داستان یک بنا/قلعه‌ی والی ایلام

نگاهی به قلعه‌ی والی، بنایی جوان در سرزمین کهن ایلام

شاید نام قلعه، یادآور یک تاریخ دور از دوره‌ای که جنگ‌ها با شمشیر و منجنیق بوده، باشد. با پله‌های تودرتو، اتاق‌های مرموز، خشت‌های کهنه‌ی گلی روی هم و اتاق‌های نگهبانی با فاصله‌های منظم. مخصوصاً که قرار است در صفحه‌ی داستان یک بنا از آن صحبت شود؛ اما این‌بار داستان بنای ما به سال‌های خیلی دور برنمی‌گردد. 106 سال پیش، در ایلام قلعه‌ای ساخته شد که در واقع قرار نبود کار قلعه را انجام دهد، اما به قلعه معروف شد. هر چند در آن زمان، یعنی سلسله‌ی قاجار، ایران بسیاری از داشته‌هایش را از دست داد، اما می‌توان گفت معماری در زمان قاجار از شاه‌کارهای هنر تاریخ است. معماری زیبا و ساختمان شکیل آن، باعث شد تا سال‌های سال، کسی تصمیمی به تخریب و جایگزینی آن با ساختمان‌های چند طبقه‌ی امروزی نکند. تا این‌که حالا تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی قرار گرفته و اصلاً یکی از نقاط گردش‌گری شهر ایلام به حساب می‌آید؛ اگرچه خود ایلام، قدمتی به بلندای تاریخ یک‌جانشینی انسان‌های زمین دارد و نامش را هم از یکی از اولین تمدن‌های بشری وام گرفته است. استان ایلام در غرب سرزمین‌مان ایران، هم طبیعت و هم تاریخش زبانزد است. اگر گذرتان به غرب کشور و شهر ایلام افتاد، سری هم به قلعه‌ی والی بزنید. این قلعه‌ی قاجاری از زیباترین بناهای معاصر ایران است.

والی و قلعه

قلعه‌ی والی در خیابان پاسداران شهر ایلام و در ضلع شمالی این خیابان قرار دارد. البته وقتی غلام‌رضاخان والی فیلی دستور ساخت این قلعه را داد، اطراف آن نه از خیابان خبری بود و نه خانه و آبادی. اصلاً آمده بود این‌جا که کسی نباشد. بعدها که شهر دامنش را هر روز از دیروز گسترده‌تر کرد، قلعه‌ی والی را هم زیر چتر خود گرفت. آن‌قدر که حالا در یکی از خیابان‌های شهر جا خوش کرده است.

ماجرای این قلعه، مربوط می‌شود به یک والی پول‌دار به نام غلام‌رضاخان والی فیلی. در واقع غلام‌رضا خان که برای خودش کسی بود و جاه و جلالی مثال‌زدنی داشت، در سال 1326 دستور می‌دهد تا در محله‌ای که به نام حسین‌آباد فیلی یا ده بالا مشهور بود، ساختمانی بسازند. ساختمانی که تابستان‌ها، ییلاق او باشد. چاکران هم امر او را اطاعت کردند و یکی از خوش آب و هواترین مناطق را برای او انتخاب کردند. از طرفی خانه‌ی والی، باید بر شهر یا روستاهای اطرافش مسلط باشد تا هم بر احوال رعیت آگاه باشد و هم از خطر هجوم یا دست‌برد دشمنان مصون. برای همین قلعه را روی تپه‌ای به نام چگامیرک ساختند که چند متری ارتفاع داشت. روی تپه هم جویی از چشمه‌ای به نام چشمه بی‌بی جاری بود که آب مورد نیاز قلعه را تأمین می‌کرد. این طوری غلام‌رضا خان، منظره‌ی زیباتری را هم از ایوان خانه‌اش به نظاره می‌نشست. منظره‌ای که البته امروز دیگر از آن خبری نیست و ایوان آن، تا چشم کار می‌کند دیوار و آجر و ساختمان پیداست، نه گل و درخت و رودخانه.

خانه‌ی از ما بهتران

قلعه‌ی والی با ساختمان ذوزنقه شکلش، سال‌ها در فضایی کاملاً باز قرار داشت؛ اما با گذشت زمان و رشد شهرنشینی، روزبه‌روز بسته‌تر شد تا این که امروز جزئی از خیابان‌های اصلی شهر به حساب می‌آید. قلعه‌ی والی سه درِ ورودی در سه ضلع جنوب، شرق و غرب دارد. ورودی اصلی قلعه در ضلع جنوبی قرار دارد و با 11 پله به اتاق نگهبانی می‌رسد و از آن‌جا هم هشت پله‌ی دیگر تا کف حیاط. درهای دیگر قلعه به صورت خصوصی مورد استفاده قرار می‌گرفتند و معمولاً به رفت و آمد مهمان‌ها اختصاص داشتند. به همین دلیل با عبور از راهروهایی سرپوشیده به داخل حیاط می‌رسند.

