شاعری از دره‌ی پروانه

نگاهی به زندگی و شعر شیرکو بی‌کس

من زیر سقف شعرم به دنیا آمدم.

این جمله‌ی زیبا از شیرکو بی‌کس است. یکی از شاعران پرکار و توانای معاصر جهان، که در 12 اردیبهشت 1319 برابر با دوم مه 1940 در یکی از روستاهای سلیمانیه‌ی عراق به دنیا آمد. پدر او فایق بی‌کس، یکی از شاعران ملی کرد بود که در کنار عبدالله گوران، از معماران نخست شعر نو در کردستان عراق به شمار می‌رود. شیرکو هشت سال بیش‌تر نداشت که پدرش را از دست داد و از آن زمان بود که سایه‌ی سیاه فقر و تنگدستی بر زندگی او سایه انداخت. او خود دوران کودکی‌اش را این‌چنین توصیف می‌کند:

* کودکی من چون چمنی‌ست بی‌آفتاب و یا چهره‌ای که هرگز به خود لبخندی ندیده است. من از همان اوایل کودکی، زندگی‌ام را با غم و تنگدستی آغاز کردم. با غم از دست دادن نزدیک‌ترین کسم، که پدرم بود.

با مرگ پدر، به صلاحدید مادر، به نزد اقوام‌شان در سلیمانیه نقل مکان کردند. از این پس مادر سعی کرد جای خالی پدر را برای فرزندانش پر کند. او هر شب با نقل حکایتی سعی می‌کرد دلتنگی‌ها و غصه‌های دل کوچک شیرکو را از یادش ببرد. در 13 سالگی مادر، او را نزد دایی‌هایش گذاشت و خود همراه دو دخترش به بغداد رفت. شیرکو درباره‌ی این روزها می‌گوید:

«هجوم این غم برایم بسیار بزرگ بود و با رفتن آن‌ها احساس می‌کردم که همه جا غریب هستم و همیشه در دل آرزو داشتم که مستقل شوم.»

بعد از پایان تحصیلات ابتدایی‌اش در سلیمانیه و هنرستان فنی‌اش در بغداد، به پانسیون رفت. شیرکو در سال 1957 – 1958 وقتی که 17 سال بیش‌تر نداشت نخستین سروده‌اش را در هفته‌نامه‌ی «ژین یا زندگی» که در سلیمانیه منتشر می‌شد، به چاپ رساند. چند سال بعد از آن به جمع شورشیان پیوست و در ایستگاه رادیویی مبارزان به فعالیت پرداخت. هم‌زمان با آن شعرهایش را در نشریه‌ی ندای شورشی منتشر کرد. شیرکو اولین مجموعه‌شعرش را به نام مهتاب شعر در 28 سالگی به چاپ رساند.

در 12 مارس 1970 او به همراه گروهی از نویسندگان و شاعران کُرد بیانیه‌ی «روانگه یا دیدگاه» را در مورد ضرورت تحول و نوگرایی در شعر کردی منتشر کرد که این بیانیه زمینه‌ساز تحولی مهم در ادبیات کردی شد. در این بیانیه آمده است: «ما می‌خواهیم در آثار ادبی خود روح زمانه و جریان‌های نو و مفاهیم زیباشناختی و هنری تازه را دنبال کنیم. ما می‌خواهیم آینه‌ی تمام‌نمای مردم کرد و انسانیت نوین باشیم... ما کورکورانه به فرهنگ و سنت خود پشت نمی‌کنیم و بر این باوریم که تجربه‌های خلّاق فرهنگی سند بزرگی‌ست برای جریان‌ها و ابداعات نوین.»

