جهان اسلام، سایتها و ماهواره‏ها

 عصر جدید زندگى بشر را به حق، عصر ارتباطات نامیده‏اند. توجه به پیرامون خود و دیدن دیگران، بایستگى گریز ناپذیر دوره کنونى ماست. پیچیدگیهاى زندگى مدرن، تکنولوژى، تقسیم کار، تخصصها، گستردگى نیازها، محدودیت توانایى انسانها و... همه علل و عواملى است تا انسانهاى این عصر، به داد و ستد اطلاعات و ارتباط با یکدیگر بپردازند. این ارتباط بیش‏تر از رسانه‏هاى ارتباطى صورت مى‏گیرد که خود به چند گروه تقسیم مى‏شوند:

 - رسانه‏هاى زبانى مانند رادیو

 - رسانه‏هاى نوشتارى مانند کتاب، روزنامه، مجله، اینترنت

 - رسانه‏هاى تصویرى مانند تلویزیون، ماهواره، اینترنت

 رسانه‏ها کارکردهاى مختلفى از جمله انتقال اطلاعات و معلومات، آموزش، سرگرمى و پر کردن اوقات فراغت مخاطبان را بر عهده دارند. در این میان، اینترنت و شبکه‏هاى ماهواره‏اى به شکل فزاینده‏اى در حال گسترش ارتباط ابناى بشر در سرتاسر دنیا و تحقق اندیشه دهکده جهانى هستند و جریانهاى سیاسى و ایدئولوژیک نیز براى بقاى خویش، ناگزیر از همراهى با این سیل جدید شده‏اند. همچنان که در سده‏هاى پیشین اختراع صنعت چاپ و نهضت ترجمه، تأثیر غیر درخور انکارى بر ادیان سنتى نهاد، امروز نیز فناوریهاى جدید ارتباطى، زندگى دینى بشر را تحت‏الشعاع قرار داده است.

 در این نوشتار کوشیده‏ایم تا برخى از مهم‏ترین سایتها و شبکه‏هاى ماهواره‏اى را که در عرصه دین و با رویکرد به مذاهب اسلامى، چه براى تهاجم و چه در راستاى دفاع از آراى خویش، فعالیت دارند طى دو گفتار به اختصار معرفى کنیم.

 

 گفتار اول: سایتهاى اینترنتى

 تاریخچه اینترنت در ایران را مى‏توان سال 1371 دانست که در این سال، شمار کمى از دانشگاه‏هاى ایران، از جمله دانشگاه صنعتى شریف و دانشگاه گیلان، توسط مرکز تحقیقات فیزیک نظرى و از طریق پروتکل UUCP به اینترنت وصل مى‏شوند، تا با دنیاى خارج ایمیل رد و بدل کنند. امروزه پس از طى مدت زمانى کم‏تر از دو دهه، گرایش به اینترنت و استفاده از آن، چنان در جامعه ما رایج شده است که در بیش‏تر خانواده‏ها و در میان همه گروه‏هاى اجتماعى از جذابیت خاصى برخوردار است. گسترش اینترنت، مانند هر نوآورى دیگرى به ایجاد دگرگونیهایى در جنبه‏هاى مختلف زندگى انجامیده و استفاده از آن، امرى گزیرناپذیر شده است؛ به گونه‏اى که بدون آن زندگى براى کسانى که بدان خو گرفته‏اند، دشوار مى‏شود.

 بر اساس برخى آمارهاى موجود، ایران با حدود هفتاد میلیون نفر جمعیت، بیست و سه میلیون کاربر اینترنت دارد که بالغ بر 34 درصد کل جمعیت است. سهم ایران از تعداد کاربران اینترنت در خاورمیانه بیش از 50 درصد است و میزان رشد اینترنت در آن 9/100 درصد است که بالاترین سهم و میزان رشد را در خاورمیانه دارد.1در یک تقسیم‏بندى کلى مى‏توان سایتهاى اینترنتى را به شرح زیر تقسیم‏بندى کرد:

 1. سایتهاى سرگرمى و تفریحى؛

 2. سایتهاى علمى و پژوهشى؛

 3. سایتهاى خبرى؛

 4. شبکه‏هاى اجتماعى که در سالیان اخیر مورد اقبال و گسترش بسیار زیادى قرار گرفته‏اند و مى‏توان سایت facebook را با بیش از 500 میلیون عضو مهم‏ترین آنها دانست. در ایران سایتهایى نظیر cloob.com به این گونه فعالیت‏ها مى‏پردازند؛

 5. سایتهاى خدمات اینترنتى که خدماتى مانند پست الکترونیک و یا خریدها یا پرداختهاى الکترونیک را ارائه مى‏دهند؛

 6. موتورهاى جست‏وجو؛

 هر کس براى جست‏وجوى مقالات ومطالب موردنیاز خود در اقیانوس اطلاعات اینترنت، به موتورهاى جست‏وجو نیازمند است. این موتورها به دو گروه عمومى و تخصصى تقسیم مى‏شوند. بیش‏تر جست‏وجوگرهاى عمومى را مى‏شناسیم که مشهورترین آنها »گوگل« است. تعداد موتورهاى جست‏وجوى تخصصى بسیار زیاد است و در بیش‏تر زمینه‏هاى علمى، اقتصادى، هنرى و بسیارى از موارد دیگر کاربرد دارد.

 7. سایتهاى دینى و مذهبى؛

 چنان که پیش‏تر نیز گفته شد، امروزه اینترنت جزء جدایى ناپذیر نهادهاى اجتماعى، سیاسى، آموزشى، اقتصادى و خانوادگى به شمار مى‏آید. فناوریهاى جدید ارتباطى، مانند سایتهاى اینترنتى، چترومها، گروه‏هاى مباحثه آنلاین و غیره زندگى بشر را دچار تحول کرده‏اند و دین و دیندارى نیز از این قاعده مستثنى نیست. پژوهشها نشان مى‏دهد که امروزه بیش از 50 میلیون انسان از سراسر جهان براى رفع نیازهاى معنوى و مذهبى خود، تنها از اینترنت استفاده مى‏کنند و این میزان روز به روز در حال افزایش است. در حال حاضر، بیش از یک میلیون سایت مذهبى و دینى در دنیا وجود دارد.

 2البته در اکثر دسته‏هاى نام برده شده، به دین نیز به گونه‏اى پرداخته شده؛ براى مثال در سایتهاى خبرى، اخبار بسیارى مرتبط با دین (مصاحبه با مبلغین و رهبران ادیان، بررسى نقش دین در وقایع جهان و... ) به چشم مى‏خورد، و یا در سایتهاى مربوط به خانواده از تعالیم ادیان مختلف در مورد خانواده و ارکان آن، نحوه برخورد زوجین با یکدیگر و فرزندان و... بهره برده مى‏شود. از سوى دیگر با توجه به این که هر انسانى - حتى انسانهاى بى دین - به نوعى دغدغه دین دارند و به مباحث دینى توجه نشان مى‏دهد در وبلاگهاى شخصى افراد نیز دین مرتباً مورد اشاره قرار مى‏گیرد. امّا چنان که ناگفته پیداست، در بیش‏تر این موارد، دغدغه اصلى مؤسسان و گردانندگان، چیزى جز دین بوده و طرح مسائل دینى در آنها اولاً به صورت فرعى، و ثانیاً به شکلى، نه چندان عمیق صورت مى‏گیرد. لذا در این مجال، کوشیده‏ایم تا تمرکز اصلى خود را بر سایتهایى قرار دهیم که دغدغه اصلى آنها دین است و عمده تولیدات آنها نیز در این حوزه مى‏باشد.

 

 الف. جست‏وجوگرهاى دینى

 چنان که در تقسیم‏بندى فوق اشاره شد، جست‏وجوگرهاى تخصصى، موتورهایى هستند که در حیطه یک موضوع خاص جست‏وجو مى‏کنند. آنها پایگاه‏هاى مربوط به موضوع خود را در وب شناسایى و به پایگاه داده خویش اضافه مى‏کنند. فرآیند تحقیق در این گونه موتورها، مانند جست‏وجوگرهاى عمومى، با وارد کردن واژه در کادر جست‏وجو انجام مى‏گیرد.

