نگاهی به جریان قاعدة فرعیت در هلیات بسیطه
بنا بر تقریر حکمت متعالیه
مصطفی میرزایی
عضو حلقة علمی حکمت(برادران)
چکیده: عدم تأثیر قاعدة فرعیت در مسألة عروض وجود بر ماهیت، مدعای حکیمان متأله است و هر یک در مسیر اثبات آن، اشکال‌هایی را بر این قاعده وارد ساخته‌اند. این نوشتار در پی آن است که پس از نقدوبررسی این اشکال‌ها، پاسخی شایسته بر آنها ارایه کند. نگارنده در ارایة بهترین پاسخ دو گفته دارد: الف. این‌گونه قضایا از باب عکس‌الحمل است و تنها به‌خاطر انس ذهن با ماهیات، موضوع، فرض می‌شود و در غیر این صورت قضیه بالعکس است، ب. این بحث از باب واسطه در عروض یا حیثیات تقییدیه است. بیان چهار نکته دربارة قاعدة فرعیت پایان بخش مقاله است.
کلیدواژگان: قاعدة فرعیت، هلیات بسیطه، هلیات مرکبه، عکس‌الحمل.
مقدمه
حکمای اسلامی در بحث حمل وجود بر ماهیت مباحث مبسوطی ارائه کرده‌اند. البته قائلین به اصالت ماهیت ممکن است این‌گونه قضایا را بدون هیچ اشکالی بپذیرند، زیرا با پذیرش اصالت ماهیت، دیگر در موضوع قرار گرفتن آن نمی‌توان تردیدی داشت، اما بحث و اشکال آنجاست که قائل به اصالت وجود شویم و جز وجود را عدم یا عدمی بدانیم. در این صورت است که در این قضایا (هلیات بسیطه) دچار اشکال می‌شویم، زیرا ماهیت امری اعتباری و ذهنی است و حد وجود به شمار می‌رود و شیئیتی ندارد و براساس اصالت وجود، تمام تاثیرات و تاثرات از آن وجود است و در خارج جز وجود نداریم چیزی نیست. پس ماهیت چیزی نیست که بخواهد موضوع واقع شود.
قاعدة فرعیت
قاعدة فرعیت بیان‌گر یک قانون کلی است و آن اینکه اگر چیزی را بخواهیم بر چیز دیگری حمل کنیم، قبل از این حمل، باید موضوع یا محمول علیه وجود و ثبوت داشته باشد تا بتوان محمول را بر آن حمل کرد.درحالی که در بسیاری از قضایا، که به هلیات بسیطه معروفند موضوع «ماهیت» و محمول «وجود» است.
راه‌حل‌های رفع تناقض
برای حل مشکل این قضایا و رفع تناقض آنها با قاعدة فرعیت، حکمای اسلامیِ قائل به اصالت وجود، جواب‌های مختلفی را بیان کرده‌اند که مهم‌ترین آنها پاسخ صدرالمتالهین است که توسط بیشتر پیروان او از جمله علامه طباطبایی1 پذیرفته شده است.
1. نظر علامه طباطبایی
ایشان می‌فرمایند: «و الحق فی الجواب ما تقدم من أن القاعدہ انما تجری فی ثبوت شیء لشیء لا فی ثبوت الشیء و بعبارہ اخری، مجری القاعدہ هو الهلیـۂ المرکبـۂ دون الهلیـۂ البسیطـۂ کما فی ما نحن فیه»، مجرای قاعدة فرعیت در ثبوت شیء لشیء است که همان هلیات مرکبه هستند، نه در ثبوت شیء (هلیات بسیطه). قاعدة فرعیت می‌گوید اگر چیزی بر چیزی حمل شود، لازمه‌اش این است که موضوع ثابت باشد، در حالی که این‌جا وجود، نفس ثبوت ماهیت است و دو چیز نیست تا بگوئیم چیزی بر ماهیت ثابت است. پس هلیات بسیطه موضوعاً و تخصصاً از محل بحث قاعدة فرعیت خارج هستند.