سنگ‌نوشته‌ای که در تخت خان، محله‌ای در 15 کیلومتری شمال شرقی صالح‌آباد ایلام قرار دارد که تاریخ قلعه را دقیق‌تر بیان کرده است. روی این سنگ این‌طور حک شده که غلام‌رضا خان بعد از ذکر چندین سطر از کارهای انجام شده‌ی خود می‌نویسد: «امر به ساختن قلعه‌ی حسین‌آباد فیلی که مشهور به ده بالاست نمودم. قلعه‌ی حمام و باغ به معماریت حاج درویش‌علی کرمانشاهی و حجاری رضاقلی در سال 1325 قمری به اتمام رسید.»

معماری زیبای قاجاری

شاید بزرگی بیش از حد این خانه هم در این‌که نامش بشود قلعه بی‌تأثیر نبوده است. قلعه‌ی والی در زمینی به مساحت تقریباً 4700 مترمربع ساخته شده است. از این مقدار زمین، حدود 1800 متر را فضای سبز وسیعی در ضلع جنوبی ساختمان تشکیل داده و حدود 1500 متر هم ساختمان مسکونی دارد. تالار شاهنشین، یکی از زیباترین قسمت‌های قلعه است. تالاری که در ضلع شمالی قلعه قرار گرفته و اندازه‌ی آن از بقیه‌ی اتاق‌ها بزرگ‌تر و تزییناتش هم بیش‌تر است. در وسط این تالار، حوض کوچکی قرار گرفته که اطراف و داخل آن را با سنگ مرمر و کاشی‌های رنگی پوشانده‌اند. این حوض در اطراف همان چشمه بی‌بی ساخته شده که البته به مرور زمان این چشمه خشک و کم‌آب شده بود؛ اما برای این‌که حالت نمادین چشمه حفظ شود، هنگام بازسازی قلعه با اجرای لوله‌کشی این چشمه را هم دوباره راه انداختند.

نرده‌هایی از جنس آجر و فیروزه‌ای رنگ، بهارخواب سرپوشیده در ضلع جنوبی و رو به فضای سبز و سقف‌های آینه‌کاری شده به سبک دوره‌ی قاجار خانه را حسابی زیبا کرده است. نور که از پنجره‌های مشبک با شیشه‌های رنگی به داخل می‌افتد، داخل قلعه مثل یک جعبه‌ی مدادرنگی می‌شود. ستون‌های دایره‌ای با سرستون‌های نقاشی شده که در گوشه و کنار خانه هستند، نشان می‌دهد که این یک خانه‌ی اشرافی است. درختان بلند و کهن‌سال کاج و حوض مستطیل‌شکل صحن جلو قلعه، تصویری رؤیایی از یک کاخ سنتی ایرانی را مقابل چشمان‌تان می‌آورند. البته قلعه‌ی والی در زمان جنگ تا حدود زیادی خراب شد. به طوری که گفته می‌شود نیمی از این بنا آسیب دید؛ اما با هم‌کاری سازمان میراث فرهنگی، درست در پایان جنگ، عملیات بازسازی آن شروع و بعد از دو سال به پایان رسید.

سقف داخل ساختمان قلعه، در بیش‌تر قسمت‌ها به صورت هلالی و نیم‌دایره است؛ تزیینات سقفی ایوان و بهارخواب هم همین‌طور. تمام کف اتاق‌ها، داخل حیاط و پشت‌بام قلعه آجرفرش هستند. البته آجرهای مربعی شکلی که به آجر نظامی معروف هستند. اتاق‌های قلعه بیش‌تر تودرتو ساخته شده است. تمامی این 25 اتاق، از درهای متعددی به یک‌دیگر راه دارند. خانه، خانه‌ی والی ایلام بوده و باید برای حفاظت و نگهبانی آن نیز فکری می‌شد. برای همین دو برج نگهبانی به صورت نیم‌دایره در گوشه‌ی شمال شرقی و شمال غربی ساخته شده و اطراف آن به صورت کنگره‌ای است. زیبایی‌های قلعه‌ی والی ایلام را نمی‌توان در چند خط و صفحه و در قالب کلمات به تصویر کشید. این خصوصیت مشترک معماری باغ‌ها و خانه‌های ایرانی است که دلباز، پرنور و پر از تزیینات زیبای روح‌انگیز است. دیدار از قلعه‌ی والی، یکی از خاطرات فراموش نشدنی شما خواهد بود.