مقدمه
آرامش و سکون مقوله‌ای است که همگان به دنبال آن هستند و هر کسی آن را به گونه‌ای جستجو می‌کند و رد پای آن را در جایی مخصوص می‌یابد. برخی در پول و ثروت، برخی در مقام و قدرت و ... . قرآن کریم آرامش روحی ـ روانی، جسمی ـ مادی را در سه زمینة مشخص می‌داند و بر آن تأکید می‌کند که هر یک از این سه زمینه در جای خود لازم و ضروری است و این از ظرافت‌های حکیمانه و اصول کاربردی حکیمانة قرآن کریم بوده که در متن زندگی انسان‌ها جریان دارد.
1. یاد خداوند در همة زمان‌ها و مکان‌ها، مایة آرامش و اطمینان روحی ـ روانی است. خداوند می‌فرماید: ... أَلاَ بِذِکْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ ؛ «آگاه باشید با یاد خدا دل‌ها آرامش می‌یابد».
2. شب از پس روز می‌آید و با خود بهترین آرامش‌ها را برای نفوس ارمغان می‌آورد. هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُواْ فِیهِ... ؛ «او کسی است که شب را برای شما آفرید که در آن آرامش بیابید».
3. وجود همسری وفادار و مهربان، که در مشکلات و سختی‌ها، غم‌ها و شادی‌ها همراه و همدم انسان بوده و همسفری مطمئن و دل‌سوز در سفر پر فراز و نشیب زندگی می‌باشد. وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْکُنُوا إِلَیْهَا... ؛ «و از نشانههای او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنها آرامش یابید» و البته این امر در صورتی تحقق پیدا می‌کند که فضای حاکم بر زندگی مشترک فضایی همراه با صفا و صمیمیت و محبت باشد و اصول و قواعد آن بر سیرة ائمة اطهار: منطبق باشد.
علت طرح بحث اخلاق
اخلاق در لغت جمع خُلْق، خوی‌ها، طبیعت باطنی و سرشت درونی است.
و در اصطلاح جمع خُلق و خُلق شکل درونی انسان است، چنانکه خَلق شکل ظاهری و صوری اشیاء است. غرایز و ملکات و صفات روحی و باطنی که در انسان است، اخلاق نامیده می‌شود و به اعمال و رفتاری که از این خلقیات ناشی گردد نیز اخلاق گویند.
چنانکه مرحوم شبّر در کتاب «الاخلاق»، در تعریف اخلاق آورده: صورت باطنی «خُلق» انسان مانند صورت ظاهریش «خَلق» دارای هیئت و ترکیبی زشت یا زیبا است. بنابراین خُلق انسان همان هیئت و قیافة ثابت نفسانی انسان است که به آسانی و بدون تفکر باعث صدور افعال انسان می‌شود؛ اگر افعالی که از این هیئت و قیافة ثابت نفسانی صادر می‌شود، شرعاً و عقلاً پسندیده باشند، این هیئت را خُلق نیکو می‌گویند و اگر زشت و ناپسند باشند، خُلق بد نامیده می‌شود.
غرض از طرح مباحث اخلاق، درست کردن خلقی برای نفس است تا رفتار‌های ما، همه خوب و شایسته باشد، چنانکه در این روایت در غرر الحکم، آمده است: «إنّ لذوی العقول من الحاجـۂ إلی الأدب کما یظمأ الزّرع إلی المطر»؛ «به راستی که خردمندان نیازمند دین و ادب‌اند، آن‌سان که کشت و زرع نیازمند و تشنة باران است» و اینکه افزون بر چگونه زیستن، چگونه بودن را باید آموخت و این نیز از راه تعلیم و تربیت به دست می‌آید.
ناگفته نماند که اخلاق علاوه بر فایدة فردی، ثمرة حکومتی و اجتماعی هم دارد. همین اخلاق است که عزت نفس و کرامت و بزرگواری به انسان و جامعه می‌دهد. خلاصه هدف اخلاق تعدیل کردن و حق هر عضو و صفتی را ادا کردن، به عدالت رساندن تمام افعال آدمی برای رسیدن به کمال و سعادت و تقرّب به خداست و این امر در روابط زن و مرد نمود بیشتری پیدا می‌کند، آن زمان که هر یک از آنها این صفت نیکو را در خود تقویت کرده و بزرگان دین را اسوه و سرمشق خود در روابط خانوادگی قرار دهند.