چهار سال بعد از آن در سال 1974 برای بار دوم به شورشیان پیوست و پس از شکست قیام به رُمادیه تبعید شد. پس از چند سال به سلیمانیه برگشت، در اداره‌ی آب آن شهر مشغول به کار شد. سال بعد از آن برای بار سوم به جمع شورشیان پیوست و در بخش رادیو و تبلیغات به فعالیت پرداخت. شیرکو در سال 1986 به دعوت انجمن حقوق بشر به ایتالیا رفت و برای نخستین بار در شهر فلورانس و در جمع دوستداران شعر، شعرهایش را خواند و از طرف همین انجمن لقب شهروند افتخاری فلورانس به او داده شد. دو سال بعد از آن در سال 1988 جایزه‌ی خانه‌ی قلم سوئد یا توخولسکی به او تعلق گرفت و از طرف این کشور به عنوان پناهنده‌ی سیاسی پذیرفته شد. جایزه‌ی توخولسکی یکی از بزرگ‌ترین جوایز جهانی است که هر سال به یاد توخولسکی، مشهورترین نویسنده و ادیب آلمانی هم‌عصر برتولت برشت، از سوی پین کلوپ سوئد به یکی از دانشوران و ادیبان آزادی‌خواه در تبعید اهدا می‌شود. هم‌زمان با آن اشعار  او به عنوان شاعر معاصر کُرد در کتاب‌های درسی دبیرستان‌های آمریکا و کانادا گنجانده شد. او در فاصله‌ی سال‌های 1987 تا 1991 ده‌ها جلسه‌ی شعرخوانی را در کشورهای مختلف برگزار کرد. او در سال 1991 پس از قیام بزرگ مردم عراق و کردستان، به کردستان بازگشت و به عنوان نماینده‌ی مردم به پارلمان کردستان راه یافت و عهده‌دار وزارت فرهنگ کردستان شد؛ اما طولی نکشید که در اعتراض به پایمال شدن دموکراسی و حقوق مردم از مقام وزارت استعفا داد. شیرکو در سال 1998 به همراه چند تن از ادیبان و روشنفکران مؤسسه‌ی انتشاراتی زمان را در سلیمانیه بنیاد نهاد و سرپرستی آن را به عهده گرفت. در سال 2001 جایزه‌ی شعر «پیرمرد» شاعر بزرگ کُرد به او داده شد. شیرکو هر چند یک شاعر کُرد است؛ اما نه فقط در میان کردزبانان، که در جهان شهرت بسیار دارد. دو گزیده از شعر او با مقدمه‌ی ژیل فیک از بزرگ‌ترین شاعران اروپا از سوی انتشارات بامارتان پاریس در فرانسه به فرانسوی و در آلمان به آلمانی منتشر شده است. شعرهای او متأثر از مصیبت‌های مکرر قوم کُرد، بازی‌های بی‌سرانجام سیاست‌های جهانی و ناسازگاری‌های سران احزاب و طوایف، بیش‌تر در موضوعات طبیعت، خاک و آزادی خلاصه می‌شود و تاکنون به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی، ایتالیایی، سوئدی، عربی، مجاری، فارسی و ... ترجمه شده است. شیرکو را به جرأت می‌توان تنها شاعر معاصر کُردی دانست که ادبیات کُرد را به شهرت جهانی رسانده است. بر همین اساس او را می‌توان در ردیف شاعرانی چون لورکا، ناظم حکمت، یانیس ریتسون، پابلو نرودا، آدونیس و محمود درویش دانست. از نظر او شعر پرسشی است که مرز نمی‌شناسد. رودخانه‌ای است که همواره و همیشه در حرکت است و شعر موفق، شعری است که در کوتاه‌ترین زمان، زیباترین معنا و مفاهیم را به خواننده القا کند. شیرکو علاقه‌ی بسیاری به شعر ایرانی و شاعران ایرانی دارد. بنا بر گفته‌ی خودش او از شاعران کلاسیک به فردوسی، حافظ، مولوی و جلال‌الدین رومی و از شاعران معاصر به شعرهای نیما، شاملو و فروغ فرخزاد علاقه‌ی بسیاری دارد.

تاکنون 12 مجموعه شعر و دو نمایشنامه‌ی منظوم (کاوه‌ی آهنگر – آهو) و چندین ترجمه به زبان کُردی از جمله پیرمرد و دریا اثر همینگوی و عروس خون اثر فدریکو گارسیا لورکا از او به چاپ رسیده است. از کتاب‌های شعر او می‌توان به دو سرود کوهی، عقاب، رود، سپیده‌دم، آفات، قصیده‌ی رمان، دره‌ی پروانه، صلیب و مار و یادداشت‌های یک شاعر، سایه، من عطشم را با آتش خاموش می‌کنم و... نام برد.

دره‌ی پروانه اولین اثر هنری شیرکو است که به فارسی برگردانده شده است که بنا بر نظر بسیاری از منتقدان شاهکار او به شمار می‌رود.

منابع:

* آزادی این واژه‌ی بی‌آبرو، نام اصلیِ اثر بونامه، برنده‌ی جایزه‌ی توخولسکی، ترجمه‌ی محمدرئوف مرادی، نشر آنا، 1381.

* میهمان خزانی، رضا کریم مجاور، چشمه، 1385.

* سلیمانیه و سپیده‌دَم جهان: شیرکو بی‌کس، علی صالحی، محمدرئوف مرادی با همکاری مریوان حلبچه‌ای و امان جلیلیان، مؤسسه‌ی انتشارات نگاه، 1385.

* دره‌ی پروانه: شیرکو بی‌کس، ترجمه‌ی محمدرئوف مرادی؛ با مقدمه‌ی تقی ‌پورنامداریان و علی صالحی، نشر آنا، 1380.