 جست‏وجوگرهاى تخصصى شاملِ جست‏وجو در موضوعات کلى و عام و موضوعات جزئى و خاص مى‏شود؛ مثلاً براى جست‏وجو در زمینه دین چند نوع موتور جست‏وجوى تخصصى وجود دارد:

 1.برخى از آنها شامل اطلاعات و پایگاه‏هایى درباره دین به صورت کلى و اعم از ادیان و مذاهب مختلف مى‏شود.

 2. برخى فقط در یکى از ادیان یا مذاهب، جست‏وجو مى‏کند، مانند جست‏وجوگرهایى که در زمینه اسلام، مسیحیت، بودایى و یهودیت جست‏وجو مى‏کنند.

 3. در شبکه جهانى اینترنت چندین موتور درباره ادیان وجود دارد که درباره اطلاعات متون و پایگاه‏هاى معنوى و دینى جست‏وجو مى‏کنند هرچند که در جست‏وجوگرهاى مربوط به دین اسلام اغلب، سایتها و اطلاعات اهل سنت به چشم مى‏خورد. در این‏جا به چند موتور جست‏وجوى مهم دینى اشاره مى‏نماییم:

 الف. موتورهاى جست‏وجو:

 ThingsALL

 :spiritualhttp//

 www.spiritual.comدر واقع، این جست‏وجوگر، یک فهرست راهنماست، ولى قابلیت جست‏وجو نیز دارد. در این سایت، کم و بیش درباره تمام ادیان شناخته شده، اعم از توحیدى و غیر توحیدى، اطلاعات دسته‏بندى شده‏اى موجود است که هر کدام از این دسته‏ها نیز مانند دیگر فهرستهاى راهنما، به دسته‏هاى فرعى تقسیم مى‏شود.

 با کمک این جست‏وجوگر مى‏توانید اطلاعات به نسبت جامعى درباره ادیان و مذاهبى مانند: اسلام، زردتشتى، هندو، وداء، شینتو، آیین سیک، تصوف و برخى مباحث مرتبط با ادیان را بیابید.

 در این پایگاه، همچنین در صفحه مربوط به هر دین، یک تالار گفت‏وگو جهت بحث و تبادل اطلاعات و نیز پرسش و پاسخ علاقه‏مندان ایجاد شده است. علاوه بر این، در مَثَل با انتخاب عنوان اسلام، با زیرعنوانهایى همچون: توضیحاتى درباره اسلام، راهنماى سایتهاى اسلامى، مراکز آموزش اسلامى، تبلیغات اسلامى، سازمانهاى اسلامى و تصوف اسلامى مواجه مى‏شویم.

 1. گوگل اسلامى

 :http//

 www.theislamicsearch.comپیش‏تر، موضوع اسلام در فهرست راهنماى جست‏وجوگر گوگل، یکى از دسته‏هاى فرعى: Religion، واقع در دسته»Society«

 (:http//Religion_and_Spirituality/Society/Top/www.google.com)بود.

 اما امروز، موتور جست‏وجوى مطالب اسلامى با لوگوى شرکت گوگل، با عنوان گوگل اسلامى براى استفاده کاربران مسلمان طراحى شده و مطالب مربوط به مبانى و احکام اسلامى، غذاى حلال، سایتهاى خبرى و آموزش قرآنى را در اولویت قرار مى‏دهد که به راحتى مى‏توان به این مطالب دسترسى پیدا کرد. همچنین این موتور، در هنگام جست‏وجو، عکس‏ها و تصاویر مبتذل و نامناسب را به صورت اتوماتیک حذف مى‏کند.

 البته برخى معتقدند این سایت در خدمت وهابیت است3 که به نظر مى‏رسد این دیدگاه، ناشى از نکته‏اى است که پیش‏تر نیز مورد اشاره قرار گرفت و آن این که در جست‏وجوگرهاى دینى، بیش‏ترین مطالبى که در مورد دین اسلام به دست مى‏آید مربوط به اهل تسنن است. به عقیده این منتقدان، سایت گوگل اسلامى تمایلات شدیدى به مجموعه چند سایت زیر دارد:

 islamonline.net -

 islamway.com -

 2islamall.com -

 islamweb.net -

 islam-guide.com -

 islammessage.com -

 al-islam.com -

 اما باید دانست که این مطلب با توجه به تعداد زیاد مسلمانان اهل سنت که تبعاً منجر به بالا بودن میزان بازدید سایتهاى اهل سنت مى‏شود، تا حدودى قابل توجیه به نظر مى‏رسد.

 2. جست‏وجوگر اسلامى جواب:

 :http//www.javab.ir/

 این جست‏وجوگر ایرانى که به زبان فارسى در دسترس محققان قرار گرفته است، توسط مرکز ملى پاسخ به سؤالات دینى ایجاد شده و وب سایتها و تصاویر مرتبط با موضوع جست‏وجو را به نمایش مى‏گذارد. همچنین فهرستى از تعداد زیادى از پرسش و پاسخهاى رایج را براى سهولت کار مراجعان فراهم آورده است.

 در بخش گروه‏هاى تخصصى نیز شامل بیست گروه اصلى از قبیل حدیث‏شناسى، اقتصاد، قرآن‏شناسى، کلام، مهدویت، اخلاق و... مى‏باشد.

 3. جست‏وجوگر شیعه‏سرچ

 /:http//

 www.shiasearch.comیکى از معروف‏ترین و قوى‏ترین موتورهاى جست‏وجو در مقوله دین، پایگاه شیعه‏سرچ است که توسط مؤسسه فرهنگى اطلاع‏رسانى Shiasearch در مشهد اداره مى‏شود. این پایگاه نخستین موتور جست‏وجو و بزرگ‏ترین دایرکتورى پایگاه‏هاى شیعى در جهان است.

 این پایگاه، با فراهم آوردن امکاناتى در پنج زبان (فارسى، انگلیسى، فرانسه، عربى و اردو) و با روشهاى گوناگون جست‏وجو، امکان دسترسى کاربران را به مطالب دینى، آسان کرده است.

 از دیگر مزایاى این پایگاه، امکان ثبت و افزودن سایت دینى خود و یا هر سایتى که یافته‏اید (به چهل زبان زنده دنیا) است.

 در صفحه اول هرکدام از زبانها چند گونه طبقه‏بندى به شرح ذیل وجود دارد:

 الف. کتابخانه و بانک محصولات صوتى و تصویرى و نرم‏افزارهاى شیعى شامل کتب، مقالات، مجلات، نرم‏افزارها، مطالب صوتى، فیلم‏ها و تصاویر.

 ب. اطلاعات طبقه‏بندى شده بر اساس فهرست موضوعى. برخى از عنوانهاى موجود در این دسته‏بندى عبارت‏اند از قرآن، حدیث، پیامبر(ص)، اهل‏بیت(ع)، دعا و زیارت، تاریخ، عقاید، احکام عبادى، ادبیات، اخلاق و...

 ج. ارتباط با علما، امکان استفتاء، دریافت کتب مراجع و...

 د. مطالب دسته‏بندى شده بر اساس سن و جنسیت، شامل: کودکان و نوجوانان، جوانان و زنان.

 امکانات دیگرى همچون ایمیل رایگان، عضویت و... نیز در این سایت تعبیه شده است.

 4. جست‏وجوگر بسم اللّه

 :http//

 www.bismilah.comاین موتور جست‏وجو، پایگاه‏هاى اسلامى را جمع‏آورى و آنها را به صورت دسته‏اى در دسته‏ها و موضوعات گوناگونى طبقه‏بندى کرده است. همچنین امکان جست‏وجوى خاص در هر یک از زمینه‏هاى زیر را فراهم کرده است:

 1-4. جست‏وجو در ترجمه انگلیسى قرآن کریم (ترجمه عبداللّه یوسف على).

