسپى‏گرى، آسیب عفّت عمومى، گسستن پیوند نامزدى، کاهش ازدواج، سردى روابط زن و شوهر، افزایش طلاق، ایجاد دشمنى میان دوستان، فراوانى بیماریهاى روانى، شیوع بیماریهاى مقاربتى، افتضاح و رسوایى.

وى، در بخشى از کتاب با نام »بحث و منطق» از سوى طرفداران آزادى زن به سبک غربى چنین نقل مى‏کند:

»مرد اگر از آزادى ارتباط با زن محروم و ممنوع شود، بیش‏تر تحریک مى‏شود و مفاسد آن از حالت آزادى بیش‏تر است. »

»آزادى ارتباط زنان و مردان، چشم و دل مرد را سیر مى‏کند...»/133

ه

نویسنده، کلّیت و عینیت ادّعاى یاد شده را نمى‏پذیرد و بر آن است که اگر جلوگیرى از زشت کاریها موجب تحریک بیش‏تر و فراوانى آن گردد، نباید مثلا از قتل و دزدى ممانعت نمود; زیرا بر پایه ادّعاى یاد شده، جلوگیرى قاتل از ارتکاب قتل و سارق از دست یازیدن به سرقت، باید موجب افزایش آدم کشى و دزدى گردد.

»بلکه در بیماریهاى روانى روش درمان بر خلاف این است. هر چه به خواسته‏هاى دل و تقاضاهاى بیماریهاى روانى کم‏تر ترتیب اثر داده شود، بیمارى زودتر رو به سلامتى مى‏گذارد. »

ه

»لکن در محیط آزادى ارتباط زنان و مردان، مرد دلزده مى‏شود، سیر مى‏شود، ولى نه از جنس زن; بلکه از زنى که زمانى با او گذرانیده است و این دلزدگى و سیرى تا وقتى است که زیبارویان دیگر در برابر دیدگان آزمند او ظاهر شوند و او بتواند آزادانه با آنها در ارتباط باشد. »                                                               /133

صدر، بحث منطقى درباره مسأله را چنین مى‏نگارد:

»حلّ منطقى این است که خواسته‏هاى بشر گوناگون است; بعضى از خواسته‏هاى او چنین است که فراهم بودن آنها در حدّ فراوان، موجب دلزدگى مى‏شود و سیرى مى‏آورد... ; مثلا زندگى در شهر...

ولى بعضى از خواسته‏ها، هرچه راه وصول آنها بیش‏تر فراهم گردد، تمایل افزایش خواهد یافت. ثروت هرچه زیاد شود، سیرى نمى‏آورد; بلکه گرسنگى بیش‏تر مى‏شود... قدرت نیز هر چه زیاد شود، قدرت‏مند حریص تر مى‏گردد... غریزه جنسى هم... هر چه به او بدهند، سیر نمى‏شود و تقاضایش ایستا نیست. »                                                                                      /134

8. اسلام، زن و جستارى تازه، سید محمّد حسین فضل الله، مترجم: مجید مرادى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ دوم، 274 1384 صفحه.

این کتاب برگردان فارسى »تأمّلات إسلامیة حول المرأة» است که چاپ ششم آن از سوى دارالملاک لطّباعة و النّ‏شر و التّوزیع در 1997 م در 168 صفحه منتشر شده است.

فصول شانزده گانه کتاب عبارت است از: شخصیت و نقش زن در عرصه زندگى، زن مؤمن، نمونه انسانى توانا، زن و بازسازى شخصیت زن و شعار آزادى، زن و مشکل عقب ماندگى، عنصر زنانگى و زیبایى، مرزهاى رابطه و ازدواج، پیوندى مقدّس، اصول انتخاب، همسانى و نامزدى، ازدواج یا پیوند مودّت، حقوق و وظایف زن و شوهر، مشکلات زناشویى، ویژگیهاى زندگى زناشویى، مشورت با زن و حلّ اختلافات، ابعاد پیوند زناشویى، ازداوج موقّت، ازدواج رسمى )ثبتى(، طلاق، چند همسرى.

