مشاهیر/پدر کارتوگرافی ایران

استاد عباس سحاب، از اولین نقشه‌نگارهای ایران بود

شاید در نگاه اول، متوجه اهمیت علم نقشه‌نگاری نشویم. در حالی که این علم در علوم مختلف کاربردهای بسیار مهمی دارد. از قرن‌ها پیش پادشاهان سعی داشتند تا با داشتن نقشه‌های علمی و صحیح مرزهای کشور خود را تثبیت کنند و برای حفاظت از آن‌ها برنامه‌ی منظمی بچینند. نقشه‌نگاری، در علومی مانند هواشناسی، زمین‌شناسی، زلزله‌نگاری، مهندسی راه‌ها، سدسازی و بسیاری علوم دیگر کاربرد مستقیم دارد. هرچند قدمت ثبت و ترسیم نقشه‌ها در ایران به قرن‌ها پیش باز می‌گردد، اما تقریباً می‌توان گفت اولین کسی که در ایران این کار را به‌طور علمی و جدی پی‌گیری کرد و به نتیجه رساند، مهندس‌عباس سحاب است. برای همین به او لقب پدر علم کارتوگرافی (نقشه‌نگاری) یا پدر جغرافیای ایران را می‌دهند.

کودکی و جغرافی

عباس سحاب در سوم دی ماه ۱۳۰۰ در روستای «فم» شهرستان تفرش به دنیا آمد. او تنها پسر ابوالقاسم سحاب است. ابوالقاسم سحاب از دانش‌مندان علوم انسانی در زمان خود بود و بیش از 70 کتاب و تألیف در زمینه‌ی علوم دینی داشت. زندگی‌نامه‌ی امامان(ع) از جمله مهم‌ترین آثار اوست. او با تاریخ، جغرافی و هنر هم بیگانه نبود و آثاری در این زمینه هم داشت. هنگام تولد عباس، ابوالقاسم، برای فرزندش آرزوها داشت و می‌خواست از او شخصیت بزرگی بسازد. پدر عباس سحاب، در سال 1335 فوت کرد و در قم و در کنار مرقد حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد.

وقتی عباس چهار ساله شد، پدر او را به مکتب درس ملاحسین شاهمیری فرستاد. استاد ابوالقاسم سحاب از قبل ملاحسین را می‌شناخت و می‌دانست که این تحصیل برای او آینده‌ساز است. عباس، سه سال نزد ملاحسین شاگردی کرد. وقتی هفت‌ساله بود، باید وارد مدرسه می‌شد. پدر باز هم بهترین مدرسه را برای او انتخاب کرد؛ مدرسه‌ی کمالیه. بعد برای ادامه‌ی تحصیلات متوسطه به مدرسه‌های ابن‌سینا و علمیه رفت. عباس از همان نوجوانی و اولین سال‌هایی که درس جغرافی وارد درس‌هایش شده بود، ذوق و علاقه‌ی زیادی به آن نشان می‌داد و معلمانش نیز این مسأله را متوجه شده بودند. برای همین با مشورت پدر و آموزگاران، از عباس برای تهیه‌ی نقشه‌های جغرافی کمک گرفته می‌شد. عباس در این کار بسیار مستعد بود و به سرعت پیش‌رفت کرد. در همین دوره‌ی دبیرستان، اولین نقشه‌ی تهران را بعد از شش ماه کار و تلاش به زبان انگلیسی تهیه کرد.