 2-4. جست‏وجوى حدیث (searchhadith) که مى‏توان در یک یا چند مورد از منابع حدیثى زیر جست‏وجو کرد:

 ترجمه انگلیسى مجموعه کامل صحیح بخارى.

 ترجمه انگلیسى مجموعه کامل صحیح مسلم.

 ترجمه انگلیسى بخش‏هایى از سنن ابو داوود.

 ترجمه انگلیسى کتاب موطأ مالک بن انس.

 3-4. جست‏وجو در پایگاه، شامل جست‏وجو در پایگاه داده‏ها و در واقع، مجموعه پایگاه‏هایى است که »بسم اللّه« را جمع‏آورى کرده است. همچنین مهم‏ترین و جدیدترین اخبار کشورهاى اسلامى نیز در این پایگاه قابل دستیابى است.

 5. برخى از دیگر جست‏وجوگرهاى مطرح دینى را مى‏توان در فهرست زیر دید.

 1-5. موتورهاى تخصصى دین اسلام:

 

 :www.imuslim.comhttp//

 :islamseek.comhttp//

 islamicweb.hypermart.netwww.muslimsonline.com/.search

 htmlwww.musalman.com/

 2-5search. موتور تخصصى دین مسیحیت:

 

 :www.christianity.netheet//

 

 

 3-5christianbest.comwww.allinone.orgwww.churchsurf.com. موتورهاى تخصصى یهودیت:

 www.maven.co.il/

 search.aspwww.jewish.com/

 

 searchب. شاهراههاى اطلاعاتى (Gateway)

 فهرست راهنماى تخصصى یا شاهراههاى اطلاعاتى متعددى در حوزه دین و دین‏پژوهى وجود دارند که اطلاعات و پایگاه‏هاى مربوط به موضوعات دینى را طبقه‏بندى مى‏کنند. این پایگاه‏ها در حکم دایره المعارفهایى هستند که برخى از آنها، اطلاعاتى راجع به ادیان به صورت عام را در خود جاى داده‏اند و برخى دیگر اطلاعات مربوط به یک یا چند دین خاص را. در زیر به چند سایت معروف این دسته اشاره مى‏گردد:

 1. فهرستهاى تخصصى ادیان (به طور عام)

 /:http//

 www.adherents.comاین سایت به معرفى دینهاى مطرح و اصلى در دنیا (بر اساس تعداد پیروان آنها) مى‏پردازد و در آن به ارائه نمودارهایى درباره میزان پیروان هر کدام از ادیان معرفى شده (قریب به 4200 دین و مذهب) پرداخته شده است. این سایت مرجع آمارى قابل اعتمادى براى پاسخ به سؤالاتى از این دست است: چند درصد مردم دنیا مسلمان‏اند؟ دین اصلى هند کدام است؟ و...

 براى تهیه آمارهاى این سایت از منابع مختلفى همچون سرشماریهاى دولتها، آمارگیریهاى نهادها و سازمانهاى مختلف و... بهره گرفته شده است.

 همچنین در این سایت فهرستى از افراد مشهور هر دین و فرقه‏اى تهیه گردیده است. اطلاعات تاریخى و آمارى جالب و مفید دیگرى نیز براى استفاده علاقه‏مندان موجود مى‏باشد.

 سایتهاى متعدد دیگرى نیز براى ارائه اطلاعات مربوط به ادیان (به صورت عام) وجود دارند که از آن مى‏توان موارد زیر را نام برد:

 :http//www.sacred-texts.com/

 

 

 www.religionquest.comwww.beliefnet.comبراى مثال سایت

 /:http//

 www.sacred-texts.comبه ارائه مجموعه‏اى از کتابهاى مقدس در ادیان مختلف به صورت متنى مى‏پردازد.

 2. فهرستهاى تخصصى مربوط به دین مبین اسلام:

 

 :www.islamicfinder.orghttp//

 

 3islamicwell.comwww.talkislam.com. فهرستهاى تخصصى مسیحیت که عموماً حاوى اطلاعاتى همچون اخبار مسیحیت در قاره‏هاى مختلف، کتابها، آموزه‏هاى دین مسیحیت، داستانهاى کتاب مقدس، موسیقى مذهبى، مجلات، اخبار واتیکان و... مى‏باشند که به برخى از آنها اشاره مى‏شود:

 

 

 

 www.gospelcom.netwww.thegoodnews.orgwww.christianiytoday.comمسیحیان، همچنین سایتهایى به زبان فارسى براى ارائه اطلاعات و اخبار مربوط به آیین خویش راه‏اندازى کرده‏اند که از آن میان مى‏توان به چند پایگاه زیر اشار کرد:

 :http//www.farsinet.com/

 :http//www.christforiran.com/

 :http//www.banipal.org/

 :http//www.irancatholic.com/

 که به جمعیت کاتولیک‏هاى ایران اختصاص دارد.

 :http//www.kalameh.com/

 براى مثال سایت کلمه دات کام، که متعلق به سازمان ایلام بوده و به دو زبان فارسى و انگلیسى ارائه مى‏شود، مطالبى نظیر ترجمه‏هاى فارسى کتاب مقدس، معرفى کتب مسیحى، پرسش و پاسخهاى رایج در باب مسیحیت، زندگى‏نامه ایمانى برخى مسیحیان، امکان استفاده از فایل‏هاى صوتى اناجیل، فیلم، ادبیات و... را در خود جاى داده است.

 سایت لمس از جمله مراجع اینترنتى سایتها و شبکه‏هاى مرتبط با مسیحیت است. کسانى که مى‏خواهند با آیین مسیحیت آشنا شوند و مطالعات و تحقیقات به روزى پیرامون مسیحیت داشته باشند، سایت لمس اجتناب ناپذیر است:

 :http//lams.wetpaint.com/

 4. فهرستهاى تخصصى دین یهود که به ارائه منابع اطلاعاتى مرتبط به یهودیت مى‏پردازد، اطلاعاتى همچون: عقاید یهود، شخصیت‏ها، اماکن مقدس، متون مقدس، نمادها، شیوه زندگى، آداب و رسوم، پرسشهاى متداول درباره یهودیت، گزارش رویدادها و مطالب مرتبط دیگر. وب‏سایتهاى:

 :http//

 

 judaism.about.comwww.jewishlink.netاز این دسته مى‏باشند. اما از سایتهاى یهودى که به زبان فارسى منتشر مى‏شوند مى‏توان به وبسایتهاى زیر اشاره کرد:

 :http//7www.dorim.com/

 :Http//

 :www.iranjewish.comhttp//

 yahood.netاز این میان، سایت

 :Http//

 www.iranjewish.comسایت انجمن کلیمیان تهران مى‏باشد.

 در این پایگاه مطالب متنوع و مقاله‏هاى مرتبط با آیین یهودیت ارائه شده است که شامل آموزش زبان عبرى، احکام و مناسک یهود، معرفى تورات و متون مقدس، ادبیات، اماکن مذهبى، فرهنگ و بینش یهود، معرفى کتب و منابع مهم، و مقالات اجتماعى و فرهنگى و اخبار و بیانیه‏ها مى‏باشد. این پایگاه بر اساس قوانین جمهورى اسلامى ایران به فعالیت پرداخته و به زبانهاى انگلیسى، عبرى و فارسى عرضه شده است.

 5. فهرستهاى تخصصى دین زرتشتى

 وبسایتهایى همچون:

 :http//

 :www.zoroastrian.orghttp//

 www.zartoshti.orgو /:http//

 www.avesta.orgنیز از سوى پیروان این آیین ارائه شده و شامل مطالبى همچون کتابها و متون دینى زردشتى، زندگى و شخصیت زرتشت، گزارش رویدادها، پرسشهاى متداول درباره دین زردشت و... مى‏باشند.

 از آن میان سایت:

 :http//

 www.zartoshti.orgکه متعلق به انجمن دوستاران زرتشت مى‏باشد، به زبان فارسى ارائه شده است.