اشکال این پاسخ
اما این پاسخ با اشکال روبروست؛ زیرا با برخی نظرات دیگر خود آن بزرگواران ناسازگار است. وقتی ما قائل به اصالت وجود شدیم، یعنی در همة مراتب هستی (چه ذهن و چه عین) هر آنچه اثری دارد، وجودی دارد و هر چه وجود داشته باشد، عین خارجیت است. هیچ مرتبه‌ای از مراتب وجود، خالی از وجود نیست و اصلاً جز وجود چیزی نیست، مگر اینکه به واسطة وجود، به آن شیء گفته شود. به همین دلیل در تمام قضایا حتی قضایای اولی که نظر به مفهوم است و قضایای هلیة بسیطه که موضوع آنها ماهیت است، در همة آنها موضوع، شیئیت پیدا کرده است، زیرا ماهیت به هر صورت که تصور شود، به آن وجود داده شده است و به تنهایی و بدون وجود حتی قابل تصور هم نیست؛ لذا وجود در هلیات بسیطه حیثیت تقیدیه دارد. پس نمی‌توان قاعدة فرعیت را از هیچ حملی استثنا کرد، مگر اینکه موجودیت و شیئیت را از موضوع نفی کنیم که آن هم شدنی نیست، زیرا هیچ مرتبه‌ای از مراتب خالی از وجود نیست و ماهیت نیز فی نفسه باطلـۂ الذات است.
البته علامه طباطبایی1 در کتاب نهایـۂ الحکمـۂ یا از دیدگاه خویش در بدایـۂ الحکمـۂ عدول کرده‌اند و یا توضیح و تکمیل فرمایش بدایـۂ را به نهایـۂ موکول نموده و بدون اشاره به آن استثنا، همین مسئلة حیثیت تقیدیه را بیان کنند و در پایان می‌فرمایند: «فَلَها (الماهیـۂ) ثُبُوتٌ ما کَیْفَما فُرِضَتْ»؛ «ماهیت هرگونه که فرض شود، یک ثبوت حداقلی دارد (و هیچ ثبوتی بدون وجود امکان ندارد)» و اما اینکه عقل می‌تواند ماهیت را من حیث هی هی لا موجودہ و لا معدومـۂ تصور کند، آن‌قدر دشوار است که حتی برخی از بزرگان فرموده‌اند که خالی‌شدن ماهیت از وجود ولو ذاتاً عین وجود داشتن ماهیت است و این دلالت بر قدرت عقل در تجرید می‌کند. البته اگر بگوییم قضیة «الماهیـۂ من حیث هی لیست الا هی لا موجودہ و لا معدومـۂ» قضیة اولی ذاتی و مفهومی است، ممکن است اشکال برطرف شود، اما باز هم این جواب خالی از اشکال نیست.
2. نظر استاد صمدی آملی
استاد صمدی آملی در شرح نهایـۂ الحکمـۂ می‌فرمایند: «تصور ماهیت من حیث هی‌هی بدون در نظر گرفتن وجود یا عدم آن در مقام خارجیت مطلقه، با یک تحمل عقلی صورت می‌گیرد. تحمل از باب تفعل به معنای عمل کردن با مشقت و سختی است و آن بدین جهت است که عقل، خودِ ماهیت را من حیث هی هی و بدون هیچ قیدی تصور کند. از آنجا که عقل خود موجود است، باید این تصور هم در دامنة وجود تکون یابد، چرا که عقلِ معدوم هرگز قابلیت تصور اشیاء را ندارد. بنابراین خالی کردن ماهیت از وجود در مقام ذهن کار بسیار سخت و دشواری خواهد بود تا آنجا که بزرگان فرموده‌اند: خالی کردن ماهیت از وجود ولو در مقام ذات، عین خالی کردن ماهیت از وجود است، زیرا اصلاً نمی‌توان ماهیت را از وجود جدا کرد، چه در مقام ذهن و چه در مقام خارج، زیرا گفتیم اصالت از آن وجود است و نمی‌توان آن را هرچند در موردی جزئی اصیل ندانست. حتی قبل از اینکه حملی صورت بگیرد و یا ماهیتی به عنوان موضوع قضیه قرار گیرد و حکمی بر آن بار شود، در مقام تصور اولیة ماهیت هم نمی‌توان آن را عاری از وجود تصور کرد و اگر گفته شود عقل قابلیت آن را دارد که ماهیت را من حیث هی هی تصور کند، می‌گوئیم: اولاً این سخن توسع در تعبیر است، زیرا عقل به مقداری که ماهیت را از وجود تجرید کند، به همان مقدار صمدیت وجود را مرتفع می‌نماید و ثانیاً عقل با تأمل (تحمل) زیادی این کار را می‌کند، «فَلَها ثبُوُتٌ ما کَیْفِما فُرِضَتْ» و ثالثاً تصور من حیث هَی هی ماهیت از سوی عقل خود دلالت بر قدرت عقل می‌کند، زیرا غیر از عقل هیچ موجودی قادر به این عمل نیست. به همین دلیل است که خداوند خود را در خلقت انسان به وصف احسن الخالقین خوانده است ...».
