آیین‌ها/ آیین‌های پایان سال

پدرم می‌گوید: «بچه که بودیم نوروز را با خریدن لباس نو می‌شناختیم؛ چراکه بیش‌تر بزرگ‌ترها فقط سالی یک بار توان خریدن لباس نو برای بچه‌های‌شان را پیدا می‌کردند!»

او به خنده می‌گوید: «آخرین پنج‌شنبه‌ی سال هم لباس‌های نو خود را می‌پوشیدیم و همراه بزرگ‌ترها به قبرستان روستای‌مان می‌رفتیم تا دور از چشم آن‌ها مرده‌ها را دق بدهیم!»

پدرم بعد از کلی خندیدن - که چشمانش را پر از اشک می‌کند - حالتی جدی به خود می‌گیرد و می‌گوید:

عید نوروز که آن را «عید بزرگ» هم نامیده‌اند زمان تازه شدن طبیعت، نوشدن جهان و جهانیان  و ریزش هرچه زیباتر نعمت‌های الهی بر کوه و دشت و جنگل و دریاست؛ رویدادی بزرگ و تحول‌آفرین که در نزد تمامی ملل دوست‌دار نوروز با آیین‌ها و مراسم‌هایی جالب و جذاب همراه است. رسم و آیین‌هایی حسنه و پسندیده که در هر شهر و آبادی این مرز و بوم جلوه‌ای دیدنی و تماشایی دارد که در ادامه به گوشه‌هایی از آن اشاره می‌کنیم.

آیین‌های قبل از عید

1- خانه‌تکانی

اولین برنامه از سلسله اعمال قبل از تحویل سال نو، خانه‌تکانی‌ست که طی آن خانم‌های خانه به تمیز کردن جای جای خانه می‌پردازند. این عمل که در اصطلاح «دوده گرفتن» نامیده می‌شود تقریباً از اوایل اسفند - که مردم غرب ایران آن را اول بهار کردی می‌دانند - آغاز و گاه تا پایان سال به درازا کشیده می‌شود.

  اگر چه برودت هوای اسفند در بسیاری از نقاط کشور  مانع از شستن فرش و پرده است، زمانی که شرایط جوی اجازه می‌دهد می‌توان فرش‌ها و پرده‌های شسته‌شده و آویخته از بام‌ها و طناب‌ها را در هر کوچه و محله‌ای مشاهده کرد.

2- پخت نان عید

در تنور خانه

باز تفتان داریم

همگی خوش‌حالیم

چون که مهمان داریم

 از دیگر آیین‌های نوروزی مردم ایران در اسفند طبخ دو نوع نان است؛ یکی تفتان که نوعی کلوچه است و خود به دو شکل شیرین و روغنی پخت می‌شود، و دیگری تق تق یا اوفاق که نانی‌ست پهن، نازک و صد البته شیرین.

پخت این نوع نان اگرچه در گذشته رونق بیش‌تری داشته، بعد از مدتی به حاشیه رفتن مجدداً جای خود را در آیین‌های ساری و جاری نوروزی باز می‌کند. در این‌جا خالی از لطف نیست به ضرب‌المثلی اشاره کنیم که نشان‌دهنده‌ی محبوبیت این شیرینی‌های سنتی در بین مردم، خاصه خانم‌هاست؛ چنان‌که از قول یک خانم بذله‌گو که شوهرش برای او نان عید تهیه نمی‌کند عنوان می‌شود: «یا اوفاق یا طلاق!»

3- پخت سمنو

سمنو به عنوان یکی از سین‌های هفت‌گانه‌ی سفره‌ی هفت‌سین چند روز مانده به عید نوروز پخت می‌شود؛ هم‌چنان که در سایر ایام نیز به عنوان نذر و امثال آن طبخ می‌شود.

  در گذشته سمنو را در دیگ‌های مسی می‌پختند تا خوش‌رنگ باقی بماند و معتقد بودند آن‌گاه که به عنوان نذر پخته می‌شود حضرت فاطمه(س) آن را به توجه خویش متبرک می‌کنند. جالب آن که بانوان دست‌اندرکار هنگام تهیه‌ی سمنوی نذری در کنار آن پاره‌ای از دعاها را هم قرائت می‌کنند.