نویسنده، در آغاز و پیش از ورود به بحث، خود را ناگزیر از طرح پرسشى مى‏بیند تا شیوه بحث در برخى از مسائل زنان را تبیین کند:

»آیا راه کشف شخصیت، عقل، ایمان و دیگر عناصر شخصیتى زن از طریق نصوص دینى است، یا بررسى شخصیت ذاتى زن از راه حضور وى در عرصه واقعیت... ما معتقدیم شیوه مطالعه‏اى که مبتنى بر تمرکز بر واقعیت انسانى زن، و همچنین مرد است، بهترین راه دستیابى به نتایجى متوازن است. ابتدا باید وضعیت واقعى زن را درک کرد و سپس وارد فهم نص شد. بر این اساس، ما ابتدا با ماهیت شرایطى که نصوص در آن سربرآورده‏اند و نگره برخاسته از درون آن شرایط آشنا مى‏شویم، تا شاید قراءنى را کشف کنیم، که نص را از معناى ظاهرى‏اش به تفسیر دیگر معطوف مى‏کند که با واقعیت خارجى تفاوت ندارد و یا به سبب مخالفت حدیث با اصول ثابت عقیدتى، که آن‏را مخالف ضرورت دینى و برگرفته از کتاب و سنّت نشان مى‏دهد، نادرستى و عدم وثاقت و سلامت حدیث را کشف کنیم. »                                 /16

پس بر پایه باور مؤلّف براى دستیابى به نتایج متوازن در بررسى مسائل، باید وضعیت عینى و واقعى زنان ملاحظه گردد، تا در صورت ناسازگارى نصوص دینى با آن، یا با اصول قطعى اعتقادى، نصوص دینى یاد شده را به تأویل بریم تا ناسازگارى موجود را از میان برداریم.

البتّه مؤلّف، خود را از تأویل ظاهر صریح متون دینى )قرآن و سنّت( و تلاش در برقرارى سازش میان تجربه انسانى و مضمون صریح آیات و روایات برکنار مى‏داند و آن را ناشى از »تمایل به همراهى با ایده عصرى سازى اسلام و موافق نشان دادن اسلام با تحوّلات ]علمى[ پدید آمده بر مبناى سلطه و رواج اندیشه‏اى مشخّص با قدرتى معین و به دور از اصالت واقعى حقایق زندگى» تلقّى مى‏کند.                                                                  /27

وى با این مبنى، که اسلام با انکار نکردن حقایق، بلکه تأکید بر آن و قانون گذارى هماهنگ با حقایق، مى‏گوید:

»این ]امر[ ما را وا مى‏دارد که در آیات و روایاتى که در ظاهر خلاف این مطلب هستند، بررسى کنیم، تا بعضى از عناصر پنهان را که به گونه دیگر قابل فهم است، کشف کنیم; آن‏گاه این عنصر پنهان، همانند قرینه‏اى داخلى بر این‏که معناى خلاف ظاهر مقصود بوده است، به کار گرفته شود. این باریک اندیشى و عمیق نگرى همان چیزى است که ما در کشف دیدگاه حقیقى اسلام درباره زن... بدان پرداخته‏ایم»                                        /30

مؤلّف در بررسى آیات 228 سوره بقره (/3 (273270 و 129 و 34 سوره نساء (/18 (3533 سوره زخرف (/3231)، سخن امیرالمؤمنین(ع) در نهج البلاغة درباره نقصان عقل و ایمان زنان (/182)، سخن امام على(ع) درباره پیروى نکردن از زنان در کار معروف (/8480)، حدیث منسوب به پیامبر گرامى اسلام (ص) درباره مخالفت با زنان در مشورت، حدیث منسوب به حضرت زهرا )س( از شیوه یاد شده بهره مى‏جوید.

وى درباره حدیثى که به حضرت زهرا )س( نسبت داده شده است: »خوبى و خیر زنان در آن است مردان را نبینند و مردان نیز آنان را نبینند»، مى‏نویسد:

»ما از این حدیث فقط همین معناى ظاهرى را برداشت نمى‏کنیم که فقط ندیدن منظور باشد; بلکه آن را کنایه از عدم اختلاط مى‏دانیم، با در نظر گرفتن این‏که اختلاط زن و مرد ممکن است به نتایج منفى‏اى بینجامد. »                                       /9794 91

9. مادّه شانزدهم کنوانسیون زنان از نگاه فقه شیعه، مریم محمّدى، تهیه: دفتر تبلیغات اسلامى شعبه خراسان رضوى، چاپ اوّل، 231 1386صفحه.