در نتیجه اگرچه وجود، نفس ثبوت ماهیت است، اما سؤال این است که آیا تصور موضوع، بدون محمول امکان دارد؟ و آیا قبل از حمل محمول بر موضوع، موضوع نیاز به ثبوت ندارد؟ تصور موضوع بدون ثبوت امکان ندارد. این ثبوت به وسیلة وجود است. به نظر می‌رسد این قول در واقع همان فرمایش علامه دوانی است که قاعدة فرعیت را تبدیل به استلزام کرده است: «الحق أن ثبوت شیء لشیء مستلزم لثبوت المثبت له ولو بهذا الثابت و ثبوت الوجود للماهیـۂ مستلزم لثبوت الماهیـۂ بنفس هذا الوجود فلا اشکال»؛ «حق این است که ثبوت شیء برای شیء مستلزم ثبوت مثبت له است، ولو به سبب همین ثابت و ثبوت وجود برای ماهیت مستلزم ثبوت ماهیت است، ولو به سبب همین وجود محمول، پس اشکالی در حمل وجود بر ماهیت و قاعدة فرعیت وجود ندارد». البته این جواب نیز خالی از اشکال نیست، زیرا اگرچه می‌توان پذیرفت که ذهن ما به خاطر انس با ماهیت آن را مقدم بر وجود می‌کند، اما این تقدم به این معنا نیست که ماهیت من حیث هی و بدون هیچ ثبوتی مقدم شده است، بلکه اگر هم مؤخر می‌آمد، باز هم توسط وجود ثبوت داشت، زیرا باز هم چیزی بر چیزی حمل می‌شود، اگرچه آن‌طور که نقل شده مرحوم صدرالمتألهین این جواب را احکم و اولی از جواب‌های دیگر می‌داند، اما این جواب هم با اشکال روبه‌رو است.
ریشة اصلی این‌گونه اختلافات
به نظر می‌رسد ریشة اصلی این اختلافات به خلط مباحث فلسفی و منطقی بازمی‌گردد. فلسفه به دنبال واقعیات اشیاء است، در حالی که منطق، دربارة ماهیات و معقولات ثانی منطقی بحث می‌کند.
در منطق، وجود ذهنی در مقابل وجود خارجی مطرح می‌شود و سخن در این نیست که آیا موثر است و تاثیر از وجود است یا نه، اما در فلسفة وجود ذهنی و مفهوم از مراتب خارج و وجود است و هر حکمی که وجود خارجی دارد، وجود ذهنی هم در مرتبه‌ای ضعیف‌تر، داراست. بحث از هلیات بسیطه در منطق و حمل اولی و مباحث دیگر با آنچه در فلسفه آمده بسیار فرق می‌کند. به همین دلیل یا باید مباحث فلسفی و اهداف آن را از مباحث منطقی جدا کنیم و یا براساس فرمایش علامه حسن‌زاده آملی باید برخی از مباحث فلسفی (به تعبیر ایشان چندین درس اسفار) را مکمل و تکلمة منطق قرار دهیم.