 در میان سایتهایى که در بالا معرفى گردید:

 برخى، تنها جست‏وجوگرهاى دینى‏اند؛

 برخى در برگیرنده اطلاعات عام درباره ادیان مختلف‏اند؛

 بر خى در برگیرنده اطلاعات درباره دین خاصى و مبلغ آن هستند.

 اما علاوه بر اینها، اهداف دیگرى نیز توسط سایتها و مراکز دینى دنبال مى‏شود، براى مثال برخى از آنها با هدف پاسخ‏گویى به شبهه‏هاى وارده و دفاع از آیین خود تلاش مى‏ورزند. به عنوان نمونه، سایت

 :http//

 www.islamic-awareness.orgگرچه مهم‏ترین هدف آن، آموزش مسلمانان است، ولى نسبت به پرسشها و شبهات و ایراداتى که بیش‏تر از سوى مبلغان مسیحى مطرح مى‏شود، بى‏تفاوت نیست، بلکه در این سایت مقالات متعددى در پاسخ به مسائل طرح شده از سوى مبلغان مسیحى وجود دارد و مرتباً نیز با مقالات، منابع و بحثهاى جدید، به روز مى‏شود. مطالب سایت در چهار بخش کتاب مقدس، قرآن، حدیث، تاریخ دسته‏بندى شده است.

 

 سایتهاى تهاجمى مذاهب

 سویه دیگرى نیز در برخى سایتهاى دینى دیده مى‏شود، و آن جهت‏گیریهاى تهاجمى نسبت به سایر مذاهب است. سایتهایى که با حمله به مذاهب دیگر، و با وارد ساختن شبهات متعدد و اظهار تردید درباره آموزه‏هاى آنها، سعى دارند حقانیت آیین مطلوب خویش را اثبات کنند. این گونه مراکز، حتى اگر در آغاز به شیوه‏هاى خردگرایانه و عقلانى نقد دامن زنند، معمولاً در طول زمان، و در اثر مجادله‏هاى طولانى با رقیبان مذهبى خود، و حتى براى همدستان ساختن مخاطبان سایت با عقیده خویش، رو به نقدهاى یک سویه و حتى تحریف، یا گزینش هدف‏مند تاریخ، کتب یا آموزه‏هاى آیین دیگرى روى آورده و در دام مجادله‏هاى فرسایشى و بى‏نتیجه گرفتار مى‏آیند. نمونه این گونه اقدامات را مى‏توان در برخى از سایتهاى تندروِ شیعه یا سنى، به ویژه اندیشه موسوم به وهابى و شیعى افراطى، مشاهده کرد.

 جالب آن‏که علاوه بر حملاتى که سایتهاى افراطى شیعه و سنى و گردانندگان آنها نسبت به یکدیگر انجام مى‏دهند، اعمالى مانند هک کردن سایتها و سرورهاى گروه مقابل نیز بسیار معمول است. براى مثال چندى پیش گروه هکر group-xp وابسته به وهابیون سرور آل‏البیت، بزرگ‏ترین سرور جهان تشیع و حدود 300 سایت شیعه را هک کردند. این گروه وهابى که در امارات مستقرند، ادعاى از بین بردن تمامى‏سایتهاى شیعیان (روافض) را دارند!

 در مقابل، هکرهاى شیعى سرور مشهور سایتهاى وهابى معروف به »مدرسه الرمس« و چندین سایت وهابى دیگر را هک کردند و البته این کارها همچنان ادامه دارد.

 کارهایى که با صرف وقت و هزینه بسیار زیادى صورت مى‏گیرد و متأسفانه جز دامن زدن به اختلافات شیعیان و اهل تسنن هیچ نتیجه‏اى ندارد. اختلافهایى که پیش و بیش از همه، به اسلام و مسلمین زیان رسانده و مى‏رساند.

 اکنون و در این‏جا، چند نمونه از پایگاه‏هاى دینى که با دیدگاه تهاجمى به فعالیت مى‏پردازند معرفى مى‏شود:

 

 .http:1//

 www.mohakeme.comوب سایت محاکمه، که خود را به عنوان نخستین سایت نقد و بررسى مذاهب و ادیان ساختگى معرفى کرده، سایتى شیعى و به زبان فارسى است. شامل مقاله‏ها و اخبار دینى بوده و در بخشهاى مختلف به معرفى ادیان و مذاهب مطرح جهان و طرح شبهه نسبت به آنها پرداخته است. این بخشها شامل موارد زیر است:

 وهابیت، بهاییت، مسیحیت، یهود و صهیونیسم، زرتشت، تصوف، شیطان‏پرستى، عرفانهاى نوظهور، مدعیان ظهور و... دیدگاه غالب در این سایت، مخالفت با وهابیت، صهیونیسم و بهاییت است.

 .http:2//fa/www.sunni-news.net/

 این سایت که به سه زبان فارسى، عربى و انگلیسى منتشر مى‏شود، بیش از آن که به خبرهاى اهل سنت بپردازد و به مسلمانان و حقیقت جویان آگاهى بدهد، بیش‏تر به اختلافها دامن مى‏زند و مى‏توان گفت بیش‏تر به هتاکى علیه شیعیان مى‏پردازد. در نگاه دقیق‏تر، باید آن را یک سایت سیاسى مخالف جمهورى اسلامى ایران دانست که با رویکرد اهل سنت به مخالفت با این نظام مى‏پردازد. در حقیقت سایتى است که در پوشش گرایش سنى و در پس پرده دفاع دینى به عرصه سیاسى دل سپرده و به چالش جدى با نظام سیاسى ایران پرداخته است. حجم انبوه اخبار و مقاله‏هاى سیاسى علیه مقامات نظام جمهورى اسلامى‏ایران، گواه این مدعاست.

 .http:3//www.shia-news.com/

 سایت خبرى - تحلیلى شیعى که به نوعى در تقابل با سایت سنى نیوز به زبان فارسى فعالیت مى‏کند و شامل بخشهایى نظیر اخبار، مقاله‏ها، گزارش، گفت‏وگو و... است. همچنین در قسمتى از این سایت، مقاله‏هایى در رد شبهاتى که اهل سنت به شیعیان وارد کرده‏اند قرار داده شده است. سویه این سایت در تنظیم اخبار و مقاله‏ها، بیش از هر چیز، جهت‏گیرى در مقابل وهابیون است.

 ء.

 .Efsha.co.ukسایت افشا، یکى از سایتهایى است که با تمام توان با عنوان افشاگرى علیه خدا بویژه با رویکرد شیعى تلاش مى‏کند. البته براى طرح شبهات هیچ مرز و مانعى فراروى خود نمى‏بیند. از رد ادله و براهین اثبات وجود خدا تا خدشه در مباحث تاریخى را در خود جا داده است.

 ویژگى این سایت آن است که با طرح شبهات و پرسشها، فکر دینى را به چالش بکشد. مباحث این سایت به گونه اى است که بسیارى از وبلاگ نویسان به پاسخ مباحث آن پرداخته‏اند که این نیز درخور توجه و ستایش است.

 .http:5//www.islamtxt.net/

 about-usسایت اسلام تکس، سایت متعلق به اهل سنت، مجموعه‏اى از مقاله‏ها و فایل‏هاى ویدئویى و صوتى مى‏باشد که به زبان فارسى به فعالیت مى‏پردازد. بیش‏ترین حجم مطالب این سایت را سؤالهاى شبهه‏برانگیز نسبت به عقاید شیعیان و رد بسیارى از اعتقادات آنان تشکیل مى‏دهد. این سایت همچنین یک تالار گفت‏وگوى مجازى براى اعضاى سایت ایجاد کرده است.

 با توجه به این که امروزه، کم و بیش، تمام ادیان و مذاهب، در عرصه دنیاى مجازى به فعالیت مى‏پردازند، به نظر مى‏رسد حتى تهیه یک فهرست ساده از این پایگاه‏ها بسیار دشوار است.

