بیابان ها

حذف بیابان یا حفظ بیابان

بیش از 33 درصد از سطح کره‌ی زمین را بیابان‌ها تشکیل می‌دهند. حدود 15 درصد از جمعیت دنیا در این مناطق زندگی می‌کنند. بر اساس یک تحقیق بیش از 30 میلیون هکتار از کشور ایران را مناطق کویری و بیابانی تشکیل داده است. اگر کلمه‌ی بیابان را تجزیه کنیم می‌شود بی‌+ آبان. بیابان یا صحرا سرزمینی است خشک و بسیار سوزان که در آن آب یا پیدا نمی‌شود یا بسیار کم است.

**

یک منطقه‌ی کوهستانی و سرسبز در طی 5 مرحله به بیابان تبدیل می‌شود:

مرحله‌ی 1‌- در سرزمین‌هایی که زراعت نمی‌شود، زمین می‌تواند درختان و بوته‌های زیادی را در خود رشد دهد. ریشه‌ی درختان و بوته‌ها مانع شستشوی خاک کوهستان می‌شود.

مرحله‌ی 2‌- وقتی انسان‌ها زمین را برای کشاورزی شخم می‌زنند و درخت‌ها را قطع می‌کنند، ریشه‌ی گیاهان و درختان جابه‌جا شده و زمین در معرض فرسایش آب و باد قرار می‌گیرد.

مرحله‌ی 3‌- وقتی که زمین را چندین‌بار می‌کارند، زمین قوتش را از دست می‌دهد. بعد در اثر چرای گوسفندان، زمین فرسایش یافته و شیب آن کمتر می‌شود.

مرحله‌ی 4‌- به مرور که باد و آب، خاک‌ها را با خود می‌برند زمین حاصلخیز به زمین خشک و بی‌حاصل تبدیل می‌شود. با چرای بیشتر گوسفندان سرعت فرسایش نیز بیشتر می‌شود.

مرحله‌ی 5‌- باد و باران، خاک‌های زمینِ خالی از هر گونه گیاه را با خود می‌برند و سنگ‌ها و صخره‌ها ظاهر می‌شوند. دیگر هیچ نوع گیاهی نمی‌تواند روی این صخره‌ها رشد کند. در این حالت این منطقه، بیابان یا صحرا نامیده می‌شود.

***

مقدار باران سالیانه‌ی بیابان‌ها کمتر از 25 سانتیمتر است و اکثراً به صورت رگبارهای شدید است. ممکن است تمام باران سالیانه همان 25 سانتیمتر در سال یکباره در یک روز ببارد و دره‌هایی که برای سالیان دراز آبی نداشتند یک‌مرتبه با سیلی به ارتفاع چند متر پر ‌شوند. سیل مقدار زیادی از شن و ماسه‌ی دره را با خود برده و دره را عمیق‌تر می‌سازد. بعضی مواقع، برای سالیان دراز باران نمی‌بارد و درجه‌ی حرارت بیابان‌ها به بالاتر از 60 درجه سانتی‌گراد می‌رسد که هیچ موجودی نمی‌تواند در این درجه حرارت زندگی کند.

بزرگترین بیابان دنیا، «صحارا» نام دارد که در آفریقای شمالی واقع است. در بیابان‌های خشک، گیاهان کمتری وجود دارد و به همین علت خاک و شن‌های آن به سادگی با باد حمل شده و طوفان‌های شن و گردبادهای شدیدی ایجاد می‌شود. بعضی اوقات شن‌ها به صورت توده‌ای حرکت می‌کنند و تپه‌های شنی را می‌سازند. باد ماسه‌ها را با خود حمل می‌کند و آنها را محکم به صخره‌ها می‌کوبد و به این ترتیب صخره‌ها ساییده شده و به شکل‌های گوناگون درمی‌آیند. از آنجا که شن‌ها سنگین هستند و باد نمی‌تواند آنها را به ارتفاعات بالا ببرد، عمل ساییدگی و تخریب بیشتر در نزدیکی زمین صورت می‌گیرد و سرعت تخریب قسمت‌های فوقانی کمتر است.