4- گرامی‌داشت جمعه‌ی غریبان و جمعه‌ی آخر سال

 از دیگر مراسم ایرانیان در ماه منتهی به عید نوروز گرامی‌داشت دو شب جمعه‌ی آخر سال است که اولی را جمعه‌ی غریبان و دومی را جمعه‌ی آخر سال می‌نامند. در این دو روز شهروندان  به زیارت اهل قبور می‌شتابند آن هم در حجمی بالا به گونه‌ای که هر رهگذری محو تماشای جمعیت در گلزارهای شهدا می‌شود.

 شستن قبور شهدای سرافراز و عزیزان ازدست‌رفته با  گلاب و قرار دادن سبزه و خرما روی آن‌ها از جمله برنامه‌های این دو روز است.

5- سبز ریختن

رسم دیرپای سبز ریختن هنوز زنده و جاری ا‌ست که طی آن غلاتی نظیر گندم و جو پیام‌آور  رویش و سرسبزی می‌شوند و گاه عدس را با پارچه بر گرد کوزه‌ای سفالی می‌کشند تا    سبزه‌ی‌شان در کالبد کوزه‌ای مخملی روی بنماید.

آن‌ها معتقدند که نمی‌شود گندم سبز را از دیگران قرض گرفت، بلکه باید از مال شخصی باشد تا باعث سست شدن ریشه‌ی درآمدی خانواده نشود.

6- خریدن لباس نو

قدیم‌ترها که تهیه‌ی لباس نو چندان راحت نبود، نو لباس شدن افراد در آستانه‌ی سال  جدید کاملاً مشهود بود؛ اما در شرایط فعلی هم  باز  می‌توان نو جامه شدن افراد مخصوصاً کودکان را از چند روز مانده به نوروز مشاهده کرد.

7- خریدهای دیگر

خریدهای نوروزی به لباس‌های عید محدود  نمی‌شود. از چند روز مانده به عید ازدحام شدید بازار، خیابان و میدان واقع در مرکز شهر را فرا می‌گیرد. در این ایام پیاده‌روها شاهد رقابت  تنگاتنگ کسبه‌ی محترم و دست‌فروش‌هایی است که اقدام به عرضه‌ی انواع و اقسام کالاها می‌کنند؛ از لباس و پارچه گرفته تا ابزار آشپزخانه و اقلامی نظیر شیرینی و شکلات، آجیل، عود و عنبر و گلاب و جعبه‌های میوه.

 بازار نوروزی معمولاً تا آستانه‌ی تحویل سال جدید پررونق است و بعد از آن به یکباره روی در نقاب تعطیلی تقریباً دوهفته‌ای می‌کشد.

8- خرید ماهی قرمز

اگرچه تهیه‌ی ماهی قرمز برای لحظه‌ی تحویل سال از رسوم کهن نیست؛ اما شاهد اضافه شدن آن به آیین‌های نوروزی ایرانیان هستیم.

9- شال درکی

از جمله آیین‌های نوروزی بعضی از مناطق ایران رسم «شال درکی» بوده که هم‎زمان با آتش‌افروزی آخرین چهارشنبه‌ی سال به پا می‌شده است. در این آیین بچه‌ها شال‌های بلندی را از راه باجه یا پنجره‌ی موجود در پشت‌بام خانه‌ها به درون منازل مردم می‌فرستادند تا هر یک به تناسب وضع خود هدایایی را در داخل آن پیچیده و بعد بالا بفرستند.

10- تهیه‌ی آش ترش

شیره، سرکه، چغندر، برگه‌ی زردآلو و سماق از جمله موادی است که در طبخ آش ترش به کار می‌رفته است. این آش به‌ گونه‌ای پخته می‌شد  که برای پذیرایی از مهمانان در روز عید نوروز آماده باشد. میزبان، آش را در پیاله می‌ریخت و همراه با دیگر خوراکی‌های مخصوص عید مقابل مهمان قرار می‌داد.

11- طبخ رشته‌پلو

از دیگر آیین‌های نوروزی مردم نواحی مختلف ایران در گذشته طبخ رشته‌پلو در شب عید بوده است به این نیت که در سال پیش رو رشته‌ی امور از دست خارج نشود.

12- حمام رفتن

قبل از مجهزشدن منازل مسکونی به حمام‌های  شخصی، گرمابه‌های عمومی پذیرای شهروندان بودند، مخصوصاً در روزهای پایانی سال که افراد می‌رفتند تا پس از پیرایش سر و صورت، تن به آب مطبوع گرمابه سپارند و غبار از تن برگیرند. کثرت مراجعین به حمام‌های عمومی شهر در دو - سه روز مانده به عید به قدری بود که بعضی مجبور بودند تا پاسی از شب رفته هم تون حمام را روشن نگه دارند و...