 چنانکه گفته شد، از طریق این وب سایتها، مى‏توان به دانلود کردن متون دینى مانند کتب آسمانى و کتب یا سخنرانیهاى صوتى علما و مبلغین هر یک از ادیان و مذاهب پرداخت و نیز برخى از آنها امکان خرید برخى از نمادها و کتب مذهبى را مهیا مى‏سازند. برخى از این سایتها امکان زیارت آنلاین و مجازى اماکن مذهبى و مقدس را براى علاقه‏مندان فراهم مى‏آورند. پرسش و پاسخهاى دینى، استفتاء از مراجع عظام تقلید و به طور خلاصه قسمت اعظم ملزومات و آگاهى‏هاى یک زندگى دینى را مى‏توان از طریق دنیاى مجازى اینترنت فراهم آورد. البته باید توجه داشت که بسیارى از این سایتها فیلتر شده است.

 

 گفتار دوم: شبکه‏هاى ماهواره‏اى

 پخش مستقیم برنامه‏هاى تلویزیونى از طریق ماهواره‏ها در طول دو دهه گذشته، مسأله‏اى جهانى شده و مورد توجه کشورهاى مختلف قرار گرفته است. در این میان، کشورهاى داراى حساسیتها و ملاحظات فرهنگى و سیاسى توجه بیش‏ترى به آن مبذول داشته‏اند. پیامدهاى فرهنگى، سیاسى و حتى اقتصادى، طیف وسیعى از سیاستها را در کشورهاى مختلف جهان، بویژه کشورهاى اسلامى نسبت به این پدیده نوظهور به وجود آورد. این سیاستها از پذیرش مطلق تا طرد کامل را شامل مى‏شدند.

 ماهواره در ایران از فرودین سال 1373 و با تصویب قانون منع استفاده از تجهیزات ماهواره‏اى، به یکى از کانونى‏ترین موضوعات مورد توجه جامعه تبدیل شده است.

 براى بیش‏تر مردم استفاده از این شبکه‏ها محدود به اوقات فراغت آنهاست که ضروریات مادى کار و استراحت حدود آن را مشخص مى‏کند. به نظر مى‏رسد تقسیم‏بندى پیش گفته در رابطه با سایتهاى اینترنتى، در مورد شبکه‏هاى ماهواره‏اى نیز قابل اعمال باشد، یعنى بتوان آنها را به این ترتیب دسته‏بندى کرد:

 

 شبکه‏هاى علمى و آموزشى

 شبکه‏هاى خبرى و تحلیلى

 شبکه‏هاى تفریحى و سرگرمى که قسمت اعظم شبکه‏هاى ماهواره‏اى را شامل مى‏شود.

 شبکه‏هاى ورزشى

 و در نهایت شبکه‏هاى دینى و مذهبى

 بخشى از این شبکه‏ها، دولتى بوده و با استفاده از منابع مالى و حمایتهاى کشور خاصى فعالیت کرده و طبیعتاً در راستاى سیاستها و به عنوان تریبون آن دولت و وسیله‏اى براى اعلان دیدگاه‏هایش عمل مى‏کند. در مقابل، گروه دیگرى از شبکه‏هاى ماهواره‏اى وجود دارند که به صورت مستقل و خصوصى فعالیت مى‏کنند و معمولاً براى تأمین هزینه‏هاى سنگین خود، از روشهاى تجارى (پخش آگهى و... ) و گاهى نیز کمکهاى مالى طرفداران خود بهره مى‏برند. البته با توجه به این نکته که هزینه حضور ماهانه در ماهواره هات‏برد، دست کم 100هزار دلار مى‏باشد، ادعاى بسیارى از این شبکه‏ها مبنى بر تأمین مالى آنها از سوى مخاطبان و مردم عالى، بسیار قابل تردید بوده و احتمال تغذیه مالى این شبکه‏ها از سوى دولتها یا جریانهاى خاص سیاسى، مذهبى و... کاملاً پذیرفتنى به نظر مى‏رسد. بویژه با در نظر گرفتن این نکته که معمولاً شبکه‏هاى دینى چندان از روشهاى معمول درآمدزایى، همچون پخش آگهى‏هاى تجارى استفاده نمى‏کنند.

 

 شبکه‏هاى ماهواره‏اى اسلامى

 چنانکه پیش‏تر نیز اشاره کردیم، فناوریهاى نوین ارتباطى اثر شگرف و غیردرخور انکارى بر تمام حوزه‏هاى زندگى بشر، از جمله دین ودیندارى، داشته‏اند. هرچند که فراگیرى و عمومیت شبکه‏هاى ماهواره‏اى به اندازه اینترنت نیست، اما به خصوص در کشورهاى صنعتى و غربى، میزان درخورى از ساعتهاى زندگى شهروندان را به خود اختصاص مى‏دهند. براى مثال طبق تحقیقات انجام گرفته بر کودکان و نوجوانان غربى مشخص شده است که تعداد ساعتهاى که این گروه‏هاى سنى براى تماشاى برنامه‏هاى شبکه‏هاى تلویزیونى و ماهواره‏اى صرف مى‏کنند، بیش‏تر از میزانى است که در سر کلاسهاى درس مى‏گذرانند. طبیعى است که جریانهاى مختلف ایدئولوژیک نتوانند از این امکان عظیم براى تبلیغ دیدگاه‏هاى خود چشم‏پوشى کنند. بویژه این که شبکه‏هاى ماهواره‏اى در انتقال پیام خود به مخاطب محدودیتى نیز ندارند.

 در این میان ادیان و مذاهب گوناگون نیز ناگزیر از همراهى با این موج فراگیر شده و همه روزه شاهد شکل‏گیرى شبکه‏هاى ماهواره‏اى دینى جدیدى هستیم. در این بخش، تلاش داریم تا با معرفى برخى از مطرح‏ترین شبکه‏هاى ماهواره‏اى، به بیان دیدگاه‏ها و سیاستهاى گردانندگان آنها بپردازیم. پیش از آن لازم به ذکر است که به مانند سایتهاى اینترنتى، در بیش‏تر شبکه‏هاى ماهواره‏اى نیز تأثیر دین و موضوعات دینى‏قابل مشاهده است؛ اما این نوشتار حول محور شبکه‏هایى انجام گرفته که دغدغه اصلى آنها، مذهب بوده و توجه آنها به موضوعات دیگر جنبه فرعى دارد.

 

 شبکه‏هاى ماهواره‏اى شیعى

 برخى از مطرح‏ترین شبکه‏هاى ماهواره‏اى که با دیدگاهى شیعى به فعالیت مى‏پردازند به این شرح است:

 شبکه ماهواره‏اى ثقلین(TVTHAQALAYN)

 شبکه ماهواره‏اى ثقلین، ماهواره‏اى که متعلق به مجمع جهانى اهل بیت(ع)  است، در سال 1388 با هدف آموزشى و براى ارتقاى سطح علمى شیعیان در خارج از کشور راه‏اندازى شد. شبکه ماهواره‏اى ثقلین، شبکه‏اى شیعى و به زبان عربى بوده و در کشور هلند ثبت رسمى شده، اما دفتر مرکزى آن در ترکیه است و در برخى کشورهاى دیگر نیز دفتر دارد. فرکانس پخش این شبکه بر روى »نیل ست« 10911 بوده است. اما در نخستین روزهاى اسفند 1389، از ادامه فعالیت توسط شرکت نیل ست محروم شد.

 این اقدام بنا به گفته مسؤولان این شبکه، به علت پوشش حوادث بحرین صورت پذیرفته است و گردانندگان شبکه ثقلین، به دنبال ادامه فعالیت بر روى ماهواره »هات‏برد« مى‏باشند.

 نکته‏اى که متأسفانه مبتلابه بسیارى از شبکه‏هاى مذهبى مى‏باشد، و در مورد این شبکه نیز صادق است، عدم توجه به ظرفى است که براى انتقال مفاهیم مورد نظر به کار مى‏رود؛ به این شرح که برنامه‏هاى این قیبل رسانه‏ها، به طور معمول، با کیفیت نامناسب، و بدون بهره‏گیرى از ظرفیتهاى برنامه‏سازى مدرن ساخته مى‏شود که در موارد زیادى باعث ریزش مخاطب آنها مى‏شود.