ضرورت و اهمیت تشکیل خانواده
اگر لازم باشد که انسان برای رسیدن به کمال از یک نردبان چند پله‌ای صعود کند بی‌گمان، اولین پلة این نردبان تشکیل خانواده است. خانواده‌ای که بر اساس معیارهای اسلامی تشکیل شده باشد، آرامش و آسایش جسم و جان را در پی می‌آورد و در صفا و صمیمیت، همفکری و همدردی و هماهنگی آن، زنگارهای پریشانی و خستگی‌های عصبی و جسمی زدوده می‌شود و دو انسان می‌توانند با تعاون و تعاضد و یکی شدن، نیرومندتر و مستحکم‌تر شوند. انسان نیاز دارد خود را از تهاجم شهوات و آلودگی‌ها و هرزگی‌ها حفظ کند و برای رفع نیاز جنسی، به انحراف و فساد کشانده نشود و عمری را با پاکدامنی و عفت سپری سازد. پیامبر گرامی اسلام6با توجه به اهمیت نقش خانواده در دین‌داری انسان فرمود: «ما بنی بناء فی الإسلام أحبّ إلی الله عزّوجلّ مِن التّزویج»؛ «هیچ بنیادی در اسلام محبوب‌تر از ازدواج نزد خداوند نیست».
ازدواج بنیان محبت و عشق است و اگر تابع معیارهای اسلامی باشد، هرگز سست و متلاشی نمی‌شود و تجرد برای انسان یک نقص و ازدواج یک کمال است. از دیدگاه پیامبر اسلام6«شرار أمواتکم العزّاب»؛ «بدترین مردگان آنانی هستند که با عزوبت بمیرند» و بیشتر آنانی که گرفتار کیفر دوزخ می‌شوند، آنانی هستند که با عزوبت (بدون ازدواج) در این دنیا زیسته‌اند. بالعکس دو رکعت نماز افرادی که ازدواج کرده‌اند، از روزه و نماز آنان که با عزوبت زندگی می‌کنند، بهتر است. پیامبر عالی‌قدر اسلام6 به کثرت امت خویش مباهات می‌کند و از پیروان خود می‌خواهد که ازدواج کنند و فرزندانی از خود به جای گذارند، چرا که فرزند تنها برای دنیای انسان مفید نیست، بلکه در آخرت هم مفید است.
قداست ازدواج، بالا رفتن ارزش زن در جامعه، تربیت صحیح فرزندان، دوام و استحکام خانواده‌ها، به کار افتادن استعدادها و نیروهایی که به درد خلاقیت و رفع مشکلات مادی و اقتصادی می‌خورند، از بین رفتن فساد و فحشا، خوش‌بینی و امیدواری به الطاف خداوندی و ... همه حلقه‌های یک رشته‌اند. اسلام جامعه‌ای را می‌پسندد که همة این امور در آن عینیت و تحقق یافته باشد. به همین جهت فلسفة زناشویی را به بهترین وجه برای پیروان خود مطرح می‌کند و معیارهای اساسی را ارائة می‌دهد و به آن قداستی والا می‌بخشد و اجرای چنین برنامة مقدسی را از همة شیفتگان مکتب خویش می‌خواهد.
نقش خانواده در سلامت اجتماع
ما امروز در رابطه با خانواده‌ها در بسیاری از نقاط جهان با وضعی مواجهیم که در آن حیثیت و شرافت بسیاری از انسان‌ها نادیده گرفته می‌شود. زندگی انسان‌ها صورت مبتذلی پیدا کرده و افراد انسانی در معرض ارضای هوس‌های زودگذر به جای عشق و آرامش واقعی هستند.