بیشتر گیاهان بیابان‌های خشک، برگ کمتری از گیاهان مناطق مرطوب دارند و به همین علت آب کمتری از دست می‌دهند. کاکتوس، به عنوان یک نوع گیاه بیابانی دارای ساقه‌های گوشتی است که آب زیادی در خود ذخیره می‌کند و آن را در دوره‌ی خشکی مورد استفاده قرار می‌دهد. بیش‌تر کاکتوس‌ها خاردار هستند که آن خارها باعث جلوگیری از تبخیر آب گیاه می‌شوند. اغلب گیاهان بیابانی ریشه‌های بسیار عمیق دارند تا از اعماق زیاد آب جذب کنند. بعضی اوقات طول ریشه‌های این گیاهان به 35 متر می‌رسد.

دانه‌های بعضی از گیاهان بیابانی قادرند سالیان دراز قدرت رویشی خود را حفظ کرده و در شرایط مساعد زندگی خود را آغاز کنند. بیشتر گل‌ها در بیابان‌ها بعد از یک رگبار ظاهر می‌شوند. آنها تقریباً در طول 6 تا 8 هفته از دانه بیرون می‌آیند، گل می‌دهند، دانه تولید می‌کنند و از بین می‌برند.

از موجودات زنده‌ی بیابان‌ها می‌توان انواع مارمولک‌ها، سوسمارها، موش‌های کیسه‌دار و شترها را نام برد. شتر، در کوهان خود مقدار زیادی چربی ذخیره می‌کند و به همین علت می‌تواند مسافت زیادی را بدون غذا طی کند. یک شتر می‌تواند بیش از 100 لیتر آب را در 10 دقیقه بنوشد. این مقدار آب برای 10 روزش کافی است. به همین علت از شتر برای عبور از بیابان‌های سوزان استفاده می‌شود.

انسان‌ها زمان بسیار طولانی در بیابان‌ها زندگی کرده‌اند. انسان‌های بیابان‌نشین بسیار خوب می‌دانستند که چگونه آب و غذا تهیه کنند. آنها با تبر، نیزه، تیر و کمان جانوران را شکار می‌کردند. آب را هم در پوست تخم شترمرغ نگه می‌داشتند.

در بعضی از بیابان‌ها، معادن ارزشمندی وجود دارد. برای مثال در مکزیک شمالی نقره، در آتاکاما مس، در شمال غرب استرالیا آهن، در ایران زغال‌سنگ و سرب، یافته شده است.

بزرگترین مناطق نفت‌خیز دنیا در بیابان‌ها و کویرها وجود دارند. بعضی اوقات برای رسیدن به نفت باید بیش از 3 کیلومتر حفاری انجام شود. این حفاری‌ها با مته‌های مخصوصی صورت می‌گیرد. طول لوله‌های نفت در بیابان‌ها گاهی به 2000 کیلومتر می‌رسد. تقریباً بیش از 10 میلیون بشکه‌ی نفت در روز از معادن نفت مناطق کویری دنیا استخراج می‌شود.

اگر بتوان آب را با کانال‌های مخصوص به بیابان‌ها آورد، بیابان‌های مرده احیا شده و قابل کشت و زراعت می‌شوند. مقابله با خشم طبیعت که به صورت سیل، طوفان و شن‌های روان است و باعث آزار انسان می‌شوند، آسان نیست؛ ولی دانش امروزی نشان داده که غیرممکن هم نیست. فقط باید راهش را پیدا کرد و زندگی هزاران انسان را که در حاشیه‌ی کویرها هستند از خطر نابودی جدی نجات داد. به همین علت مبارزه با هجوم شن‌های روان از سال‌ها قبل در نقاط حساس در ایران شروع شده است. با اجرای طرح‌های تثبیت شن‌های روان می‌توان زمین‌های خشک حاشیه‌ی کویر را به صورت جنگلی از درختان کویری درآورد. با ایجاد موانعی در سر راه شن‌های روان می‌توان تا حدودی از هجوم آنها به شهرها، روستاها و جاده‌ها جلوگیری کرد. به همین منظور روش‌های مختلفی در ایستگاه‌های تثبیت شن‌های روان به کار گرفته می‌شود. کاشت درختان مناسب کویری مثل تاغ و گز که در مقابل کم‌آبی مقاوم بوده و رشد خوبی دارند، یکی از روشهایی است که در چندین سال گذشته در ایستگاه‌های تثبیت شن‌های روان، عملکرد بسیار خوبی داشته است.

تعداد مشاهده مقاله: 130