 با توجه به این که نخستین رسالت این رسانه‏ها تبلیغ و جذب گروه‏هاى مختلف مردم، به ویژه جوانان است و در شرایطى که بسیارى از اندیشه‏هاى منحط و سطحى در لفافه‏اى خوش آب و رنگ به جوانان عرضه شده و آنان را به خود جذب مى‏نماید، اکتفاى صرف به پخش سخنرانى، تفسیر و... نتیجه مطلوب و مورد نظر سازندگان را در پى نخواهد داشت.

 شبکه ماهواره‏اى ثامن(TVSAMEN)

 شبکه ثامن، همزمان با سالروز میلاد پرنور حضرت على بن موسى الرضا(ع)، فعالیت خود را در تاریخ 88/8/8 بر روى ماهواره »هات‏برد« آغاز کرده و با رویکردى شیعى در حوزه معارف دینى فعّالیت مى‏نماید. ساختار اساسى این شبکه نشر و پخش مفاهیم تربیتى، اخلاق اسلامى و گسترش فرهنگ اهل بیت(ع) است و برنامه‏هاى آن شامل سخنرانیها، نشستهاى دینى، مستند و کلیپ و... در حوزه‏هاى دین و اخلاق و معارف اسلامى است.

 برابر اظهارات مدیران شبکه ثامن، این شبکه به هیچ ارگان و گروه خاصّى در داخل و خارج کشور وابستگى نداشته و کاملاً آزاد و مستقل به صورت مردم نهاد فعالیت مى‏کند و تا حد زیادى با پرهیز از بحثهاى اختلاف‏انگیز و از دریچه علوم و معارف امام رضا(ع) به طرح مباحث خود مى‏پردازد.

 شبکه جهانى ثامن بر روى ماهواره »هات‏برد«، از فرکانس 10723 قابل دریافت است. اولویت اصلى زبان در این شبکه زبان فارسى و سپس زبان انگلیسى است.

 شبکه اهل بیت

 شبکه ماهواره‏اى اهل‏بیت، که در ایّام اخیر به یکى از جنجالى‏ترین و خبرسازترین شبکه‏هاى شیعى تبدیل شده است و این خبرسازى، نه به عنوان شبکه‏اى غنى و موفق در جذب مخاطبان، بلکه به عنوان شبکه‏اى تفرقه افکن و مغایر با شعار وحدت شیعه و سنى، بلکه در رویارویى شدید با ارزشهاى دینى شیعى است! این امر به طور کامل، ناسازگار با شعارهاى این شبکه است که مبتنى بر میانه‏روى و مقابله جدى با اختلافات قومى و جنگ و یا هرگونه افراط گرایى بود.

 چنانکه در بخش سایتهاى اینترنتى نیز مورد اشاره قرار گرفت، میزان زیادى از محتواى شبکه‏هاى ماهواره‏اى اسلامى (چه شیعى و چه سنى) را تلاش براى تکفیر دیگر مذاهب تشکیل مى‏دهد. این در حالى است که امروز خطر بزرگى کلیت جهان اسلام را با تمام فرقه‏ها و مذاهب آن، تهدید مى‏کند و آن همانا پروژه عظیم اسلام‏ستیزى مى‏باشد که روز به روز درحال گسترش بیش‏ترى است و حتى توانسته بسیارى از شهروندان عادى کشورهاى غربى را با خود همراه سازد. این اختلافهاى فرسایشى و تفرقه‏افکن، نه تنها مهلتِ دفاع از اسلام را در برابر چنین هجمه‏اى از میان مى‏برد، بلکه خود بهانه خوبى به دست اسلام‏ستیزان داده است، تا مسلمین را با انواع بهتانها، مورد هجوم قرار دهند.

 براى مثال توهین‏هاى شدید برخى گروه‏هاى تندرو شیعى نسبت به عایشه همسر رسول اکرم(ص)، به اندازه‏اى بود که در نهایت، مقام معظم رهبرى، آیت‏الله خامنه‏اى، فتوایى صادر فرمود که بر طبق آن

 »اهانت به نمادهاى برادران اهل سنت از جمله اتهام زنى به همسر پیامبر اسلام [عایشه] حرام است. این موضوع شامل زنان همه پیامبران به ویژه سید الانبیاء پیامبر اعظم حضرت محمد(ص) مى‏شود«.

 اما شبکه اهل بیت بدون توجه به این مخاطرات، کارهاى غیرمنطقى خود را تا جایى ادامه داد که به صدور دستور دادگاه ویژه مبنى بر تعطیلى دفتر این شبکه در شهر قم، انجامید و همچنین سبب صدور فتواى تحریم شبکه توسط آیت الله العظمى محقق کابلى، به علت اختلاف‏انگیزى بین شیعه و سنى شد. ایشان که پیش از این اجازه مصرف وجوهات را به منظور ترویج معارف اهل‏بیت(ع)، به گردانندگان این شبکه داده بود، در تاریخ 1389/6/22 با لغو این اجازه، پرداخت وجوهات شرعى را با هر عنوانى، به این شبکه و سایر مراکز و شبکه‏ها و برنامه‏هایى که تحت هر عنوانى در راستاى ایجاد تفرقه میان امت اسلامى فعالیت مى‏کنند، تعاون بر اثم و عدوان دانست!

 برنامه‏هاى این شبکه واکنشهاى مختلفى را برانگیخته است و حتى محمد حسن نبوى، معاون تبلیغ حوزه‏هاى علمیه، راه‏اندازى این شبکه را با دخالت امریکا و با هدف بد جلوه دادن شیعه دانست.

 4شبکه تلویزیونى اهل‏بیت(ع) یک شبکه غیرانتفاعى است که از سوى جمعى از علما و طلاب افغانستانى راه اندازى شده و مدیریت آن در سندیاگوى توسط یک روحانى افغانى تبار به نام »اللهیارى« مى‏باشد. این شبکه به سه زبان عربى، انگلیسى و پشتو برنامه پخش مى‏کند و در مشخصات زیر، قابل دسترسى است:

 ماهواره: هات‏برد فرکانس: 10723 جهت: افق نرخ: 00992  3FEC/4

 :این شبکه هیچ پشتوانه علمى ندارد. در گفت‏وگوى مستقیم آقاى اللهیارى به پاسخ مى‏پردازد. داراى دو خط مستقیم تلفن است یکى براى ارتباط شیعیان و دیگرى براى ارتباط اهل سنت. از خط ارتباطى اهل سنت به خط عمرى، ابوبکرى و... با لحن اهانت‏آمیز یاد مى‏شود. بیش‏تر در برابر پرسشهاى اهل سنت که گاه با این شبکه تماس مى‏گیرند جواب قانع کننده داده نمى‏شود، بلکه با سر تکان دادن و یا نیش خند زدن و رفتار تمسخر آمیز، گوینده و پرسش‏گر را به سخره مى‏گیرد. به نظر مى‏رسد تمامى فعالیت این شبکه در ادامه دامن زدن به اختلافات بین ادیان و مذاهب است که بى گمان باید از مراکزى مورد حمایت قرار بگیرد. گرچه جریانهاى ولایى افراطى بعید نیست که به حمایت مالى و معنوى آن همت کنند.

 یکى از ویژگیهاى این شبکه دامن زدن به خرافات است. در یک تماس تلفنى از خط علوى‏ها، فرد پشت خط مدعى بود بیمارى صعب العلاجى داشته که پزشکان دست رد به وى زده‏اند و با توسل به همین شبکه، حاجتش روا شده است و مدعى بود که این شبکه حاجت مى‏دهد. مى‏توانید به این شبکه متوسل بشوید. آقاى اللهیارى با تأثر بدان گوش مى‏کرد، بى آن که چیزى بگوید و یا توضیح دهد. البته این بخش از صحبتهاى این مخاطب را در ادامه درخواست کمک براى ادامه حیات این شبکه پخش مى‏کرد.