وقتی ارزش و ملاک در زندگی برخی، ظواهر، تجملات، مدپرستی و ... باشد، با توجه به اینکه این‌گونه امور زود کهنه می‌شود، در نتیجه چنین افرادی مطلوب و مرادشان را هم زود از دست می‌دهند و سرانجام کار به جدایی می‌کشد. اصولاً در چنین خانواده‌هایی چون عقل در انتخاب همسر نقشی ندارد، اساس خانواده زود متزلزل می‌شود و سرنوشت آنها جز طلاق و سرگردانی اعضای خانواده و گاهی انحراف آنها چیز دیگری نیست! بنابراین رسیدگی و مراقبت، تلاش و کوشش برای نگهداری و محافظت خانواده به منظور پیشگیری از لغزش‌ها، در نتیجة به وجود آمدن رشد اخلاقی و تکامل فرهنگی، یک مسئولیت بسیار حساس و سرنوشت‌ساز می‌باشد و این مسئولیت مهم از سوی هیچ‌کس نباید مورد بی‌توجهی قرار گیرد. علاوه بر اینکه این معنی، یک واقعیت وجدانی و عقلانی است، قرآن مجید هم بر آن تأکید جدی دارد و به صورت یک دستور صریح و قابل اهمیت می‌فرماید: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَہ عَلَیْهَا مَلَائِکَـۂ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَایَعْصُونَ اللهَ مَا أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ ؛ «ای کسانی که ایمان آوردهاید! خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان‌ها و سنگ‌ها است نگاه دارید، آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده که خشن و سخت‌گیرند و هرگز مخالفت فرمان خدا نمیکنند و دستورهای او را دقیقاً اجرا مینمایند».
اساسی‌ترین امری که از سوی خداوند در قرآن کریم، فلسفه و نتیجة تشکیل بنیان خانواده معرفی شده، برقراری «آسایش و آرامش»، «تحکیم پیوندها» و «مودت و محبت» به منظور تحت پوشش «رحمت و شفقت» قرار گرفتن زن و شوهر است.
محورهای موجود در خانواده (مبانی متفاوت خانواده‌ها)
همزمان با ازدواج و تشکیل خانواده محورهای متفاوتی نیز درون هر خانواده شکل می‌گیرد که مبنا و ساختار رفتاری آن خانواده را تشکیل می‌دهد که برخی از آنها عبارت‌اند از:
الف. استبدادمحوری
ب. سودمحوری
ج. حقوق‌محوری
د. اخلاق‌محوری
که هر کدام از موارد فوق در جای خود به اختصار مورد بررسی و نقد قرار می‌گیرد و در پایان به بیان نظر اسلام پرداخته می‌شود.
الف. استبدادمحوری
گاه آنچه در برخی خانواده‌ها محور و مبنا قرار می‌گیرد، روش «استبداد محوری» است. در این نوع خانواده‌ها معمولاً یکی از اعضا ـ که غالباً پدر است ـ بر اعمال و رفتار دیگران حاکمیت دارد و در مواردی ممکن است مادر، خواهران یا برادران بزرگتر این نقش را ایفا نمایند. برخی از مشخصه‌های مهم این نوع خانواده‌ها عبارت‌اند از:
1. در این خانواده فقط فرد دیکتاتور و قدرتمند تصمیم می‌گیرد؛
2. وظیفة افراد خانواده، برنامه و تربیت زندگی آنان توسط همان‌یک فرد مشخص می‌گردد؛
3. در اعمال جزئی هر یک از افراد خانواده دخالت می‌کند؛
4. هر چه در نظر دیکتاتور خوب و پسندیده است، همه باید او را بپسندند و خوب بدانند؛
5. اعضای خانواده، مورد احترام فرد دیکتاتور نیستند؛
6. اغلب دچار هیجان و اضطراب می‌باشند؛
7. در مقابل دیگران حالت دشمنی به خود می‌گیرند و ...
گاهی این استبداد از سوی مادر می‌باشد که به فرزندان و شوهر خود استقلال نمی‌دهد. به همین علت، استعدادهای فراوان فرزندان شکوفا نمی‌شود؛ هر چه او می‌گوید باید فرزندان انجام دهند. به کودکان اجازة ابراز وجود نمی‌دهند و هر کاری که آنان انجام می‌دهند با مخالفت مادر خانواده روبرو می‌شوند. مادر این خانواده مرتباً فرزندان فامیل را به رخ فرزندان خود می‌کشد و ... که این امر سبب نابه‌سامانی، گسستگی و تزلزل روابط بین اعضا و کم‌رنگ شدن رابطة عاطفی بین مادر و فرزندان می‌گردد و این نتیجة رفتار مستبدانه و خودکامانة مادر خانواده می‌باشد.
نقد محور اول
با مطالعة رفتار این خانواده‌ها، درمی‌یابیم که به دلایل مختلف ـ که برخی از آنها ذکر شد ـ در روابط بین اعضا روح همبستگی و صمیمیت وجود ندارد و یا اگر هست بسیار کم‌رنگ است که این خود یکی از عوامل عمده در سستی روابط می‌گردد. طبعاً در چنین خانواده‌ای به دلیل اینکه تصمیم‌گیری در امور مختلف فقط از ناحیة فرد دیکتاتور می‌باشد و تنها اوست که حق اظهارنظر دارد و نیز رفتار همه باید به دل‌خواه او باشد، صمیمیت و محبت، احترام و تکریم شخصیت دیگر اعضا نسبت به هم در مرتبة پایین‌تری قرار گرفته که این خود باعث مشکلات چندگانه‌ای ـ مانند آنچه گذشت ـ در خانواده می‌شود.