این کتاب به »کنوانسیون محو کلّیه اشکال تبعیض علیه زنان» پرداخته است که مشتمل بر یک مقدّمه و سى مادّه (16 مادّه اصلى و 14 مادّه نظارتى مربوط به نحوه اجرایى کردن کنوانسیون و ضمانتهاى اجرایى آن( است.

کنوانسیون یاد شده در هجدهم دسامبر سال 1979 میلادى )برابر با بیست و هفتم آذر سال 1358 شمسى( طى قطعنامه 34/180 مجمع عمومى سازمان ملل متّحد تصویب شده است.

این قطعنامه از تاریخ سوم سپتامبر سال 1981 میلادى )برابر با دوازدهم شهریور سال 1360 شمسى( کشورهاى عضو را موظّف کرده است که یک سال پس از الحاق و سپس هر چهارسال یک بار و نیز هر زمان که کمیته رفع تبعیض علیه زنان )کمیته ناظر بر اجراى قطعنامه( درخواست کند، گزارشهاى خود را درباره موارد ذیل ارائه کنند:

1. اقدامهاى قانونى براى تغییر و فسق قوانین اساسى، مدنى، جزایى و... منطبق با کمیسیون.

2. تغییر رویه‏هاى قضایى، حکومتى و ایجاد تحوّل در زمینه‏هاى فرهنگى، سیاسى، اجتماعى و تعیین میزان این تغییرها.

3. اقدامهاى عملى جزایى درباره اجراى هر یک از موادّ کنوانسیون.

مجموعه گزارشهاى ارائه شده در کمیته رفع تبعیض علیه زنان بررسى مى‏شود و نماینده دولتِ عضو، ناگزیر از پاسخ‏گویى به پرسشهاى این کمیته خواهد بود.

مفاد مادّه شانزدهم که حقوق خانواده نام دارد، حقوق یکسان زن و مرد را در: انعقاد ازدواج، انتخاب آزادانه همسر، مسؤولیت در دوران ازدواج و هنگام جدایى، مسؤولیتها به عنوان والدین، تصمیم گیرى آزادانه درباره تعداد فرزندان و فاصله سنّى آنها از یکدیگر و... ، مسؤولیتها درباره قیمومیت، حضانت، سرپرستى و فرزند خواندگى کودکان، به عنوان زن و شوهر مانند حقّ انتخابِ نام خانوادگى، تخصّص یا شغل، مالکیت، اکتساب، اداره و سرپرستى و انتقال اموال تشریح کرده است.

تعارض محتواى مادّه شانزدهم کنوانسیون، با فقه اسلامى، در بیش‏تر موارد، موجب شده است تا نویسنده به بررسى فقهى - حقوقى آن بپردازد.

کتاب از پیشگفتار و شش فصل فراهم آمده است: حقوق متقابل زوجین در نکاح، محدودیت متقابل زوجین در انتخاب همسر، حقوق متقابل زوجین در دوران زندگى مشترک، حقوق و تکالیف زوجین در انحلال نکاح و بعد از انحلال آن، حقوق متقابل زوجین در برابر فرزندان، بررسى حقوق شخصى و مالى زن.

10. نظام حقوق زن در اسلام، مرتضى مطهّرى، صدرا، چاپ هشتم455 1367 2 صفحه.

این کتاب از مقدّمه، پیشگفتار و یازده بخش تشکیل شده است: خواستگارى و نامزدى، ازدواج موقّت، زن و استقلال اجتماعى، اسلام و تجدّدِ زندگى، مقام انسانى زن از نظر قرآن، مبانى طبیعى حقوق خانوادگى، تفاوتهاى زن و مرد، مهر و نفقه، مسأله ارث، حقّ طلاق و تعدّد زوجات.

