آیین‌ها/ آیین پهلوانی

چند سال قبل که محصلی دبستانی بودم با «پوریای ولی» آشنا شدم. ماجرا از این قرار بود که یک روز معلم ورزش از ما خواست که درباره‌ی یکی از ورزشکاران سرشناس قدیم ایران تحقیق کنیم و من هم با راهنمایی پدرم سروقت جهان‌پهلوان خوارزمی یا همان پوریای ولی رفتم و فهمیدم او کسی است که برای به دست آوردن دل مادر سال‌خورده‌ی حریف که برای پیروزی فرزندش دست به دعا برداشته بود، خود را ناتوان نشان داد و رقابت برده را واگذار کرد.

راستش را بخواهید مدتی خودم را جای پوریای ولی گذاشتم؛ اما برخلاف او بارها و بارها پشت حریف غریبه‌ام را به خاک مالیدم. مدتی بعد که بزرگ‌تر شدم و همراه برادرم سر از زورخانه‌ی «شاه مردان» شهرمان درآوردم، تازه فهمیدم که نمی‌توان حکایت او را جوری دیگر به آخر رساند.

                                     ***

این مقدمه‌ی کوتاه بهانه‌ای بود تا به یکی دیگر از آیین‌های ایرانی که مورد توجه جهانیان قرار گرفته است، بپردازیم؛ مجموعه‌ای به نام «آیین‌های پهلوانی».

در این مورد ابتدا پای صحبت مرشد زورخانه‌ی‌مان می‌نشینم. او می‌گوید:

«فرهنگ پهلوانی ریشه در فرهنگ اسلامی‌- ایرانی دارد؛ مگر نه این که پیامبر اکرم(ص) در عهد جوانی در پیمانی به نام «حلف‌الفضول» شرکت کرد که هدفش حمایت از افراد مظلوم و غریبه بود؟ و مگر نه این که همه‌ی پهلوانان الگوی خود را امیرمؤمنان علی(ع) می‌دانند که در اوج قدرت و توان، عفو می‌کرد و می‌بخشید؟

علاوه بر این، کتاب «شاهنامه» که سند ایرانی بودن ماست، پر است از شعرهای حماسی و آموزنده‌های پهلوانی و جوانمردی.»

                                     ***

در ادامه سروقت دیگر پیشکسوت‌های زورخانه می‌روم و از سخن هر یک چیزی می‌آموزم و آن این که:

- اولین شرط پهلوانی، فروتنی است؛ مگر نه این‌که درِ ورودی زورخانه‌ها را قدری کوتاه می‌سازند تا احدی با سری افراشته از غرور و خودپسندی وارد نشود!

- پهلوانی با پرهیزگاری معنی پیدا می‌کند؛ مگر نه این‌که امیرالمؤمنین علی(ع) در دعای کمیل فرمود: «خدایا بدنم را برای خدمت به خودت نیرومند گردان»!

و مگر نه این‌که پهلوانی و باستانی‌کاران پس از گرفتن وضو و بردن نام خدا و معصومین(علیهم السلام) وارد گود می‌شوند (گود همان گودال هشت‌ضلعی است که محل تمرینات اعضای زورخانه است).

- احداث نخستین زورخانه را به جناب پوریای ولی نسبت می‌دهند که حدود 700 سال قبل در منطقه‌ی آذربایجان یا خوارزم می‌زیست. گفته‌اند که وی اصالتاً اهل شهر خوی بود و به شغل پوستین و کلاه‌دوزی اشتغال داشت؛ ضمن آن‌که در جوانی کشتی می‌گرفت و در راستای اهداف بلند پهلوانی خویش شعر می‌سرود و نغمه سر می‌داد:

افتادگی آموز اگر طالب فیضی

هرگز نخورد آب زمینی که بلند است

ناگفته نماند که پوریای ولی فرزندی به نام محمود داشت که راه او را در پهلوانی و جوانمردی ادامه داد، چنان که امروزه آرامگاهش در شهر «خیوه»‌ ازبکستان مورد احترام و توجه خاص و عام است.

- از زورخانه به عنوان مسجد دوم شیعیان یاد کرده‌اند و این گواهی است بر آمیختگی این رشته‌ی ورزشی با دین و آموزه‌های نورانی آن.

- پیش‌ترها کف گود زورخانه را با بوته‌های نرم گیاهان و نیز لایه‌ای از خاک رس می‌پوشاندند تا با آب پاشیدن روی آن تشکی طبیعی و مناسب برای انجام حرکت‌های ورزشی فراهم آورند؛ ضمن آن که دور آن را نیز با چوب محصور می‌کردند تا اگر ورزشکاران هنگام ورزش به لب گود بخورند، زخمی نشوند.

- «سردَم» زورخانه از مهم‌ترین قسمت‌های این بنای ورزشی است که مُشرف بر گود بوده و محل نشستن یا ضرب‌گیر یا همان جناب مرشد است.

ضرب‌گیر در این محل که یک تا یک و نیم متر بلندتر از کف گود است شعرهای رزمی و حماسی می‌خواند و هم‌زمان بر تنبک و زنگ می‌زند. هر وقت هم که پوست تنبکش شل می‌شود آن را بر حرارت منقلی که کنار دستش است می‌گذارد تا به حالت اولیه برگردد و نوایش رساتر شود.