ب. سودمحوری
«رفاه و آسایش» یکی از مهم‌ترین مقوله‌هایی است که هر خانواده در پی کسب آن بوده و سعی دارد به هر طریق ممکن به آن دست یابد. حال ممکن است آن طریق، طریق مشروع باشد یا نامشروع که بحث در این‌جا، طریق مشروع آن می‌باشد که گاه همین طریق مشروع به صورت محور و اصلی‌ترین رکن خانواده درمی‌آید.
یکی از عمده‌ترین راه‌های رسیدن به این امر، اشتغال توأم زوجین می‌باشد که صورت‌های متفاوتی دارد و مهم‌ترین صورت آن این است که زن و مرد به صورت همزمان و تمام وقت شاغل‌اند.
این صورت از اشتغال زوجین مضرترین صورت اشتغال زوجین است، زیرا بیشترین آسیب به خانواده، و به‌ویژه فرزندان وارد می‌شود. اگر زن و مرد به طور تمام وقت هر دو شاغل باشند، کمترین ارتباط عاطفی بین فرزندان و والدین برقرار می‌شود، حتی زوجین به دلیل خستگی مفرط، حوصلة تعامل با یکدیگر را ندارند، زیرا انرژی‌های جسمانی و روانی آنها، در خارج از خانه و محیط کار هزینه شده است و گویی تنها برای استراحت به خانه می‌آیند و گاهی اوقات به جای ابراز محبت به فرزندان که ساعات زیادی را در انتظار والدین بودند، با پرخاش‌گری و خشونت با آنها برخورد می‌شود. در چنین خانواده‌هایی، مسئولیت زنان مضاعف می‌شود، مجموع ساعات کار آنها، در خارج و داخل خانه، به شدت افزایش می‌یابد و در نتیجه شدیداً در فشار کاری قرار می‌گیرند و به دنبال آن فرزندان که نیاز بیشتری به مادر، دارند، در ابعاد گوناگون آسیب‌های جدی می‌بینند.
تورم و بحران‌های شدید اقتصادی ایجاب کرده است که زن و مرد ساعات بسیار طولانی را در خارج از خانه، در تلاش بگذرانند. این وضع باعث شده است کارکردهای خانواده در مقایسه با گذشته محدود شود. از جمله پی‌آمدهای تغییر الگوی کار در خانواده در دهة اخیر را می‌توان تک واحدی و تغییر در نقش‌های سنّتی جنسی زنان و مردان در خانواده دانست.
تداخل سازمان‌ها و نهادهای دیگر اجتماعی در انجام این وظایف خود نیز عامل دیگری در تزلزل ساخت خانواده است. افزون بر آن، تبلیغات غرب‌گرایان، زنان ایران را برای آنکه به استقلال اجتماعی، مالی، رشد عقلی و فکری برسند، تشویق به خروج از خانواده و قرار گرفتن در کنار مردان نموده و سنگر بنیادی و استراتژیک خانواده را بی‌دفاع گذاشته است. با گذشت زمان، تمایل زنان نسبت به جستجوی اشتغال بیرون از خانواده بیشتر می‌شود که بسیاری از اینها، تنها هدفشان رسیدن به استقلال مالی و اقتصادی یا کمک به اقتصاد خانواده است.
نقد محور دوم
با بررسی عملکرد این خانواده‌ها، مشخص می‌شود که روابط اعضا با یکدیگر، بیشتر از نوع رابطة سود و سرمایه است که این خود عامل مهمی در ناپایداری روابط به شمار می‌رود. با این دیدگاه، به راحتی بنیان خانواده فرو می‌ریزد و صد البته، بزرگ قربانی بی‌گناه این نوع دیدگاه، فرزندان خانواده هستند که از این راه، لطمات جبران‌ناپذیری به آنها وارد می‌شود. اگرچه به زعم والدین، هدف آنها تنها راحتی و فراهم کردن امکانات مادی و رفاهی برای آنهاست، غافل از اینکه امر مهم‌تری را از آنها دریغ می‌کنند که آن محبت و گرمی حضور والدین در کنار خود است.
