تجربه‌های پیچیدۀ مادرانه

سمیه لیاقت

من هم مثل هر مادری در دوران شیرین امانت‌داری خود، بارها و بارها در معرض سؤال‌های سخت و نگران‌کنندۀ فرزندانم قرار گرفتم؛ سؤال‌هایی که بهانۀ ارتباط کودک و نوجوان با دنیای بزرگ‌سال و شناخت آن است. تقریباً برای اغلب ما، سؤال‌های کنجکاوانه دربارۀ آگاهی‌های جنسی،‌ پراضطراب‌ترین سؤال‌هاست که برخی از پاسخ‌دادن به آن طفره می‌رویم و گروهی به پاسخ‌های غلط اکتفا می‌کنیم؛ اما آیا این پایانِ مسیر شناخت و پاسخی شایسته به کنجکاوی ذاتی فرزندانمان است؟

برای این‌که پاسخ این سؤال را بیابم، در یک کارگاه شانزده‌روزۀ توضیح مسائل جنسی به کودک و نوجوان شرکت کردم. مجری کارگاه، روان‌شناسی باتجربه بود که به ما اطمینان داد این سؤال‌های کنجکاوانه، جسته و گریخته تا بلوغ ادامه خواهند داشت و اگر فرزندان پاسخ متناسب و قانع‌کننده‌ای دریافت نکنند، علاوه بر آن‌که اعتماد خود را به ما از دست خواهند داد، دنبال منابع دیگر و چه‌بسا ناامن برای یافتن پاسخ خواهند گشت!

سؤال‌هایی که ممنوع نیست

کارگاه با این سؤال شروع شد که ریشۀ این سؤال‌ها کجاست و آیا می‌توان مانع بروز آن شد؟ ما دلمان می‌خواست جواب مثبت باشد؛ ولی مدرس کارگاه مثال‌های پرتکراری از کلماتی داشت که از رسانه و غیره در برابر کودک قرار خواهد گرفت و جرقۀ سؤال را خواهد زد. مراقبت والدین دربارۀ قرارگرفتن کودک در برابر صحنه‌های جنسی و محافظت او از لمس و تماس‌های بدنی نامناسب، دو عامل تضمین‌کنندۀ سلامت جنسی در دورۀ بیداری جنسی تا بلوغ نوجوانی خواهد بود؛ اما بروز کنجکاوی‌های جنسی در این سنین، نشانۀ رشد طبیعی کودک است و پاسخ‌های مناسب، به هدایت این رشد و تکمیل هویت جنسی فرزندمان کمک می‌کند.

سؤال‌های زیادی در ذهن بچه‌ها وجود دارد که گاه بارها و بارها تکرارش می‌کنند و چون خیال‌پردازی ماهرانه‌ای دارند، نوع پاسخ‌دادن ما تصویر درستی از این مسائل را برایشان می‌سازد؛ اما اگر در پاسخ برخورد تند و شدید داشته باشیم، احساس گناه و ترس از مواجهه با این موضوع را به او هدیه می‌کنیم که درک او از موضوع را با نگرانی همراه می‌کند. آن‌ها برای دیدن اندام کودکان غیرهم‌جنس کنجکاوند؛ ولی می‌توان آن را با توضیحی آرام دربارۀ این‌که اندام جنسی، بخش خصوصی بدن هر کس است و دیگران نباید آن را ببینند،‌ هدایت کرد. اگر در اطرافیانْ نوزاد غیرهم‌جنس هست، به بهانۀ تعویض پوشک، فرصتی برای توضیح دربارۀ تفاوت‌های اندام دختر و پسر فراهم کنید.

به خاطر داشته باشید پوشک بچه‌ای را که به فهم رسیده، در حضور دیگران تعویض نکنید؛ چراکه باعث احساس خجالت قوی در او می‌شود و زبانی برای بیان حس خود ندارد.

موضوع را خصوصی کنید

اولین موضوع کارگاه این بود که چهار منطقۀ خصوصی بدن را به کودک آموزش دهیم و تأکید کنیم که کسی حق ندارد این نقاط از بدنش را لمس کند (برای مثال لب‌های کودک توسط والدین و بستگان هرگز بوسیده نشود). مرحلۀ بعدی این بود که چطور کودک بداند و تجربه کند که والد هم‌جنس نیز، برای دیدن اندام جنسی او مجاز نیست و طهارت کودک بعد از دفع و شست‌وشوی حمام، باید بدون تماس والد اتفاق بیفتد (از آغاز سه‌سالگی). برای نام‌گذاری اندام جنسی نیز، باید از اسامی عادی و واقعی استفاده و از اطلاق هرگونه اسم فانتزی و غیرواقعی دیگر خودداری کرد. همچنین یاددادن جزئیات اسامی علمی این اعضا، مناسب نیست.

