چشم‏انداز حوزه ضرورتها و اقتضاءات

اشاره

حضرت آیت‏اللّه خامنه‏اى، رهبرمعظم انقلاب اسلامى، در آذر ماه 1386، در دیدار با شمار انبوهى از اساتید، فضلا، مدیران و مسؤولان حوزه‏هاى علمیه و نهادهاى حوزوى در قم، مشهد و اصفهان، با تبیین ضرورت مدیریت تحول در حوزه‏هاى علمیه و تأکید بر نگارش سند چشم‏انداز فرمودند:

»چشم‏انداز روشنى، براى آینده حوزه‏ى علمیه باید ترسیم شود. همان‏طور که در مسائل کشور چشم‏انداز بیست ساله تدوین شد، بیایید یک چشم‏انداز بیست ساله، ده ساله، براى حوزه تشکیل بدهید. »1

جایگاه سند چشم‏انداز

»مدیریت تحول»2 در حوزه‏هاى علمیه، از جنس »مدیریت استراتژیک»3 است که مبتنى بر »برنامه‏ریزى استراتژیک»4 و »تفکر استراتژیک»5 است.

برنامه‏ریزى استراتژیک (شامل طراحى، اجرا، ارزیابى و کنترل استراتژى) به آن مجموعه از تصمیمها و فعالیتهاى مدیریت اطلاق مى‏شود که هدایت و تعیین عملکرد بلند مدت سازمان را بر عهده دارند.6 امّا تفکر استراتژیک، از دیدگاهِ ماهوى، یک بصیرت و فهم است. این بصیرت کمک مى‏کند تا انسان تشخیص دهد کدام یک از عوامل در دستیابى به موفقیت مؤثر است و کدام‏یک نیست.7 البته تفکر و برنامه‏ریزى استراتژیک، مى‏توانند مکمل یکدیگر باشند. تفکر استراتژیک، استراتژى مى‏آفریند و راستاى حرکت موفقیت‏آفرین سازمان را معین مى‏سازد و برنامه‏ریزى استراتژیک، به عملیاتى کردن آن کمک مى‏کند.8 البته باید دانست که کارکرد اصلى تفکر استراتژیک، خلق چشم‏انداز است.9

تفاوت سند چشم‏انداز و بیانیه مأموریت

از نظر منطقى، نقطه آغاز بحث در برنامه‏ریزى استراتژیک، یا در الگوى جامع مدیریت استراتژیک، بیانیه مأموریت و سند چشم‏انداز است; در مَثَلْ وقتى از مدیریت تحول در حوزه‏هاى علمیه سخن مى‏رود، مى‏بایست ابتدا، مأموریت حوزه‏هاى علمیه وسپس سند چشم‏انداز آن تدوین شود. در بیانیه مأموریت، سعى مى‏شود به این پرسش پاسخ داده شود:

»ما به چه کارى مشغول هستیم؟» یعنى رسالت ما چیست؟ اما در سند چشم‏انداز، به این پرسش پاسخ داده مى‏شود: »ما مى‏خواهیم چه بشویم؟».10

به دیگر سخن، در بیانیه مأموریت در پى رسالت و آن چه در حال انجام آن هستیم، مى‏باشیم ولى در سند چشم‏انداز، نقطه پایان فعالیت ترسیم مى‏شود; به اصطلاح ادبیات تازى، در بیانیه مأموریت، وضعیت مصدرى حاکم است، لکن در سند چشم‏انداز، وضعیت اسم مصدرى - که حاصل و نتیجه مصدر است - حکومت دارد.