ج. حقوق‌محوری
حق و حقوق از جمله مباحثی است که در هر زمان و مکانی از آن سخن به میان می‌آید و هر فردی در قبال آنچه انجام می‌دهد، برای خود طالب حق و حقوقی است. نهاد خانواده نیز از این قاعده مستثنی نبوده و به همین منظور، هم شرع و هم عرف برای هر یک از طرفین (زن و مرد) حق و حقوقی تعیین کرده است. اما در جامعة امروزی شاهدیم که بسیاری از خانواده‌ها این مقوله (حق و حقوق) را در زندگی خود محور و پایه قرار داده، از دید حقوقی به هم نگریسته و برای انجام هر کاری برای خود حقی قائل می‌شوند.
با توجه به یافته‌های تحقیق روشن گردیده است که قانون، برای زوجین حقوق و تکالیفی تعیین کرده و ضمانت اجرایی برای آن در نظر گرفته است، باید توجه داشت که قانون به تنهایی نمی‌تواند، آرامش و سلامت خانواده را تأمین کند. از این رو، خانواده باید بیش از هر چیز پای‌بند اصول و مبانی اخلاقی باشد. توسل به ضمانت اجرایی حقوقی و رجوع به مقامات قضایی، به هنگام ضرورت، باید به عنوان آخرین علاج مورد استفاده واقع شود. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که هرگاه روابط زوجین در کانون خانوادگی دچار بحران شده است، بانوان حتی برای دریافت روشن‌ترین حق مالی خود، که همان مهریه باشد، دچار مشکلات فراوانی شده‌اند. بنابراین حقوق، تنها به ساختن انسانی منظم و نامتجاوز قانع است، ولی آیا این‌گونه احکام برای تأمین سلامت خانواده و ایجاد روح همبستگی در آن کافی است؟
با توجه به این حقایق، حقوق خانواده، رنگ و چهرة دیگری می‌یابد و جنبة عاطفی و انسانی آن بر سیمای منطقی قواعد غلبه داشته و بر همة راه‌کار سایه می‌افکند.
اصولاً بسیاری از قوانین و احکام اسلام و توصیه‌های پیشوایان دین جنبة پیشگیری دارد که اگر دقیقاً به اجرا گذارده شود، از بسیاری مشکلات و گرفتاری‌های پیش‌رو جلوگیری می‌نماید. همان‌طور که مشهور است: «پیشگیری بهتر و آسان‌تر از درمان است». در احکام اسلام اگر آن‌بخش که جنبة ارشادی و اخلاقی دارد، به مرحلة عمل و اجرا گذارده شود، از بسیاری از نزاع‌های حقوقی که بعضاً هم موجب وارد آمدن خسارت‌های فراوان و غیر قابل جبران می‌شوند، بازداشته خواهیم شد.
نقد محور سوم
در نقد این محور به نظر یکی از اندیشمندان حقوق اشاره می کنیم: «طبع خانواده با حقوق و احکام آمرانه سازگار نیست و اثر قوانین برای نظم در آن ناچیز است. پس اگر در پی آن باشیم که سنّت‌ها را به دور افکنیم و قانون را جای‌گزین آن سازیم، در واقع آن را میان تهی می‌سازیم. آن‌گاه است که زن و شوهر چون دو مدعی در برابر هم ظاهر می‌شوند؛ زن در برابر ادارة منزل از شوهر دست‌مزد می‌خواهد و به سان سایر مزدوران، کارشکنی و اعتصاب می‌کند؛ شوهر در برابر پولی که می‌دهد سروری و حکومت می‌خواهد و ... و کودکان در میانة نزاع یا به حساب نمی‌آیند و یا وسیلة تهدید و ارعاب می‌شوند ...».
طبعاً در چنین خانواده‌ای احترام و تکریم نسبت به یکدیگر از مرتبة پایینی برخوردار خواهد بود که این خود نیز از علل عمده در تضعیف و سستی روابط خانوادگی به حساب می‌آید.