حل مشکل تناقض در قضایای فرعیه
برای حل مشکل یا باید تناقض را از راه توجهی عکس‌الحمل برطرف کنیم، یعنی به جای الانسان موجود بگوییم هذا الموجود انسان و یا آن را از باب حیثیت تقییدیه و واسطه در عروض حل کنیم، این صورت قضیة «الانسان موجود» در واقع چنین است: «الانسان الموجود موجود»؛ وجود و موجود به خاطر وجودی که به انسان موضوع، مقید می‌شود، می‌تواند بر آن حمل شود و گرنه ماهیت ذاتاً باطل است و شیئیتی ندارد تا وجود بر آن حمل شود. به نظر می‌رسد این راه حل بهترین پاسخ است. بنابراین قاعدة فرعیت در تمام قضایا و بدون استثناء و تخصص جاری است.
در ادامه به پنج نکته اشاره می‌کنیم:
نکتة اول: با توجه به آنچه درباره عمومیت داشتن جریان قاعدة فرعیت حتی در هلیات بسیطه گفته شد، همة پاسخ‌های ده‌گانه‌ای که از فلاسفه و متکلمین به ویژه صدرالمتألهین1 نقل شده است خالی از اشکال نخواهد بود.
این قاعده، یک قاعدة عقلی و قانونی کلی است که با تعابیر مختلف و از قدیم الایام حتی در فلسفه یونان مطرح بوده است. به این معنی که هر جا بحث از موضوع و محمولِ قضیه بوده است، خود به خود این بحث پیش می‌آید که موضوع باید قبل از حملِ محمول بر آن، وجود داشته باشد تا بتوان بر آن چیزی را حمل کرد. به همین دلیل نمی‌توان تاریخ معیّنی برای این قاعده ذکر کرد. البته برخی می‌گویند اولین بار فخر رازی در المباحث المشرقیـۂ، 1/130 آن را به صورت یک قاعده و با این تعبیر: «حصول الشیء للشیء فرع علی حصول ذلک الشیء للشیء فی نفسه» مطرح کرده است. (الانارات فی شرح الاشارات، 150)
این قاعده با عنوان «عروض شیء بر شیء»، «اتصاف شیء به شیء»، «انضمام شیء به شیء»، «اعتبار شیء با شیء» و «انتزاع شیء ازشیء» نیز به کار رفته است.
«منطق دانان، فیلسوفان و متکلمان، این قاعده را در چند مبحث به کار گرفته‌اند:
1. صدق قضایای موجبه (الاشارات و التنبیهات، ص129؛ غزالی، معیار العلم، ص86 ؛ اساس الاقتباس، ص53؛ قطب‌الدین شیرازی، شرح حکمـۂ الاشراق، ص76)
2. وجود ذهنی، (المباحث المشرقیـۂ، ص130؛ علامه حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص10؛ شرح المقاصد، 1/347).
3. قول به عدم زیادت وجود بر ماهیت (المباحث المشرقیـۂ، ص129)
4. قول به شیء بودن و ثابت‌بودن معدومِ ممکن؛ قوشچی به صورت احتمال این قول معتزله را بر قاعدة فرعیت مبتنی کرده است (شرح تجرید الاعتقاد، ص8) در اثبات وجود ذهنی، از این قاعده با عنوان «اثبات شیء لشیء فرع ثبوت المثبت له» استفاده شده است.
نکتة دوم: اگر کسی در جواب همة اینها بگوید که خارج یا در مقابل ذهن است و یا مطلق که شامل ذهن هم می‌شود و در این‌جا خارج در مقابل ذهن است و آن دو، دو واقعیت جداگانه هستند که هر کدام حکم مخصوص به خود را دارند.