پدر، پسر، نقشه‌نگاری

عباس تازه 15 سالش بود، اما به اندازه‌ی یک کارشناس خبره، از جغرافی می‌دانست. در یکی از همان روزهای 15سالگی‌اش وقتی نوجوانی دبیرستانی بود و در تهران زندگی می‌کرد، از چند جهان‌گرد فرانسوی جمله‌ای شنید که مسیر اصلی زندگی آینده‌ی او را تعیین کرد. جهان‌گردان فرانسوی از بابت این مسأله که کشوری به بزرگی ایران هنوز یک نقشه‌ی راهنما برای پایتختش ندارد، ایران و مردمانش را مورد سرزنش و تحقیر قرار داده بودند. او که حس میهن‌دوستی قوی‌ای داشت، این مسأله عزم او را برای تصمیمش جدی کرد و تحت‌تأثیر این برخورد و با توجه به زمینه‌ی علاقه‌مندی‌اش به جغرافیا تصمیم بزرگی گرفت. او قصد داشت نخستین نقشه‌ی توریستی تهران را تهیه کند. این کار برای جوانی به سن و سال او کاری بسیار دشوار و غیرممکن به نظر می‌آمد؛ اما عباس سحاب با تلاش بی‌وقفه و عزم راسخش می‌خواست خلاف این مسأله را ثابت کند.

کار را با 27 ریال که تمام دارایی او بود آغاز کرد. با این دارایی یک شیشه مرکب چین، یکی‌- دو متر کاغذ کالک و چند قلم هاشور خرید و به کمک وسایل مختصری که در خانه داشت کارش را شروع کرد. روزها و شب‌ها از پی هم می‌آمدند و او سرسختانه می‌کوشید. دشواری‌های راه نمی‌توانست بر عزم آهنین و اراده‌ی قوی او غلبه کند و سرانجام بعد از شش ماه توانست به آرزویش جامه‌ی عمل بپوشاند. عباس سحاب با شش ماه تلاش بی‌وقفه و شبانه‌روزی خود نخستین نقشه‌ی توریستی شهر تهران را تهیه کرد و در این مدت شالوده و اساس مؤسسه‌ی جغرافیایی سحاب را در اتاق 20 متری زیرزمین خانه‌ی‌شان بنیان گذاشت که امروز پس از گذشت ده‌ها سال به معتبرترین مؤسسه‌ی خصوصی جغرافیایی کشور و یکی از معتبرترین مؤسسه‌های جغرافیایی جهان تبدیل شده و نام او را هم به عنوان پدر جغرافیا در ایران به ثبت رسانده است. مؤسسه‌ای که محمدرضا سحاب، پسر مرحوم عباس سحاب، بعد از پدر و پدربزرگش وظیفه‌ی هدایت آن را برعهده گرفته است. عباس از همان سنین نوجوانی، تحقیق و جست‌و‌جو را برای داشتن یک مؤسسه‌ی بی‌نقص شروع کرد. او برای تهیه‌ی نقشه‌های مناطق گوناگون ایران به بیش از 30هزار شهر و روستا سفر کرد تا این‌که بالأخره توانست در سال 1324 شمسی با هم‌کاری شرکت کلمبوس آلمان، اولین کره‌ی جغرافیایی زمین را با خط و زبان فارسی تولید کند و این خود حرکتی مهم و بزرگ در کارنامه‌ی درخشان اوست. هرچه می‌گذشت، مؤسسه‌ی سحاب کارهای ارزش‌مند و جدیدی را عرضه می‌کرد. عباس سحاب صدها اطلس و نقشه‌ی جغرافیایی از شهرها و استان‌های مختلف کشورمان ایران، کشورهای خاورمیانه و خلیج‌فارس تهیه کرد. او با ابداع سبکی جدید در تولید نقشه‌های جغرافیایی به عنوان یکی از نقشه‌نگاران صاحب سبک در دنیا مطرح شده است.