کتاب یاد شده مجموعه مقاله‏هاى (33 مقاله( نویسنده شهید است که آن‏را در سالهاى (13461345) ش. به انتخاب خود در مجلّه »زن روز» تحت عنوان »زن در حقوق اسلامى» منتشر ساخته که از توجّه فراوان خوانندگان آن برخوردار شده است.3

شهید مطهّرى در دو کتاب دیگر خود »مسأله حجاب» و »اخلاق جنسى» به طور مستقل به دو مسأله از مسائل باقیمانده در مباحث نظام حقوق زن در اسلام پرداخته است.

وى درباره »شأن نزول» نگارش سلسله مقاله‏هاى خود در مجلّه زن روز، مى‏نویسد:

»در سال 45، تب تعویض قوانین مدنى در مورد حقوق خانوادگى، در سطح مجلّات، خصوصا مجلّات زنانه، سخت بالا گرفت و نظر به این‏که بسیارى از پیشنهادهایى که مى‏شد بر ضدّ نصوص مسلّم قرآن بود، طبعاً ناراحتى‏هایى در میان مسلمانان در آن به وجود آورد. در این میان قاضى فقید ابراهیم مهدوى زنجانى، عفى اللهُ عنه، ... لایحه‏اى در چهل مادّه به همین منظور تنظیم کرده و در مجلّه فوق الذّکر چاپ نمود... ضمناً وعده داد طى یک سلسله مقالات... به طور مستدل از چهل مادّه پیشنهادى خود دفاع نماید.

مقارن این ایام، یکى از مقامات محترم و مشهور روحانى تهران به این بنده تلفن کردند و اظهار داشتند، در مجلسى با مدیران موسّسه کیهان و مؤسّسه اطّلاعات ملاقاتى داشتم و درباره برخى مطالب که در مجلّات زنانه این دو مؤسّسه درج مى‏شود، تذکّراتى دادم. مشارإلیهما اظهار داشتند: اگر شما مطالبى دارید بدهید، ما قول مى‏دهیم که در همان مجلّات، عیناً چاپ شود... بنده گفتم... حاضرم طى سلسله مقالاتى درباره همان چهل مادّه در همان مجلّه، در صفحه مقابل بحث کنم تا هر دو منطق در معرض افکار عمومى قرار گیرد. »                                     /2726

استاد شهید مرتضى مطهّرى درباره ارزیابى مجدّد نظام حقوقى و تحقّق واقعى نهضت حقوقى زنان بر آن است که:

»این‏که ما مدّعى هستیم مسأله نظام حقوقى زن در خانه و اجتماع از مسائلى است که مجدّداً باید مورد ارزیابى قرار گیرد و به ارزیابیهاى گذشته بسنده نشود، به معنى این است که اوّلاً طبیعت ]فطرت[ را راهنماى خود قرار دهیم; ثانیاً از مجموع تجربیات تلخ و شیرین، چه در گذشته و چه در قرن حاضر، حدّاکثر بهره بردارى نماییم و تنها در این وقت است که نهضت حقوق زن به معنى واقعى تحقّق مى‏یابد. »                                                      /25

11. زن و فرهنگ دینى، نگرشى نو به مسائل زنان، مهدى مهریزى، نشر هستى نما، چاپ اوّل، 1382.

کتاب از سه بخش تشکیل شده است: مقالات، معرّفى و کتاب گفت‏وگوها.

بخش مقالات شامل شش مقاله: زن در فرهنگ اسلامى، پیامبرى زنان، تأمّلى در احادیث نقصان عقل زنان، زن و سیاست، زن و استقلال و آیا امام حسن مجتبى (ع) »مطلاق» بود؟

و بخش معرّفى کتابِ آن به معرّفى سه کتاب اختصاص یافته است:

1. الجهود العلمیة للمرأة خلال القرنین الخامس و السّادس الهجریین، دکتر ناجیة عبدالله ابراهیم )استاد تاریخ اسلام در دانشگاه آل البیت عمّان(، اردن، 1996 م

2. قراءة جدیدة لفقه المرأة الحقوقى )تحریر دو میزگرد علمى و پرسش پاسخ درباره مسائل زنان که با حضور سید محمّد حسین فضل الله و گروهى از زنان برگذار شده است. میزگرد نخست با عنوان »برداشتى جدید از حقوق فقهى زن» که در تاریخ 1995/11/13، به مناسبت روز زن و ولادت بانوى بزرگ اسلام حضرت فاطمه )س( برپا و در پایان آن پرسش و پاسخِ حضورى انجام شد. و دومین میزگرد با عنوان »آزادى زن» در جمع زنان روزنامه نگار به تاریخ 1994/12/21 برگذار گردید.