حق همسر در کلام امام سجاد7
جا دارد در این بخش به کلام امام سجاد7 در مورد حق همسر و وظیفة هر کدام نسبت به دیگری بپردازیم:
«و أمّا رعیّک بملک النّکاح فأن تعلم أنّ الله جعلها سکناً و مستراحاً و أنساً و واقیـۂ و کذلک ... »؛ «و اما حق همسرت آن است که بدانی خداوند متعال با آفرینش او، وسیلة آرامش، رفاه و انس و نگهداری تو را فراهم نموده و واجب است هر کدام از شما ـ زن و شوهر ـ بر نعمت وجود دیگری خود را سپاس گوید و بداند که این نعمت الهی بر اوست. بر تو واجب است که نعمت الهی را گرامی داشته، در معاشرت با او، خوش‌رفتاری و رفق پیشه کنی؛ اگر چه حق تو بر زن سخت‌تر و رعایت مکروه و محبوب اگر معصیت و زیاده‌خواهی نباشد، بر او لازم‌تر است؛ ولی زن حق مهربانی و انس بر تو دارد و جایگاه آرامش و آسایش، غریزه‌ای است که گریزی از انجام آن نیست و این حق بزرگی است».
موضوع همسر و خانواده چون از مباحث همیشه زنده و مورد نیاز زندگی روزمرة انسان‌هاست، مسئله‌ای نیست که با گذشت زمان فراموش شود. بنابراین ضروری است به مباحث جدیدی که در این یکی دو قرن اخیر دربارة تساوی حقوق زن و مرد مطرح شده است، اشارة اجمالی داشته باشیم.
د. اخلاق محوری
از دیگر نکاتی که هر زن و مرد در تشکیل خانواده آن را به عنوان محور قرار داده و زندگی مشترک خود را بر آن استوار می‌سازد، اخلاق‌محوری است.
پس از مسائل اعتقادی، مطابق آنچه در آیة شریفة سورة جمعه آمده، دومین بخش مهم معارف اسلام مسألة اخلاق و آراستن روح به ارزش‌های انسانی است. این بخش مکمل اعتقادات و اساس و پایة مسائل بعدی مانند حکمت و علم و دانش، احکام الهی و انجام واجبات و ترک محرمات نیز می‌باشد. در حقیقت هر عمل خوبی که از انسان سر می‌زند، به پیرو خلق و خوی نیک اوست و هر عمل زشتی هم که از او سر می‌زند، مربوط به اخلاق فاسد می‌باشد. به تعبیر روشن‌تر، تمام ارزش‌های انسانی معلول اخلاق نیک اوست. انسان تا به تمرین و مجاهدة عملی اخلاق نیک را در خود ایجاد نکند، ارزش انسانی پیدا نخواهد نمود و اعمال و عبادات او نیز ارزش و مقبولیت نخواهد یافت. از این رو، از نظر اسلام هر فرد اگر شایستگی اخلاقی پیدا نکند، حتی اگر دانشمند و متخصص و هنرمند هم باشد، ارزش انسانی و اسلامی ندارد. جامعه و خانواده نیز چنین‌اند.
امام محمّدباقر7 می‌فرماید: «إنّ أکمل المؤمنین إیماناً أحسنهم خلقاً»؛ «کامل‌ترین مؤمنان از جهت ایمان، خوش‌اخلاق‌ترین آنان هستند».
حسن معاشرت در زندگی زناشویی همان چیزی است که مطابق با قانون خلقت و موافق طبع سالم هر زن و شوهر است. زن و شوهر طبق قانون آفرینش، عاشق و طالب یکدیگر آفریده شده‌اند. پس خودشان نیز بایستی در استحکام این عشق فطری بکوشند و از محبت و تکریم به یکدیگر که شالودة اصلی این استحکام بخشی غافل نباشند. عاشق، تمام مظاهر خیر و زیبایی، مجد و شرف و جمال را در معشوق خود فرض می‌کند، او را از خود بزرگتر و شریف‌تر می‌داند.
هر یک از زن و شوهر برای موفقیت در انجام وظیفه و حسن معاشرت و رعایت حقوق همسر خویش، باید بکوشد روحیات همسر خویش را درک کند و آن‌گونه که شایسته و متناسب؛ روحیة همسرش می‌باشد، او را مورد نوازش و تکریم قرار دهد؛ شاید سرّ اینکه بهترین جمله‌ای که یک مرد می‌تواند به زنی بگوید، اصطلاح «عزیزم تو را دوست دارم» و بهترین جمله‌ای که یک زن به مرد مورد علاقه‌اش می‌گوید، جملة «من به تو افتخار می‌کنم»، است. همین دریافت محبت از مرد و پس دادن تکریم به او باشد.