خلیج همیشه فارس

یکی از ارزش‌مندترین کارهای مؤسسه سحاب که با کوشش عباس سحاب شروع شد و اکنون به دست فرزندش ادامه دارد، تهیه‌ی نقشه‌های تاریخی از مرزهای ایران در زمان حکومت‌های مختلف است؛ اما این تنها تلاشی برای دانستن تاریخ جغرافیای ایران در قرن‌های گذشته نیست. چند دهه قبل، برای اولین بار، دو نفر با نام‌های «جمال عبدالناصر» و «عبدالکریم قاسم» رئیس‌های جمهور مصر و عراق، برای اولین بار برای نام خلیج فارس از نام جعلی‌اش «خلیج ع‌ر‌ب‌ی» استفاده کردند. آن روزها کسی این مسأله را جدی نگرفت، اما کم‌کم این مسأله همه‌گیر شد و کشورهای عربی هم که انگار از نام دروغی خلیج عربی خوش‌شان آمده بود، این نام را همه‌گیر کردند. آن قدر نام جعلی خلیج عربی بر زبان کشورهای عربی افتاد تا کم‌کم دنیا داشت با آن خو می‌گرفت. در این میان تلاش گسترده و بسیار ارزش‌مند مؤسسه‌ی سحاب بود که خط بطلان بر تمام این دروغ‌ها کشاند. نقشه‌های تاریخی ایران و خاورمیانه که از قرن‌ها قبل به جای مانده بود، همه جزء سندهای معتبر ایران به سازمان ملل تقدیم شد تا نام این خلیج، همیشه فارس باشد. نقشه‌هایی که بسیاری از آن‌ها را دانش‌مندان بزرگ غربی و همین کشورهای عربی در قرن‌های گذشته تهیه کرده بودند و در همه‌ی آن‌ها نام این خلیج پارس یا فارس بوده است. حدود 370 عدد از این نقشه‌ها را خود عباس سحاب تهیه کرد و اکنون فرزند او تعداد این سندهای تاریخی را به 1500 تا رسانده است. مطالعه، پژوهش و گردآوری اسناد تاریخی و جغرافیایی خلیج فارس برای مقابله با سازندگان اسامی جعلی و اثبات حقانیت ایرانیان و اصالت نام این آبراه همیشه ایرانی از سال‌های دهه‌ی ۴۰ خورشیدی تا پایان حیاتش از دغدغه‌های بزرگ استاد سحاب بود. او با تشکیل نخستین نمایشگاه اسناد تاریخی و جغرافیایی خلیج فارس در سال ۱۳۴۵، تدوین و انتشار چند جلد اطلس به زبان‌های فارسی، عربی و انگلیسی، شرکت در مجامع علمی داخل و خارج کشور و تشکیل نمایشگاه‌ها در این زمینه، چیزی در این راه کم نگذاشت.

سحاب علم و هنر

عباس سحاب از کودکی عاشق هنر بود. نقاشی او خیلی خوب بود و تابلوهای زیبای نقاشی او هنوز هم به یادگار مانده است. یکی دیگر از آثار بزرگ و ارزش‌مند عباس سحاب، تألیف و تدوین اطلس 14 قرن هنر اسلامی است که در 20 جلد آن را تهیه کرده است و به دو زبان فارسی و انگلیسی است. عباس سحاب علاوه بر مؤسسه‌ی جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، چاپ‌خانه‌ی جغرافیایی سحاب و کتاب‌خانه‌ی جغرافیایی سحاب را نیز از خود به یادگار گذاشته است. بنیان این کتاب‌خانه را پدرش ابوالقاسم سحاب گذاشت؛ اما او با گردآوری منابع فراوان، آن را غنی‌تر کرد و اکنون کتاب‌های بسیار ارزش‌مندی در زمینه‌ی جغرافی در این کتاب‌خانه وجود دارد. امروزه این کتاب‌خانه‌ی تخصصی دارای چندین هزار جلد کتاب و تقریباً به همین اندازه نشریات ادواری در زمینه‌ی جغرافی و نیز بیش از ۲۰ هزار نقشه از ایران و جهان است.

عباس سحاب در ۱۴ فروردین ۱۳۷۹ درگذشت و در قطعه‌ی هنرمندان و دانش‌مندان ایران در قبرستان بهشت زهرا(س) در تهران به خاک سپرده شد.