3. عقود الجمان فى جواز تعلیم الکتابة للنّسوان، محمّد شمس الحقّ العظیم آبادى، مؤسّسة المجمع العلمى، پاکستان، 1408 ه - 1998 م

بخش سوّم این کتاب شامل دو گفت‏وگوست:

1. زن در آثار استاد مطهّرى )میزگردى که در فرهنگ‏سراى اندیشه برگذار شد و روزنامه همشهرى در تاریخهاى: 13 11 10 اردیبهشت سال 1376 آن را منتشر ساخته است(.

2. منزلت زن در فقه اسلامى )حاصل گفت‏وگویى که روزنامه اطّلاعات با نویسنده انجام داده و در شش هفته در صفحه معارف آن از تاریخ 1376/2/3 به چاپ رسیده است(.

و امّا در بخش مقالات، در مقاله زن در فرهنگ اسلامى، نویسنده گزارش گونه‏اى از »زن در فرهنگ اسلامى» بر پایه قرآن و سنّت )گفتار و رفتار معصومان، علیهم السلام( در سه بخش ارائه داده است.

در بخش نخست پانزده گزاره را، که نشان دهنده رأى کلّى قرآن درباره زن است، آورده است:

1. در داستان آفرینش زن و مرد یکسان دانسته شده‏اند

2. قرآن کریم درباره استعدادهاى درونى و امکانات بیرونى زن و مرد نگرشى واحد دارد

3. هدف آفرینش آدمیان را که عبودیت، امتحان، حیات طیبه و شناخت قدرت الهى است، به صورت عام مطرح کرده است.

4. در ارزشهاى انسانى، چون ایمان و عمل صالح، علم و دانش، سبقت در ایمان، تقوا و پارسایى، هجرت و جهاد، زن و مرد را برابر مى‏بیند.

5. راه سعادت همگان را »صراط مستقیم» معرّفى و همه را به آن دعوت کرده است.

6. شیطان را دشمن همه انسانها دانسته و تأثیر گذارى او را بر زن و مرد یکسان شمرده است.

7. زنان و مردان را مکمّل یکدیگر مى‏داند.

8. مریم دختر عمران و آسیه همسر فرعون را نمونه براى همه مؤمنان، خواه زن و خواه مرد و همسران نوح و لوط را نمونه براى همه کافران معرّفى مى‏کند.

9. کار نیک و شایسته زنان و مردان را یکسان ارج مى‏نهد و شایسته پاداش مى‏داند.

10. در برخى از امور اجرایى که اختیار آن را به مردان سپرده است، »معاشرت به معروف» را چونان یک اصل قانونى و نه فقط یک توصیه اخلاقى واجب مى‏داند.

11. حضور اجتماعى و حقّ نظارت بر اعمال و رفتار آحاد و جامعه اسلامى )امر به معروف و نهى از منکر( را یکسان به زنان و مردان سپرده است.

12. مشارکت زنان در مسائل سیاسى را در رده بالاى حاکمیت )در قالب بیعت( تأیید و امضا کرده است.

13. مردان و زنان را یکسان به حیا و عفّت توصیه کرده است.

14. زنده به گور کردن دختران و شوم دانستن آنان را سخت مذمّت کرده است.

15. یکسان به تعظیم و تکریم پدر و مادر سفارش نموده است.

نویسنده در بخش دوّم به نقل شمارى از احادیث رسول خدا (ص) پرداخته که مفاد آن همتایى زنان و مردان، جاى گرفتن بهشت در زیر پاى مادران، تکریم زنان، سفارش جبرئیل نسبت به زنان، برگزیدن و ترجیح زنان است.

و در بخش سیره معصومان برخى از شیوه‏هاى رفتار رسول اکرم (ص) با زنان را یادآور شده است: کتک نزدن زنان، مشورت با زنان، به سفر بردن همسران، تکریم زنان و پاسخ گفتن به پرسشهاى زنان.