در پاسخ می‌گوئیم که اولاً چنین قیدی در این بحث لحاظ نشده است، به علاوه با پذیرش مطلق اصالت وجود و اینکه در عالم جز وجود، موجود و صاحب اثری نیست و با پذیرش اینکه وجود ذهنی مرتبه‌ای از خارج است نتیجه می‌گیریم که این‌گونه تقسیمات در این‌گونه مباحث بیشتر جنبة صوری و ظاهری دارد و در واقع بیان‌گر حقیقتی نمی‌باشد، هر چند در مواردی مثل سالبه به انتفاع موضوع و برخی مباحث دیگر این تقسیم بندی ظاهراً پذیرفتنی است.
نکتة سوم: بسیاری از فیلسوفان ـ آن‌گونه که نقل شده ـ در قاعدة فرعیت، ثبوت ثابت را نفی کره‌اند و قاعده را این‌گونه بیان نموده‌اند که: «ثبوت شیء لشیء فرع ثبوت المثبت له لا الثابت» یعنی قید لا ثابت را به قاعدة فرعیت اضافه نموده‌اند و گفته‌اند که ثبوت شیء برای شیء دیگر فرع ثبوت ثابت نیست؛ دلیل هم آورده‌اند که برخی از امور عدمی با آنکه وجودی ندارند، مثل جهل و کوری، موضوع را توصیف می‌کنند.
اما از آنچه گفته شد، به ویژه در بحث قضیة عکس الحمل به این نتیجه می‌رسیم که دیدگاه این فیلسوفان نیز صحیح نیست؛ زیرا همان‌طور که گفته شد، بالأخره چیزی بر چیزی حمل می‌شود، اما شیء معدوم که نمی‌تواند چیزی را وصف کند. گذشته از این، شیء معدوم اصلاً قابل تصور نیست؛ زیرا به محض تصور دیگر معدوم نیست، بلکه وجود ذهنی به خود گرفته و مرتبه‌ای از خارج به حساب می‌آید که شیئیت پیدا کرده است و به همین خاطر است که ابن سینا در زمانی که قاعدة فرعیت هنوز به هر دو مضمون خود معروف نبوده است، در الهیات شفاء حکم به ثبوت ثابت می‌کند، زیرا محال است صفت معدوم چیزی را توصیف کند. شاید به همین خاطر است که مرحوم صدرالمتألهین نیز در اسفار بر این مهم (فرعیت ثبوت ثابت) استدلال کرده است و برای انتزاعات، بهره‌ای ضعیف از وجود نفسی قائل شده است.
نکتة چهارم: صدرالمتألهین در ادامة اشکال و جوابی که به دیدگاه صاحب التحصیل دربارة کیفیت اتصاف وجود به ماهیت دارند، می‌گوید:
«و کیفیـۂ هذا الاتصاف و القابلیـۂ أن للعقل ان یلاحظ الماهیـۂ یجردها عن کافـۂ الوجودات حتی هذا التجرید لانه نحو وجود أیضاً بالوجود الذی هی به موجودہ، فهذه الملازمـۂ ایضاً یصحح قاعدہ الفرعیـۂ من حیث أنَّها تجرید و تخلیط معاً لأنّها القابل عن المقبول فیکون الماهیـۂ مغایرہ للوجود و هی بعینها نحو من الوجود فیکون متّخذہ معه فانظر ما اشمل انبساط نور الوجود و ما اوسم انبثاث ضوئه حیث یلزم من نفیه اثباته» (و کیفیت اتصاف وجود به ماهیت این است که عقل، ماهیت را ملاحظه می‌کند و آن را از همة وجودات تجرید و جدا می‌کند حتی از خود همین تجرید، جدا می‌کند؛ زیرا همین تجرید نحوی از وجود را داراست، سپس عقل بعد از تجرید، ماهیت را توصیف می‌کند به وجودی که به سبب آن وجود، ماهیت موجود است. این ملازمه همچنین قاعدة فرعیت را درست می‌کند از حیث اینکه این ملازمه هم به نوعی تجرید و هم به نوعی تخلیط به حساب می‌آید؛ زیرا این ملازمه تخلیه‌کردن قابل از مقبول است. پس ماهیت مغایر وجود است، در حالی که همان ماهیت بعینه گونه‌ای از وجود است. بنابراین ماهیت متحد با وجود است. پس بنگر که گسترش نور وجود چقدر شمول و عمومیت دارد و چقدر وسیع است به گونه‌ای که از نفی او اثباتش لازم می‌آید».