نکتۀ خیلی مهم این است که موضوع را خصوصی کنید تا کودک بداند دربارۀ آن، فقط با والدینش گفت‌وگو کند. اگر کودک این سؤال‌ها را در حضور افراد دیگری مطرح کرد،‌ بدون خشونت و شرمساریف به او بگویید: «این حرف خصوصی‌ست؛ بعد دوتایی درباره‌اش حرف می‌زنیم.»

خوب است بدانیم

دورۀ سه تا شش‌سالگی، بلوغ کودکی و بیداری جنسی‌ست که با سؤال و توجه به ویژگی‌های جسمی و دست‌زدن او یا بازی با اندام خصوصی‌اش بروز می‌یابد. کودک از کشف جنسیت خود و تفاوت‌ اندام‌های مختلفش با اطرافیان و حتی عروسک‌ها و حیوانات هیجان‌زده می‌شود و لذت می‌برد. برای این کار مدام در حال مقایسه و یافتن شباهت‌هاست. او گاهی سؤال‌هایی می‌کند که ناآگاهی والدین، می‌تواند باعث احساس تعجب همراه با شرم و ناراحتی در کودک شود. بدیهی‌ست که این بلوغ با واکنش درست والدین،‌ سر به سلامت خواهد برد و این واکنش درست، علاوه بر دادن اطلاعات مناسب به کودک، باید بدون احساس خشم یا ناراحتی و عذاب وجدان در والد باشد تا تأثیر منفی برای طی مسیر رشد و ایجاد گناه در کودک نداشته باشد.

اگرچه دست‌زدن کودک به اندام تناسلی خودش شروعی متناسب با طبیعت کنجکاوانۀ کودک است، در این مواقع بدون اشارۀ مستقیم به کاری که انجام می‌دهد و برچسب‌زدن یا نهی‌کردن آن اقدام،‌ حواس کودک را از این کار پرت کنید. بازی یا سرگرمی و گاه تعارف‌کردن خوراکی، می‌تواند ذهن او را از موضوع منحرف کند (در صورت ادامۀ این رفتار، با متخصص مشورت کنید).

کدام یک از والدین به سؤال‌های جنسی کودک پاسخ دهد؟

والد هم‌جنس، یعنی مادر پاسخ‌گوی سؤال دختر و پدر پاسخ‌گوی پسر خواهند بود. اگر دختری این سؤال را از پدر بپرسد، لازم است او با نرمی تأکید کند: «دخترم این سؤال‌های خصوصی را می‌توانی از مادرت بپرسی.» و نیز مادر، پاسخ فرزند پسر را به پدر محول کند. در صورت فوت والد، لازم است یکی از بستگان نزدیک، مورداعتماد و آگاه این مسئولیت را عهده‌دار شود.

الگوی شخصیت جنسی کودک خود باشیم

دورۀ سه تا شش‌سالگی، فرصت شکل‌گیری هویت جنسی کودک است. آن‌ها هویت دخترانه یا پسرانۀ خود را می‌یابند و به والد غیرهم‌جنس خود متمایل می‌شوند. برای حفظ سلامت جنسی کودک در این دوران، از حدود دوسالگی به بعد، با والد هم‌جنس خود حمام و دست‌شویی برود و والد غیرهم‌جنس از پوشیدن لباس باز در خانه خودداری کند. در صورت بروز هرگونه رفتار غیرعادی کودک با والد غیرهم‌جنس، لازم است بلافاصله و خیلی زیرکانه، موقعیت را تغییر دهید. هرگز رفتارهای طردکننده با کودک نداشته باشید؛ بلکه او را به‌سوی والد هم‌جنس هدایت کنید. در این دوره، والد هم‌جنس زمان بیشتری برای انجام فعالیت‌های مطابق با جنسیت‌شان به کودک اختصاص دهد.