 

 بخش دوّم: معرّفى اجمالى

1. نقش و جایگاه زن در حقوق اسلامى، سید محمّد حسین فضل الله، ترجمه: عبدالهادى فقهى‏زاده، تهران، نشر دادگستر و نشر میزان، 112 1378 صفحه.

2. زن در اندیشه اسلامى، مهدى مهریزى، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 196 1381 صفحه.

3. آزادى و مسؤولیت زن، سید محمّد تقى مدرّسى، ترجمه: حمیدرضا آژیر، تهران، انتشارات محبّان الحسین (ع)، 128 1380 صفحه.

4. چهره زن در آیینه اسلام و قرآن، مرتضى فهیم کرمانى، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 216 1366 صفحه.

5. زن در قرآن، على دوانى، جامعه مدرّسین حوزه علمیه قم، قم، 108 1379 صفحه.

6. آسیب شناسى حجاب، مهدى مهریزى، تهران، جوانه رشد، 88 1379 صفحه.

7. مسأله حجاب، مرتضى مطهّرى، تهران، صدرا، چاپ پنجاه و دوّم، 238 1379 صفحه.

8. پاسخهاى استاد به نقدهایى بر کتاب مسأله حجاب، مرتضى مطهّرى، تهران، صدرا، 80 1377 صفحه.

9. بهشت خانواده )روابط زناشویى و دفاع از مقام زن در اسلام(، سید جواد مصطفوى، چاپ سوم، 342 1370 صفحه.

10. بهشت زندگى )جلد سوم بهشت خانواده(، سید جواد مصطفوى، برهان، 404 1370 صفحه.

11. اسلام و تنظیم خانواده، سید محمّدعلى ایازى، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 245 1373 صفحه.

12. خانواده در قرآن )ویرایش دوّم(، احمد بهشتى، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، چاپ دوّم، 416 1377 صفحه.

13. رساله نکاحیه )کاهش جمعیت ضربه‏اى سهمگین بر پیکر مسلمین(، سید محمّد حسین حسینى تهرانى، مشهد، علّامه طباطبایى، 1415 هجرى قمرى، 346 صفحه.

14. سیرى در مسائل خانواده، حبیب الله طاهرى، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل وابسته به مؤسّسه انتشارات امیرکبیر، 197 1381 صفحه.

15. درآمدى بر نظام شخصیت زن در اسلام )بررسى مقایسه‏اى دیدگاه اسلام و غرب(، محمّدرضا زیبایى نژاد و محمّد تقى سبحانى، قم، دارالنّور، 211 1381 صفحه.

16. نظام خانواده در اسلام )سخنرانیهاى استاد حسین انصاریان(، قم، امّ ابیها، چاپ جهارم، 544 1375 صفحه.

17. پوشش زن در اسلام، محمّد محمّدى اشتهاردى، قم، ناصر، 118 1373 صفحه.

18. مقایسه حقوق بشرى و مدنى زن در اسلام و اعلامیه حقوق بشر، سید محمّد خامنه‏اى، تهران، نشر تک، 126 1370 صفحه.

19. راز آفرینش زن )پرسشها و پاسخها(، احمد ضرّابى، مشهد، نشر سنبله، 191 1380 صفحه.

20. دنیاى زن، گفت وگو با سید محمّد حسین فضل الله، تهران، دفتر پژوهش و نشر سهره وردى، 408 1383 صفحه.

21. قرآن و مقام زن، سید على کمالى دزفولى، تهران، هاد، 224 1369 صفحه.

22. پوشش زن در اسلام، سید عبدالله شیرازى، ترجمه: محمّد محمّدى اشتهاردى، نشر وحى، 1397 ه، 74 صفحه.

23. بررسى فقهى حقوق خانواده - نکاح و انحلال آن، سید مصطفى محقّق داماد، تهران، نشر علوم اسلامى، 1372.

24. زنان دانشمند و راوى حدیث، احمد صادقى اردستانى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ چهارم، 1388.

25. نقش زنان در حماسه عاشورا، محمّد صادق مزینانى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ اوّل، 1390.