در همین راستا پیامبر اکرم6فرموده است: «قول الرّجل للمرأہ إنّی أحبّک لا یذهب من قلبها أبداً»؛ «این سخن مرد به زن که «دوستت دارم»، هرگز از دل زن بیرون نمی‌رود».
نکاتی چند از سیرة عملی اهل‌بیت: و بزرگان
در پایان این بحث به گوشه‌ای از سیرة عملی اهل‌بیت: و بزرگان دین در رابطه با خانواده و روابط ایشان با یکدیگر پرداخته می‌شود. امید آن است که رفتار و منش این بزرگ‌مردان تاریخ اسلام الگو و اسوه‌ای برای همسران جوان باشد. گفتنی است که در برخی موارد به دلیل نداشتن ترجمة فارسی فقط به ذکر عربی آن اکتفا شده است.
1. پیامبر اکرم6 افزون بر اینکه مسئولیت‌های اجتماعی ـ سیاسی را بر عهده داشتند، در کار منزل نیز به خانواده کمک می‌کرد و آن را نیز به دیگران سفارش می‌کردند.
«در خانه‌اش خجول‌تر از دوشیزگان بود. از اهل خانه نه غذایی می‌طلبید و نه علاقه‌اش به خوردنی‌ها را ابراز می‌کرد ... . در خدمت کارهای خانه بود و در تکه تکه کردن گوشت با اهل خانه همکاری می‌کرد. بیشتر دوخت و دوز می‌کرد و چون به منزل می‌آمد، وقت خود را به سه قسمت تنظیم می‌کرد، بخشی برای خدا، بخشی برای خانواده و بخشی برای خود. در خانه را خود باز می‌کرد. گوسفندان را نیز می‌دوشید. به خانواده‌اش غذای خوب می‌داد و کارهای شخصی خود را خودش انجام می‌داد».
2. قال ابوعبدالله7: «کانت لأبی7 إمرأہً و کانت تؤذیه فکان یغفر لها».«پدرم همسری داشت که او را اذیت می‌کرد، سپس پدرم برایش استغفار می‌کرد».
3. «إنّ فاطمـۂ3 ضمنت لعلی7 عمل البیت و العجین و الخبز و قم البیت و ضمن لها علی7 ما کان خلف الباب نقل الحطب و أن یجیء بالطعام». «همانا فاطمه3متعهد شد برای علی:که کارهای خانه و پختن نان و ماندن در خانه (را انجام دهد) و علی: برای فاطمه3 متعهد شد برای کارهای بیرون از خانه (از جمله) آوردن هیزم و تهیه روزی».
4. در مجمع البیان آمده است: «إنّ رسول الله اذا صلّ الغداہ، یدخل علی أزواجه إمرأہ إمرأہ»؛ «پیامبر6پس از نماز صبح با تک تک همسران خود دیدار می‌کرد».
5. مرحوم کلینی نقل کرده است که امام صادق7 فرمود: «کان امیرالمؤمنین7 یحطب و یستقی و یکنس و کانت فاطمـۂ3 تطحن و تعجن و تخبز»؛ «وضع خانة علی7 این‌گونه بود که امیرالمؤمنین هیزم فراهم می‌کرد و آب می‌کشید و خانه را نظافت می‌کرد و فاطمه3 آرد می‌ساخت و آن را خمیرکرده و نان می‌پخت».
6. قال علی7: «فو الله ما أغضبتها و لا أکرهتها من بعد ذلک علی أمر حتی قبضها الله عزّوجل ّو لا أغضبتنی و لا عصت لی أمراً و لقد کنت إلیها فتنجلی عنی الغموم و الأحزان بنظرتی إلیها»؛ «به خدا سوگند هرگز کاری نکردم که فاطمه3 از من خشمناک شود و فاطمه نیز هیچ‌گاه مرا خشمناک نساخت، وقتی به خانه می‌آمدم و به زهرا3 می‌نگریستم، همة غم و اندوه‌ها کنار می‌رفت».
خاتمه
اخلاق حسنه گوهر زیبنده‌ای است که هر کسی می‌تواند خود را به آن بیاراید.
وقتی افراد ملاک زندگی خود را امری جدا از اخلاق قرار دهند ـ نظیر آنچه گذشت ـ به علت سست و بی‌بنیان بودن آن، به هدف مطلوب و مورد نظر خود دست نمی‌یابند و سرانجام یا به جدایی می‌انجامد و یا گذران سخت و دشوار زندگی توأم با رنج و غم. اما اگر هر خانواده‌ای افق دید خود را اخلاقی نماید و سیرة رفتاری ائمة اطهار را سرلوحة زندگی خود قرار دهد، خواهد توانست فراز و نشیب‌های زندگی را به راحتی درنوردد و آسمان زندگی‌اش همیشه صاف و آبی باقی بماند.