زورخانه به وسایلی به شرح زیر مجهز است:

1- تخته شنا که چوبی است به درازای 70، پهنای 7 و قطر 2 سانتی‌متر با دو پایه‌ی ذوزنقه‌ای‌شکل به بلندی 4 سانتی‌متر.

2- میلِ ورزش که وسیله‌ای چوبی، کله‌قندی، دسته‌دار و توپر با انتهایی گرد و هموار است با وزنی از 5 تا 40 کیلوگرم.

3- میلِ بازی که مانند میلِ ورزش است با دسته‌ی بلندتر، وزن کم‌تر و مناسب برای پرتاب کردن.

4- سنگ زور که تخته‌سنگ‌هایی صاف با وزن 10 تا 60 کیلوگرم و ابعاد 1 در 70 سانتی‌متر است با دستگیره‌هایی در وسط که ورزشکار در حالت درازکش آن‌ها را بلند می‌کند.

5- کبّاده وسیله‌ای آهنی و کمانی است با درازای 120 سانتی‌متر و زنجیری 16 حلقه‌ای که در هر حلقه 6 پولک آهنی تعبیه شده است. وزن کباده از 10 کیلو تا 40 کیلوگرم است.

- ردّ زورخانه را در ضرب‌المثل‌های فارسی نیز می‌توان زد، چنان که گفته‌اند: دلش گود زورخانه شده است (کنایه از داشتن دل‌درد شدید) و...

- یکی از آیین‌های مهم پهلوانی رسم حسنه‌ی «گلریزان» است که طی آن برای نیازمندان محل کمک مالی جمع‌آوری می‌شود.

- در زورخانه علاوه بر مرشد افراد دیگری هم مطرح‌اند، از جمله: میاندار که در وسط گود و رو به روی مرشد می‌ایستد و حکم مربی را دارد. نوچه که به افراد تحت آموزش می‌گویند. نوخاسته که به نوچه‌های راه‌یافته به مراحل آموزشی و مهارتی بالاتر گفته می‌شود. مشت‌و‌مالچی که قبل و بعد از تمرین به ورزشکاران سرویس می‌دهند؛ از آوردن و بردن لنگ و حوله گرفته تا نرمش دادن به بدن پهلوانان خسته از تمرین.

- مرشد پس از سنگ گرفتن، برای شور بخشیدن به باستانی‌کاران چنین می‌خواند:

هر کار که می‌کنی بگو بسم‌الله

تا جمله گناهان تو بخشد الله

دستت که رسد به حلقه‌ی سنگ بگو

لا حول و لا قُوة الا بالله

- روز 17 شوال هر سال، مصادف با نبرد دلاورانه و پهلوانانه‌ی امیرالمؤمنین علی(ع) با عمرو بن عبدود که پیامبر گرامی اسلام در خصوص آن نبرد فرمودند: «امروز همه‌ی ایمان به جنگ همه‌ی کفر رفته است»، به عنوان روز فرهنگ پهلوانی و آیین‌های زورخانه‌ای انتخاب شده است.

- پرونده‌ی ثبت جهانی ورزش‌های زورخانه‌ای و آیین‌های پهلوانی در سال 1383 از سوی فدراسیون بین‌المللی ورزش‌های زورخانه‌ای به سازمان میراث فرهنگی تقدیم شد تا پس از تلاش‌های فراوان در تاریخ 25 آبان 1389 برابر با 16 نوامبر 2010 در فهرست میراث معنوی یونسکو به ثبت جهانی برسد.

- امروزه مسابقه‌های ورزش باستانی به صورت تیمی و در سطح ملی و منطقه‌ای برگزار می‌شود که در آن تیم‌های ده‌نفره مرکب از یک نفر مرشد، یک نفر میاندار و هشت نفر باستانی‌کار به رقابت با هم می‌پردازند.

- پهلوان سلیم، پهلوان اکبر و پهلوان سیدکاظم ضابط خراسانی، پهلوان کاظم دباغ‌کاشی، پهلوان حسین کله‌پز قمی، پهلوان حسین گلزار کرمانشاهی، پهلوان جعفر کفشدوز و پهلوان ابراهیم یزدی از معروف‌ترین پهلوانان ایران در قرن گذشته بوده‌اند که بعضی سمت «قاپوچی‌باشی» دربار قاجاریه را هم دریافت کرده‌اند.

- یکی از لباس‌های مخصوص اهل زورخانه «تنکه» است؛ شلوار کوتاهی با رویه‌ی چرمی که نقش «بوته جقّه‌ی سرکج» رویش قلاب‌دوزی شده و ران را تا زیر زانو می‌پوشاند.

- باستانی‌کاران هماهنگ با ضرب مرشد شنا می‌روند، میل را پس از بلند کردن روی دوش می‌چرخانند، میل‌بازی را پس از پرتاب کردن به هوا می‌گیرند، کباده می‌زنند، سنگ بلند می‌کنند و دور خود می‌چرخند.

...

                                        ***

آن‌چه گفته شد فشرده‌ای بود از آیین‌های پهلوانی که امروزه دنیا آن را منتسب به ملت بزرگ ایران می‌داند. امید آن‌که از خواندنش لذت برده باشید. در شماره‌ی بعد درباره‌ی آیین‌های مرتبط با موسیقی سنتی و اصیل ایرانی سخن خواهیم گفت.