26. احکام روابط زن و مرد و مسائل اجتماعى آنان، سید مسعود معصومى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ چهل و سوم، 1391.

27. نفقه زوجه در مذاهب خمسه، شهره صادقى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ اوّل، 1390.

28. جوان و همسر گزینى، ابراهیم امینى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ ششم، 1391.

29. همسردارى، ابراهیم امینى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ سى‏ام، 1390.

30. آن‏چه یک جوان باید بداند )ویژه دختران(، رضا فرهادیان و بتول فرهادیان، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ بیست و چهارم، 1391.

31. آسیب شناسى شخصیت و محبوبیت زن، محمّد رضا کوهى، قم، اتقان، 1384.

32. روابط متکامل زن و مرد، على صفایى حائرى، لیلة القدر، چاپ نهم، 1389.

33. ازدواج در اسلام، على مشکینى، ترجمه: احمد جنّتى، قم، چاپ دوّم، 1352.

34. جریان شناسى دفاع از حقوق زنان در ایران، ابراهیم شفیعى سروستانى، کتاب طاها، 1385.

35. زن مظلوم همیشه تاریخ، محمّد رضا نکونام، قم، ظهور شفق، چهار جلد، 1384.

36. بلوغ دختران )مجموعه رساله‏هاى فقهى درباره بلوغ دختران(، به کوشش: مهدى مهریزى، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، چاپ اوّل، 1376.

37. فمینیسم جهانى و چالش‏هاى پیش رو، عبدالرّسول هاجرى، تهیه: دفتر مطالعات و تحقیقات زنان حوزه علمیه قم، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ اوّل، 1382.

38. چهل درس زندگى براى زنان و شوهران، سید محمّد رضا طباطبایى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ اوّل، 1389.

39. درآمدى بر شناخت مسائل زنان، سید ضیاء مرتضوى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ اوّل، 1377.

40. گوهر عفاف )پژوهشى درباره حجاب(، سید حسین اسحاقى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ چهارم، 1391.

41. صدفى براى مروارید )بررسى کارکردهاى حجاب(، حامد حسینیان، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ اوّل، 1390.

42. کفویت در ازدواج در قلمرو فقه اسلامى و حقوق ایران، على هدایتى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ اوّل، 1389.

43. وکالت زن )بررسى فقهى وکالت زن در دعاوى و مجلس(، محمّد صادق فیاض، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ اوّل، 1389.

44. رشد جمعیت /تنظیم خانواده و سقط جنین، محمد هادى طلعتى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ اوّل، 1383.

45. ازدواج با بیگانگان در فقه اسلام و سایر شرایع الهى، محمّد ابراهیمى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ دوّم، 1382.

46. نوآوریهاى فقهى، در احکام بانوان: پیش‏گیرى از باردارى )کنترل جمعیت( و مسائل فقهى مرتبط با آن، زهره صفاتى، دفتر پژوهشى نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى، چاپ اول، 1380.

47. شخصیت زن در قرآن و عهدین، حبیب مظاهرى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ اوّل، 1390.

48. زن در آینه عرفان، محمّد امین صادقى ارزگانى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ اوّل، 1389.

49. امام خمینى و الگوهاى دین شناختى در مسایل زنان، سید ضیاء مرتضوى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ اوّل، 1378.

50. صورت بندى مطالعات زنان در جهان اسلام، محمّد پزشکى، پژوهشگاه علوم و فرهنک اسلامى، چاپ اول 1387.

51. نوآوریهاى فقهى در احکام بانوان: یائسگى، زهره صفاتى، دارالتفسیر )اسماعیلیان(، چاپ اول، 1378.

52. پژوهشى فقهى پیرامون سنّ تکلیف، زهره صفاتى، نشر مطهّر، چاپ اوّل، 1376.

53. زن در نگاه روشنفکران، زهرا تشکّرى، مرکز مدیریت حوزه‏هاى علمیه خواهران: دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، کتاب طه، چاپ اوّل، 1381.

54. با دخترم )ویژه والدین و مربّیان دختران نوجوان(، على احمد پناهى، مؤسّسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، چاپ اوّل، 1389.