منابع
1. آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم و درر الکلم، ترجمة محمّدعلی انصاری قمی، تهران، بی‌تا.
2. بارگاهی، محمّدرضا، زندگی بهتر در پرتو اخلاق، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، 1357.
3. بهشتی، احمد، خانواده در قرآن، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1377.
4. حسینی بهاران‌چی، سیّد محمد، آیین همسرداری و آداب زندگی در اسلام، نشر اجرا، قم، 1383.
5. ستوده، امیررضا، پا به پای آفتاب، نشر پنجره، تهران، پاییز 1380.
6. سیدی، حسین، همنام گل‌های بهاری، نشر آموزش کشاورزی، کرج، 1385.
7. شبّر، عبدالله، اخلاق، ترجمة محمّدرضا جبّاران، نشر هجرت، تهران، چاپ چهارم، زمستان 1378.
8. شمس‌الدین، مهدی، روش همسرداری، نشر شفق، قم، چاپ شفق، 1380.
9. صادقی اردستانی، احمد، اخلاق زن و شوهر، نشر حافظ نوین، چاپ چهارم، 1380.
10. صافی، احمد، خانوادة متعادل، نشر انجمن اولیاء و مربیان، تهران، چاپ پنجم، 1381.
11. صدر، حسن، حقوق زن در اسلام و اروپا، نشر جاویدان، تهران، 1357.
12. طباطبایی، سیدمحمّدحسین، سنن النبی، ترجمة حسین، استاد ولی، نشر پیام آزادی، تهران، چاپ هشتم، 1385.
13. عاملی، حرّ، وسائل الشیعـۂ، 29 جلد، مؤسسة آل‌البیت:، جمادی الثانی 1409ق.
14. علامه مجلسی، محمّدباقر، بحار الانوار، 110جلد، دار الاحیاء التراث العربی، چاپ سوم، بیروت، 1403ق/1983م.
15. مجلسی، محمّدتقی، روضـۂ المتقین، نشر بنیاد فرهنگ اسلامی، قم، بی‌تا.
16. قائمی، علی، نظام حیات خانواده در اسلام، انتشارات انجمن اولیا و مربیان، تهران، 1363.
17. قمی، عباس، سفینـۂ البحار، تهران، مؤسسة بعثت، 1365.
18. کلینی، محمد‌بن‌یعقوب، کافی، ترجمة صادق حسن‌زاده، 8 جلد، اول، قم، پاییز 1383.
19. محمّدی‌نیا، اسدالله، بهشت جوانان، نشر سبط اکبر، قم، چاپ بیست و دوم، زمستان 1384.
20. مطهری، مرتضی، فلسفة اخلاق، نشر اسوه، تهران، 1374.
21. معاونت پژوهشی، گروه روان‌شناسی، تقویت نظام خانواده و آسیب‌شناسی آن، نشر آموزشی و پژوهشی امام خمینی;، قم، 1386.
22. معین، محمّد، فرهنگ فارسی، نشر سپهر، تهران، چاپ بیست و سوم، 1385.
23. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، نشر دار الکتب الاسلامیـۂ، تهران، چاپ بیست و سوم، 1382.
24. موسوی زنجان‌رودی، سیّد مجتبی، اخلاق در زندگی، نشر برگ شقایق، قم، پاییز 1383.
25. موسوی لاری، مجتبی، بررسی مشکلات اخلاقی و روانی، نشر اسلامی، چاپ سوم، قم، بهار 1373.
26. موفق، حافظ، مناقب خوارزمی، بی‌تا، بی‌نا.
27. مهدوی کنی، محمّدرضا، نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، نشر فرهنگ اسلامی، بی‌جا، 1371.
28. نصیرزاده، قاسم، سیری در رسالة حقوق امام سجاد7، نشر فرهنگ آفتاب، قم، 1382.
29. نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل، مؤسسة آل‌البیت:، قم، مهر 1407ق.
30. نیک، سکینه، حقوق زن و شوهر در اسلام، نشر طلیعه، مشهد، 1375.
31. هندی، حسام‌الدین، کنز العمال، مؤسسـۂ الرسالـۂ، بیروت.