بنابراین، وقتى گفته مى‏شود، سند چشم‏انداز حوزه‏هاى علمیه در افق 20 ساله; یعنى حوزه‏هاى علمیه در 20 سال آینده در ساحَتِ آموزش، پژوهش، تبلیغ، نیروى انسانى و به طور کلى در عرصه‏هاى سخت‏افزار و نرم‏افزار، چه جایگاهى خواهند داشت؟ و بر اساس چه الگوى مدیریتى (عمودى، مشارکتى، یا نیمه عمودى - نیمه مشارکتى) اداره خواهند شد؟ و چه وضعیتى نسبت با جامعه‏ى هدف (مردم مسلمان و نظام اسلامى) در بعد ملى، منطقه‏اى و جهانى برقرار خواهند کرد؟ و موقعیت نظام پاسخها، با نظام نیازها در ساحتهاى گوناگون چگونه خواهد بود؟

ضرورت چشم‏انداز

چشم‏انداز سمت و سوى مطلوب حرکت سازمان را مشخص مى‏کند و به حرکت آن، جهت مى‏بخشد. چشم‏انداز، علاوه بر راستاى حرکت، انگیزه حرکت را نیز ایجاد مى‏کند و راه دستیابى به مزیتهاى رقابتى را نشان مى‏دهد و سازمان را قادر مى‏سازد تا در مقابل تحولات و پدیده‏هاى نوظهور به درستى عمل نماید;11 بدان سان که بدون چشم‏انداز، کوششهاى تحول خواهانه، به طرحهاى مغشوش، ناهماهنگ و زمان بر، مبدل مى‏شوند که مسیر را اشتباه مى‏یابند یا راه به جایى نمى‏گشایند.12

اهداف چشم‏انداز

چشم‏انداز در فرایند تحول، سه هدف مهم را در بر دارد:

1. تبیین جهت کلى تحول

تبیین و آشکار ساختن جهت کلى تحول، براى رسیدن به زبان و فهم مشترک لازم است; زیرا برخى کسان تلقى مبهمى از تحول دارند و پاره‏اى دیگر با آن مخالف‏اند و بعضى نیز در مورد ضرورت وقوع‏اش تردید دارند. با روشن شدن جهت تحول، افکار و سلیقه‏ها به هم نزدیک مى‏شوند و بحثهاى بى حاصل فرجام مى‏یابند.

2. انگیزه آفرینى براى انجام فعالیت

تحول، برخلاف انقلاب، مقوله‏اى بطئى و زمان بَر است، از این رو نیازمند تلاش و فعالیت مستمر و پى‏گیر است. یک چشم‏انداز مطلوب با امیدوار ساختن افراد سازمان و انگیزه آفرینى در آنها، به بى میلى آنها، براى همراهى تحول و انجام فعالیتهاى طاقت سوز، پایان داده نشان مى‏دهد که فواید و منافع آتى که در پى این فعالیتها و فداکاریها، به دست خواهند آمد، بسیار فراتر از آن چیزى است که امروز یا فردا در دسترس آنان قرار مى‏گیرد.

3. هماهنگ کردن اقدامهاى افراد انگیزه‏مند

چشم‏انداز به همسویى و هم پیمانى افراد کمک مى‏کند و به شیوه‏اى فوق العاده کارآمد، اقدامهاى افراد با انگیزه را هماهنگ مى‏سازد.13

بنابر آن‏چه گفته آمد، سند چشم‏انداز حوزه‏هاى علمیه، مى‏بایست نخست آن‏که، جهت کلى تحول را آشکار سازد.

دو دیگر، دغدغه‏ها و حساسیتهاى افراد را در این زمینه، برطرف نماید و انگیزه آفرینى کند.

سه دیگر، ظرفیت نهادها و مجموعه‏هاى حوزوى را در راستاى هدف مشترک (تحول) هماهنگ سازد.

ویژگیهاى چشم‏انداز اثربخش

چشم‏انداز اثربخش، دست کم باید داراى شش ویژگى اصلى باشد:

1. تصویرگر آینده: چشم‏انداز، باید وضعیت سازمان را در آینده دور، توصیف کند و نمایى قابل تصور از آن ترسیم نماید.

2. نمایانگر فواید و منافع آتى: چشم‏انداز، باید منافع بلندمدت و فواید حاصله از آن را براى ذى نفعان و سازمان نمایش دهد.

3. تحقق‏پذیر: چشم‏انداز، باید قابلیت تحقق استراتژیک داشته و هدفهاى واقعى آن قابل حصول باشند.

4. ابهام زا و روشن: چشم‏انداز، باید به میزان کافى، مشخص و به دور از ابهام باشد، تا بتواند انگیزه‏آفرینى کند.