 شبکه سلام(TVSalam)

 شبکه فارسى‏زبان سلام، در سال 2005 در روز عید غدیر افتتاح شد. مدیر این شبکه حجت‏الاسلام هدایتى، یک روحانى ایرانى ساکن امریکا (لُس‏آنجلس) است. شبکه سلام در دو شهر اصفهان و مشهد، گروه‏هاى تولیدى دارد که برنامه‏هاى مورد نظر را ضبط و آماده مى‏کنند و براى دفتر اصلى در آمریکا مى‏فرستند. همچنین با کمک اعضاى خود در تهران، برنامه‏هاى مورد نیاز را تهیه کرده و براى استفاده در شبکه ارسال مى‏کند.

 تمرکز عمده شبکه سلام، ضدیت با وهابیون است. یکى از برنامه‏هاى مهم این شبکه، مناظراتى است که به صورت مرتب بین حجت‏الاسلام حسینى قزوینى با وهابیون صورت مى‏گیرد و منجر به واکنشهاى مختلفى در بین مخاطبان شده است.

 امروزه عده‏اى این شبکه را وابسته به انجمن حجتیه و در راستاى اهداف این انجمن مى‏دانند. بویژه به علت مخالفت گردانندگان این شبکه با دخالت روحانیون در امر حکومت و حمایت آنها از روحانیون ِ مخالف حکومت جمهورى اسلامى ایران. یکى از موارد دیگرى که شبهه صحت داشتنِ این ادعا را تقویت مى‏کند، طفره رفتن مدیران شبکه از بیان منبع تأمین هزینه سرسام‏آور اجاره شبکه و برنامه‏سازى است. این شبکه به ادعاى مدیران خود بدون وابستگى سیاسى و حزبى، فقط با درآمد تبلیغات و هدایا و کمک‏هاى مردمى فعالیت مى‏نماید که نمى‏تواند درست باشد.

 آدرس دریافت ماهواره‏اى این شبکه قرار ذیل است:

 شبکه سلام در هات‏برد 11566 افقى 4/3 27500

 فرکانس جدید 11566 افقى 6/5 22000

 برخى دیگر از شبکه‏هاى ماهواره‏اى شیعى به این شرح است:

 

 

 شبکه امام حسین(TVHosseinImam)

 شبکه اسلامى - شیعى امام حسین(ع) که دفتر مرکزى آن در شهر مقدس کربلا قرار دارد، در هات‏برد فرکانس 10971 افقى 27500 و 4. 3 قابل رؤیت است و همچنان که از نامش پیداست خاص امام حسین(ع) است. این شبکه، اولین شبکه شیعه ویژه جوانان به زبان فارسى است که در روز اول محرم سال 1431 هجرى قمرى راه اندازى شد. این شبکه تحت حمایت بنیاد آیت‏الله مرتضى شیرازى است و به گفته مدیران این شبکه، به هیچ حزب، یا جناح سیاسى و دولتى وابستگى ندارد و به صورت مردمى پشتیبانى و حمایت مى‏شود.

 در سایت شبکه امام حسین(ع) اصول حاکم بر شبکه به این شرح است:

 1. پیروى از خط سیر قرآن و اهل‏بیت(ع).

 2. مشاوره با علماء و مراجع عظام تقلید.

 3. حفظ شؤونات اسلامى وترویج اخلاق، احکام و اعتقادات اسلامى در کلیه برنامه‏هاى شبکه.

 4. حمایت از مستضعفان شیعه در عرصه جهانى.

 5. عدم استفاده از موسیقى و تلاش در ایجاد جایگزینى مناسب.

 6. رعایت بى‏طرفى کامل در حوزه سیاسى.

 7. تمرکز بر نسل جوان.

 8. برنامه‏سازى براى مواجهه با کانال‏هاى موزیک، رقص و... با تبلیغ و ترویج هنرهاى مفید و سودمند.

 

 

 شبکه کربلا(Karbala)

 شبکه عرب‏زبان کربلا، با مدیریت حیدر جلوخان، فعالیت مى‏نماید و مراسم عبادى و مذهبى را به صورت زنده بر روى ماهواره‏هاى نایل‏ست و عرب‏ست قرار مى‏دهد.

 هزینه‏هاى مالى شبکه که مقر اصلى آن در شهر مقدس کربلاست، از سوى مدیریت آستان مقدس امام حسین و حضرت أباالفضل العباس(ع) تأمین مى‏شود. این شبکه در دو فرکانس پخش مى‏شود:

 vertical/27500Arabsat

 horizontal/2750011662Nilsat

 10892شبکه الانوار(AnwarAL)

 الانوار، که یک شبکه شیعى پر مخاطب به شمار مى‏رود، شبکه‏اى عربى و وابسته به بنیاد آیت‏الله سید مرتضى شیرازى است. مقر شبکه‏هاى ماهواره‏اى الأنوار یک و دو در کویت است. یکى از آنها، اقدام به تولید و پخش برنامه‏هاى آموزشى و علمى در زمینه عقاید شیعه مى‏نماید و دیگرى برنامه‏هاى ادعیه و مراثى شیعیان را پخش مى‏کند. این دو شبکه از طریق زیر قابل دسترسى هستند:

 الانوار: ماهواره هات‏برد/فرکانس: 10971 افقى/سیمبل ریت: :4/3fec/

 27500الانوار2: ماهواره: نیل ست/فرکانس: 10757 عمودى/سیمبل ریت: :4/3fec/

 

 

 27500شبکه ماهواره‏اى اهل‏البیت(Ahlulbayt)

 شبکه عربى اهل البیت که دفتر مرکزى آن در شهر کربلاى معلى قرار دارد، به حضرت آیت‏الله سید هادى مدرسى تعلق دارد و توسط حجة الاسلام والمسلمین سید مهدى مدرسى اداره مى‏شود. این شبکه ماهواره‏اى سال گذشته بخش انگلیسى خود را به طور مستقل راه اندازى کرد که دفتر آن در کربلا واقع شده است. این شبکه ماهواره‏اى طى تحولات اخیر کشورهاى عربى، به شکل گسترده‏اى به پوشش اخبار و حوادث قیام ملت بحرین پرداخت و گفته مى‏شود که به همین دلیل، پخش آن ابتدا توسط »عرب ست« و پس از آن توسط »نیل ست« و »هات‏برد« متوقف شد.

 شبکه المهدى(ع)

 به عربى، انگلیسى و ترکى

 :Pol:MHz11555Frq:nilesatSat

 Vشبکه چهارده معصوم 4ch

 teenبه زبان عربى

 :Pol:MHz11555Frq:nilesatSat

 Vشبکه الزهرا

 به زبانهاى عربى، انگلیسى و ترکى

 :Pol:MHz12380Frq:HotbirdSat

 Vالبته علاوه بر اهل تسنن و شیعیان دوازده امامى، برخیفرقه‏ها و مذاهب اسلامى دیگر نیز از شبکه‏هاى ماهواره‏اى براى تبلیغ دیدگاه‏هاى خویش بهره مى‏گیرند. یکى از این شبکه‏ها، شبکه InternationalMTA و متعلق به فرقه احمدیه مى‏باشد.

 احمدیه نام فرقه‏اى از مسلمانان است که در سال 1889 توسط میرزا غلام احمد به وجود آمد. طرفداران این فرقه، غلام احمد را که در سال 1908 فوت کرد یک پیغمبر و مسیح و مهدى موعود مى‏دانند. مخالفان فرقه احمدیه از این پدیده به عنوان »قادیانیزم«، که نشأت گرفته از محل تولد میرزا غلام احمد و فرقه احمدى است، یاد مى‏کنند.

 آمار دقیقى از طرفداران جماعت احمدیه در دست نیست؛ اما آنها را در حدود 7 الى 10 میلیون نفر تخمین زده‏اند که بیش‏تر در هند، پاکستان، کانادا، انگلستان و امریکا زندگى مى‏کنند.

