کلام طنز

محمود پوروهاب

حتماً این واژه‌ها به گوش‌تان آشناست. لطیفه، مطایبه، هزل، طنز، جُک، فکاهی...

وقتی این واژه‌ها را می‌شنوید، نخستین چیزی که به ذهن‌تان می‌رسد این است که شما با متن یا برنامه‌ای خنده‌دار طرف هستید. در واقع همه‌ی این واژه‌ها مترادف هم‌اند و یک معنی می‌دهند؛ ولی در میان این کلمه‌ها، واژه‌ی «طنز» تنوع و گسترش بیش‌تری از جهت معنایی دارد؛ زیرا هدف طنز علاوه بر خنداندن و انبساط خاطر، انتقاد از وضعیت اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و حتی فردی و خانوادگی است. بنابراین، مسئولیت بیش‌تر بر دوش یک طنزنویس است که چگونه یک مسئله را با بیان شیرین یا نمکین خود به چالش و نقد بکشد.

از گذشته‌های دور تا به امروز، ما با دو نوع متن یا نوشته‌ی طنز روبه‌رو هستیم؛ یکی، نوشته‌هایی که نویسندگان و شاعران با نگاه طنز به موضوعات گوناگون پرداخته‌اند. و دوم، نوشته‌هایی که نویسندگان آن اصلاً در فکر طنز نبوده، ولی پاره‌ای یا جمله‌هایی از نوشته‌های‌شان خودبه‌خود رنگ و بوی طنز به خود گرفته‌اند؛ در حالی که اساس و روش کار آن‌ها غیرطنز و جدی بوده است.

آثار بسیاری از بزرگان ما از گذشته تا به امروز، سرشار از لطیفه و طنز است؛ آثار بزرگانی مثل عطار، سنایی، انوری، مولانا، سعدی، عبید زاکانی، دهخدا، نسیم شمال، جلال آل‌احمد و...

هدف طنز چیست؟

طنز در کلام، مثل نمکی ا‌ست در طعام. پرداختن بسیاری از مسائل به صورت طنز چه بسا تأثیرگذارتر از گفتار جدی‌ است و هم لذت‌بخش‌تر از آن. معمولاً طنز گفتاری ا‌‎‎ست دوپهلو؛ یعنی در حالی که شما ایراد و ضعف شخصی را بدون بردن اسم آن شخص، به نقد می‌کشید، به طور غیرمستقیم او را هدف گرفته‌اید و ایراد کارش را به او منتقل می‌کنید.

البته طنزنویسان از قدیم تا امروز، همه به یک روش کار نکرده‌اند و جنبه‌ی هنری آن‌ها شدت و ضعف دارد.

طنز در ادبیات کودک و نوجوان

طنز در ادبیات داستانی کودک و نوجوان نسبت به مقوله‌های دیگر فعال‌تر بوده و عمل‌کرد بهتری داشته است. و در این زمینه افراد صاحب‌نامی را می‌بینیم؛ اشخاصی مثل خود سردبیر همین نشریه سیدسعید هاشمی، یا احمد عربلو، داود امیریان، فرهاد حسن‌زاده، طاهره ایبد و... که هر یک آثار ارزنده‌ای در این زمینه دارند.

اما در شعر کودک و نوجوان فرد خاص و شاخصی را نمی‌توان نام برد؛ اگرچه کم و بیش‌ در شعرهای سروده‌شده، به اشعار طنزگونه‌ای نیز برخورد می‌کنیم.

در زمینه‌ی شعر کودک و نوجوان تنها شعر خردسال، آن هم به خاطر نوع لحن و نگاه فانتزی به موضوعات، حالت‌هایی از طنز دیده می‌شود.