5. انعطاف‏پذیر: چشم‏انداز، باید بدان‏سان داراى انعطاف و نرمش باشد که مدیران پیوسته قدرت ابتکار عمل متناسب با شرایط مختلف را در دست داشته باشند.

6. انتقال‏پذیر: چشم‏انداز، باید به سادگى قابل انتقال و تفهیم به دیگران باشد و غالب بتواند به سهولت با آن ارتباط برقرار کند.14

بنابر ویژگیهاى پیش گفته، مى‏بایست چشم‏انداز حوزه‏ى علمیه، تصویرى روشن از افق آینده و فواید و منافع سازمان و ذى نفعان آن را ارائه نموده و داراى قابلیت تحقق استراتژیک باشد و علاوه بر آن انعطاف‏پذیر و قابل انتقال و تفهیم به دیگران باشد.

پیش‏نیاز نگارش سند چشم‏انداز

براى نگارش اسناد بالادستى حوزه‏هاى علمیه، یعنى سند چشم‏انداز و بیانیه مأموریت، انجام دست کم، چهار امر، به عنوان پیش‏نیاز لازم است.

1. مفهوم‏شناسى; یعنى شناخت مفهومى رهنمودها و دیدگاه‏هاى مقام معظم رهبرى درباره ابعاد گستره تحول در حوزه‏هاى علمیه; زیرا تاکنون جامع‏ترین سخنان در این باب، از جانب ایشان گفته شده است.

2. پیشینه‏شناسى; یعنى شناخت پیشینه دیدگاه‏ها و خواسته‏هاى مقام معظم رهبرى درباره حفظ، ترمیم، بالندگى و رشد و تحول حوزه‏هاى علمیه از آغاز رهبرى ایشان تاکنون.

3. همانندسازى; یعنى رصد، شناسایى، استخراج و طبقه بندى.

آرمانها، توصیه‏ها و دیدگاه‏هاى حضرت امام خمینى و مراجع بزرگ هم‏افق و هم‏اندیش ایشان، مانند حضرات آیات عظام بروجردى، حائرى یزدى، شهید سیدمحمدباقر صدر و عالمان نواندیشى چون حضرات آیات: شهید دکتر بهشتى، استاد شهید مرتضى مطهرى و دیگر فرزانگان درباره ساحَتهاى گوناگون تحول، براى غرابت زدایى، همپوشانى و تکمیل و تحلیل مباحث در عرصه‏هاى آموزش، پژوهش، تبلیغ، منابع انسانى و غیره در ابعاد ملى، منطقه‏اى و بین‏المللى.

4. ارائه مدل مفهومى الگوى تحول از مجموع دیدگاه‏هاى پیش گفته.

پس از طى این مراحل، مى‏توان با بهره‏گیرى از تجارب سودمند نظام اسلامى در نگارش سند چشم‏انداز، به تنظیم سند چشم‏انداز و بیانیه مأموریت حوزه‏هاى علمیه تراز تشیع و انقلاب اسلامى پرداخت.

نتیجه

حوزه‏هاى علمیه، براى گذر از مسیر حفظ و ترمیم و قرار گرفتن در چرخه تحول و بالندگى و تجربه مدیریت تحول همه جانبه راهى جز نقشه راه (نقشه جامع تحول) و پذیرش برنامه‏ریزى استراتژیک فراروى ندارند.

براى تحقق این مهم، ترسیم سند چشم‏انداز، به عنوان تابلوى تمام‏نما و نماد آینده مطلوب حوزه‏هاى علمیه بایسته‏اى است که علاوه بر تبیین جهت کلى تحول، باعث ایجاد انگیزه براى فعالیت‏هاى تحول‏خواهانه مى‏شود و اقدام‏هاى افراد انگیزه‏مند را هماهنگ مى‏سازد. بى‏شک تحقق اهداف فوق، وقتى است که سند چشم‏انداز با ویژگیهاى زیر تدوین شود:

تصویرگر درست آینده، نمایانگر فواید و منافع آتى، تحقق‏پذیر، ابهام‏زا و روشن و انتقال‏پذیر به سازمان روحانیت.