ملاصدرا در جواب اشکال به قاعدة فرعیت و هلیات بسیطه بعد از اینکه می‌گوید این‌جا «کون الشیء است نه کون شیء لشیء» به این معنی که وجود، نفس موجودیت ماهیت است نه موجودیت شی غیر وجود برای ماهیت، بیان می‌دارد: «و هذا الذی اظهرناه انما جریانه علی طریقـۂ القوم من ان الماهیـۂ موجود و الوجود من عوارضها و اما علی طریقتنا فلا حاجـۂ الیه اذ لا اتصاف لها و لا عروض له علیها بل انما الموجود فی الاعیان هو نفس حقیقـۂ الوجود بالذات و اما المسمی بالماهیـۂ فهی امر متحد مع الوجود صرفاً بأن الإتحاد و نسبـۂ الوجود الیها علی ضرب من الحکایـۂ لا الحقیقـۂ کما اوضحناه فی مسفور اتنا مستقصی».
این چیزی که ما در جواب اشکال ظاهر ساخیتم، براساس طریقة حکماست به اینکه ماهیت، موجود است و وجود از عوارض ماهیت است، اما بنا بر طریقة ما حاجتی به این جواب نیست. زیرا اتصافی برای این ماهیت به وجود بر ماهیت نیست، بلکه وجود در اعیان همان حقیقتِ وجود بالذات است و اما آنچه که ماهیت نامیده می‌شود، امری است متحد با وجود به نوعی از اتحاد و نسبت وجود به ماهیت بیان‌گر نوعی از حکایت است و حقیقی و واقعی نیست، همان‌طور که به طور مفصل آن را در کتب دیگر خود واضح ساختیم.
مرحوم حاجی سبزواری در قسمتی از حاشیه بر الشواهد الربوبیـۂ با اشاره به دیدگاه صدرالمتألهین دربارة گستردگی و شمول نور وجود می‌فرمایند: «بل حقیقـۂ الوجود حقیقـۂ صیرت مقابلها الذی هو العدم من صقعها فکیف حال قابلها لأن کل ما یشارالیه أیـۂ اشارہ کانت عطیـۂ أو وهمیـۂ أو خیالیه أو حسّیه و کل ما یخبر عنه ای اخبار کان و باللااخبار فهو الوجود اذ العدم لا یشار الیه و لا یخبر عنه».
معنای این بیان بلند برای محققین واضح است، اما عرض بنده اینکه آیا این فرمایشات با عرایض حقیر مطابقت دارد یا با فرمایشات کسانی که می‌گویند منظور مرحوم ملاصدرا در جواب این است که هلیات بسیطه، کون الشیء است نه کون شیء لشیء و تخصصاً از قاعدة فرعیت خارج و قول حق هم همین است.
شاید کسی هم این قول را قابل جمع بداند و شاید کسی عرایض حقیر را درست نداند، اما باید دلیل ارائه کند. قضاوت منصفانه با شماست.
منابع
1. شیرازی، محمدبن‌ابراهیم صدرالدین، الشواهد الربوبیـۂ فی مناهج السلوکیـۂ، تصحیح و تعلیق: سید جلال‌الدین آشتیانی، مطبوعات دینی، 1382.
2. صمدی آملی، داود، شرح نهایـۂ الحکمـۂ، قائم آل محمد6، 1386.
3. طباطبایی، سید محمدحسین، بدایـۂ الحکمـۂ، تحقیق غلامرضا فیاضی، جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
4. ـــــــــــــــــــــــــــ، نهایـۂ الحکمـۂ، تصحیح و تعلیق غلامرضا فیاضی، موسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی; چاپ دوم، 1381.
5. عبودیت عبدالرسول، درآمدی بر نظام حکمت صدرایی، موسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی; و سازمان مطالعات و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، 1385.
6. عسگری سلیمانی، امیر، فصلنامة معارف عقلی، ش6، مقالة "چیستی قاعدة فرعیت".