چقدر از مفهوم را بگویم؟

به‌اندازۀ فهم سنی کودک. هرقدر کودک از کلمه‌های پیچیده‌ای استفاده شود، نیازمند پاسخ‌های به‌اندازه است. اگر کودک چهارساله دربارۀ چگونگی به وجود آمدن خودش بپرسد، نیاز نیست به کلّ فرآیند تولید مثل اشاره شود؛ بلکه تا حدی کافی‌ست که در درک سنی او بگنجد و پاسخ صادقانه‌ای باشد؛ بنابراین توضیح اضافی و عجله ممنوع! صبر کنید تا کودک خودش سؤال کند.

(اگر سوال‌های مربوط به تولید مثل و رابطۀ زوجین تا سن نوجوانی پرسیده نشود، لازم است والد هم‌جنس از موقعیت مناسبی برای توضیح مطلب به نوجوان استفاده کند؛ چراکه اطلاع او از طریق منابع دیگر، سبب بروز حس انزجار از رابطه و والدین در او می‌شود.)

ساده بگویید

به زبانی قابل فهم و به دور از پیچیدگی‌های علمی پاسخ دهید. یادتان باشد که تفکر انتزاعی کودک شکل نگرفته و دایرۀ کلمات قابل فهم او محدود است. از ورود به جزئیات بپرهیزید. اگر احساس کردید که موضوع را درک نکرده، به او فرصت بدهید تا سؤال کند یا از او زمان بخواهید تا خودتان بیشتر به موضوع و نحوۀ توضیح آن فکر کنید. وقتی که از سؤال کودک جا خورده‌اید و پاسخ مناسب و آماده ندارید، به او بگویید: «لطفاً به من کمی وقت بده تا به سؤالت فکر کنم.» دقت کنید که زیاد طول نکشد و واقعاً بعد از مدت زمان مشخص شده پاسخش را بدهید. یادتان باشد جواب درستی بدهید؛ چراکه احتمال دارد بعدها سؤالش را تکرار کند.

بازی‌های کودکانه

دکتربازی، یکی از بازی‌هایی‌ست که کودکان در راستای اکتشافات و کنجکاوی‌های خود انجام می‌دهند. بهترین راه برای مواجهه با این بازی و بازی‌های مشابه، یاددادن حریم و حد و مرز به کودک است. به او یاد بدهید که اندام‌های تناسلی، جز حریم خصوصی‌ست و قوانین این حریم، نه‌تنها برای بزرگ‌ترها، بلکه دربارۀ کوچک‌ترها هم صدق می‌کنند؛ آن‌ها هم اجازۀ دیدن،‌ لمس‌کردن و صحبت دربارۀ اندام جنسی را ندارند. به کودک یاد بدهید که در برابر سؤال‌های هم‌بازی‌های خود از این موضوع، به او جواب ندهد و بگوید: «این سؤال خصوصی‌ست و فقط باید با پدر و مادر خودت درباره‌اش حرف بزنی.» این یکی از روش‌هایی‌ست که به کودک یاد خواهد داد، هرگز با غریبه‌ها در این باره گفت‌وگو نکند.

کودک تک والد

همان‌طور که گفته شد، کودکان در این بازۀ سنی هویت جنسی خود را می‌سازند و این کار را با الگوگیری از والد هم‌جنس خود و تقلید رفتارهای او تکمیل می‌کنند. کودکان در حین بازی، نقش‌های جنسیتی متناسب با خود را عهده‌دار می‌شوند و تمرین می‌کنند؛ بنابراین حضور والد هم‌جنس و وقت‌گذاشتن او برای بازی‌های متناسب، به طی این فرآیند کمک خواهد کرد؛ پس در خانواده‌های تک‌والد، باید به این نکته توجه کافی شود که نقش‌پذیری کودک از والد غیرهم‌جنس، او را به رفتارها و شخصیتی مخالف با جنسیتش سوق ندهد.

طی سالم این دوره و جاافتادن اندام خصوصی و حریم آن و نیز احساس امنیت کامل کودک در طرح مسائل مربوط به این موضوع با والد خود،‌ سبب می‌شود که اگر در نوجوانی در معرض تهدید یا آزار جنسی قرار بگیرد، موضوع را از والدین مخفی نکند و به بروز فاجعۀ غیرقابل‌جبران برای نوجوان نینجامد؛ بنابراین پاسخ درست و رفتار مناسب با کودک در این باره، به ایجاد امنیت و باور درست دربارۀ سؤال‌ها و موضوعات جنسی کودک،‌ سبب می‌شود که او والد را محرم خود بداند و از این مرحلۀ سخت، به‌راحتی عبور کند.