55. کتاب زن، سید هادى حسینى و على احمد راسخ و حمید نجات، زیر نظر: محمّد حکیمى، امیر کبیر، چاپ اوّل، 1381.

56. موقعیت حقوقى زنان بزه دیده در فقه و حقوق، عبد الکریم اسکندرى، مؤسّسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، چاپ اوّل، 1391.

57. فمینیسم در یک نگاه، سید مسعود معصومى، مؤسّسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، چاپ اوّل، 1384.

58. فلسفه حجاب; واکاوى حکمت و فواید پوشش اسلامى، حسین مهدى زاده، مؤسّسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، چاپ اوّل، 1390.

59. پرسمان حجاب شناسى، حسین مهدى زاده، امیر العلم )بخش فرهنگى دفتر آیت الله فاضل لنکرانى(، چاپ دوّم، 1390.

60. ماجراى حجاب و عفاف، محمّد تقى رهبر، صدرا، چاپ اوّل، 1390.

61. نابرابرى و ستم جنسى از دیدگاه اسلام و فمینیسم، حسین بستان )نجفى(، پژوهشکده حوزه ودانشگاه، چاپ اوّل، 1382.

62. فلسفه چادر; حجاب برتر )تحقیق علمى پیرامون چادر در قرآن و روایات و تاریخ ایران باستان(، اسد الله محمّدى نیا، سبط اکبر (ع)، چاپ ششم، 1388.

63. فلسفه حجاب )آثار و فواید حجاب از دیدگاه علوم اجتماعى، روان‏شناسى و دانشمندان جهان(، اسد الله محمّدى نیا، سبط اکبر (ع)، چاپ اوّل، 1383.

64. برهنگى زنان )زیانهاى برهنگى از دیدگاه علوم روان‏شناسى و اجتماعى(، اسد الله محمّدى نیا، سبط اکبر (ع)، چاپ سوم، 1388.

65. کاوشى در جریانهاى فمینیستى، سید محمّد مسعود معصومى، مؤسّسه طه، چاپ اوّل، 1380.

66. فقه و پوشش، على اکبر کلانترى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ چهارم، 1390.

67. شخصیت و حقوق زن، سید ابراهیم حسینى، دفتر نشر معارف، چاپ دوّم، 1389.

68. حقوق خانوادگى زن، سید ابراهیم حسینى، دفتر نشر معارف، چاپ دوّم، 1389.

69. احکام ویژه بانوان، سید مجتبى حسینى، دفتر نشر معارف، چاپ چهارم، 1389.

70. حجاب و نقش آن در سلامت روان، عبّاس رجبى، مؤسّسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، چاپ اوّل، 1384.

71. حضور زن در عرصه‏هاى اجتماعى - اقتصادى، احمد طاهرى نیا، مؤسّسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، چاپ اوّل، 1389.

72. تحلیلى نو و عملى از حجاب در عصر حاضر، محمّد رضا اکبرى، پیام عترت، چاپ سوم، 1377.

73. حقوق زن و خانواده، محمود حکمت نیا، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى، چاپ اوّل، 1390.

74. منزلت زن در اندیشه اسلامى، محمّد فنایى اشکورى، مؤسّسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، چاپ دوّم، 1378.

75. حجاب چرا؟، امین کشورى، مؤسّسه بوستان کتاب قم، چاپ دوّم، 1390.

76. شخصیت زن از نگاه قرآن، هادى دوست محمدى، سازمان تبلیغات اسلامى، 1380.

77. نگرش قرآن به حضور زنان در تاریخ انبیاء، منیره گرجى، مرکز مطالعات و تحقیقات مسائل زنان، سازمان تبلیغات اسلامى، چاپ دوم، 1376.

78. زن، عقل، ایمان، مشورت، کبرى خزعلى، سیمین دخت بهزادپور، زهرا آیت‏اللهى، سفیر صبح، تهران، چاپ اول، 1380.

79. بهداشت و تنظیم خانواده، آیت‏الله شیهد دکتر سیّدمحمدحسینى بهشتى، بنیاد نشر آثار و اندیشه‏هاى شهید بهشتى، تهران 207 1379 صفحه.

تعداد مشاهده مقاله: 504