 بعد از اخراج سومین خلیفه جماعت احمدیه از پاکستان، اینک مرکز این جمعیت در کشور انگلستان قرار دارد و امروزه پنجمین خلیفه احمدیه در شهر لندن زندگى مى‏کند. پنج اصل بنیادین جمعیت احمدیه عبارت‏اند از: توحید، نماز، روزه، زکات و حج. قابل ذکر است این جمعیت به چند باور اساسى که باورهاى اکثریت قاطع مسلمانان جهان (سنى و شیعه) است اعتقاد ندارند

 .5نسبت به پذیرش ارتداد اعضاى این فرقه، از طرف اهل سنت و شیعه تا اندازه‏اى اجماع وجود دارد.6 ولى از نظر رسانه‏اى وتبلیغى از امکانات و فعالیت وسیعى برخوردارند. این فرقه براى تبلیغ از انواع روشهاى تبلیغى مانند اعزام مبلغین، فعالیتهاى مطبوعاتى و سایتهاى اینترنتى بهره مى‏گیرد. علاوه بر این شبکه ماهواره‏اى InternationalMTA را در لندن تأسیس کرده‏اند که هر روز به چندین زبان برنامه پخش مى‏کند. این شبکه چند کانال ماهواره‏اى دارد که با دیدگاهى کاملا دینى، مذهبى، عرفانى با گرایش قادیانى فعالیت مى‏کند.

 

 نکات منفى شبکه‏هاى ماهواره‏اى

 در نهایت باید خاطرنشان کرد اشکالى که بر رسانه‏هاى عمومى و فراگیرى چون تلویزیون، رادیو و خصوصاً ماهواره وارد است ریشه در همان هدفى دارد که این رسانه‏ها دنبال مى‏نمایند؛ به این شرح که در ماهواره هدف عمده، تأثیرگذارى بر مخاطب است و اگر مخاطب تأثیرى نپذیرد کار شبکه ماهواره‏اى بیهوده خواهد بود. لذا این رسانه‏ها بیش از آن‏که به دنبال آگاهى‏بخشى باشند، در پى تأثیرگذارى هستند. هرچند که امر آگاهى‏بخشى نیز انجام مى‏گیرد، اما این آگاهى، زمانى مطلوب است که منجر به بروز رفتار یا ویژگى خاصى در مخاطب گردد و ناگزیر باید از ابزارى استفاده کرد که امکان رسیدن به این هدف را بیش‏تر فراهم کند که این ابزار همانا بهره‏گیرى از احساس و عاطفه است. بار اصلى رسانه‏هاى جمعى، بهره‏گیرى از احساس و عاطفه است. این معضل و آفتى است که تمام شبکه‏هاى ماهواره‏اى، هریک در سطحى، بدان دچار مى‏باشند. شبکه اهل‏البیت، بیش‏تر، شبکه ولایت در سطحى کم‏تر، و شبکه قرآن کم‏تر از دو مثال قبل.

 به طور کلى مى‏توان گفت که در امر اطلاع‏رسانى، ما با دو رسالت متفاوت روبه‏رو هستیم: رسالت پیامبرى، و رسالت فیلسوفى.

 پیامبران به دنبال هدایت و به راه آوردن مردم‏اند، لذا در این مکتب بحث و جدل و مناظره، و یا بحث استادى و شاگردى وجود ندارد؛ همچنان که عیسى(ع) و موسى(ع) نیز شاگرد(به معناى مصطلح کلمه)( نداشته‏اند، بلکه اعتقاد و باور خاصى داشته‏اند که مردم را به آن دعوت مى‏نموده‏اند. در این‏جا، هدف شنیدن و عمل کردن است. بسیارى از شبکه‏هاى ماهواره‏اى نیز به همین طریق عمل مى‏نمایند و وارد یک گفتمان و تعامل دو سویه با مخاطب خود نمى‏شوند.

 متأسفانه امروزه شاهد آن هستیم که برنامه‏هاى برخى شبکه‏هاى دینى، با خرافه و امور واهى درمى‏آمیزد.

 معضل دیگرى که رسانه‏هاى عمومى، بیش‏تر، بدان مبتلا هستند، سطحى بودن و غیرعلمى بودنِ میزان زیادى از اطلاعاتِ ارائه شده از سوى آنهاست که این معضل نیز بیش‏تر در رابطه با شبکه‏هاى ماهواره‏اى صدق مى‏کند. درباره این ویژگى، اصطلاحاً گفته مى‏شود که این رسانه‏ها اقیانوس پهناورى از اطلاعات هستند، اما این اقیانوس تنها یک سانتیمتر عمق دارد!

 اما در مقایسه شبکه‏هاى ماهواره‏اى با اینترنت مى‏توان گفت که استفاده دینى از اینترنت چیزى شبیه ماهواره است هرچند به نظر مى‏رسد سه تفاوت عمده با آن دارد:

 نخست آن که اینترنت بر خلاف ماهواره صرفاً ابزارى پخش کننده نیست، بلکه وسیله‏اى تعاملى و دو طرفه است، به همین دلیل مطالب موجود در آن معمولاً غناى بیش‏ترى دارد و شاید بتوان گفت بیش‏تر مبتنى بر رسالت فیلسوفى است تا رسالت پیامبرى.

 دوم آن که هر کسى مى‏تواند با حداقل هزینه و به آسانى خود را وارد این فضا کند.

 و سوم آن که گستره اینترنت بسیار گسترده‏تر از ماهواره است.

 7به هرحال، با توجه به فراگیرى روزافزون این ابزار ارتباطى، نیاز به بازنگرى قانون ممنوعیت، ضرورى به نظر مى‏رسد. بهتر آن است که به جاى ممنوعیت مطلق ماهواره، با در پیش گرفتن یک سیاست معتدل با نظارتى دقیق شرایط دسترسى مردم به شبکه‏هاى تأیید شده و بویژه شبکه‏هاى دینى فراهم شود. به خصوص با در نظر گرفتن این نکته که تلویزیون جمهورى اسلامى ایران، تلویزیونى ملى و دولتى است و تبلیغ دین از این مجرا، هرچند با مناسب‏ترین کیفیت و به بهترین شکل، این شائبه را در ذهن برخى مخاطبان ایجاد مى‏کند که حکومت با در نظر گرفتن منافع خود به تبلیغ دین دست مى‏یازد، در حالى که اگر همین محتوا از شبکه‏اى خصوصى و غیر دولتى ارائه شود قادر خواهد بود اذهان و قلوب بیش‏ترى را با خود همراه کند.

 شبکه‏هاى ماهواره‏اى اهل سنت

 شبکه نور(TVNour)

 شبکه نور نخستین شبکه سنى به زبان فارسى و اولین تجربه اهل سنت ایران در راه اندازى یک رسانه جمعى فراگیر است که طبق ادعاى مدیرانش، به طور خصوصى اداره مى‏شود. با این‏که این شبکه، نسبت به سایر رسانه‏هاى مطرح اهل تسنن، دیدگاهى متعادل داشته و کم‏تر از سایرین، به ورطه بحثهاى مجادله‏آمیز و تفرقه افکن افتاده است اما هرگز از سوى دولت ایران به رسمیت شناخته نشده است، و برخى این امر را یکى از عوامل پایین بودنِ سطح علمى برنامه‏هاى شبکه مى‏دانند؛ زیرا غالب علماء اهل سنت ایران، به همین دلیل تمایلى براى همکارى مستقیم با آن ندارند و این امر، بر کیفیت کارى شبکه، تأثیر منفى گذاشته است.

 این شبکه که یکى از اهداف خود را دورى از تمامى معیارهاى مغایر با وحدت و یکپارچگى جهان اسلام و دورى گزیدن از ورود به مباحث و چالشهاى سیاسى مخرب دانسته، متأسفانه در طول زمان بیش‏تر از گذشته رو به سمت طرح مسائلى مى‏آورد که باعث اختلاف فرق مختلف در ایران و سایر کشورهاى اسلامى است و همین مباحث منجر به سلفى خوانده شدن این شبکه در میان مخالفان خود شده است.

 دفتر اصلى این شبکه در امارات قرار دارد، اما سایت »جهان نیوز« در مورخ یکشنبه 89/7/11، در خبرى تحت عنوان »تأسیس استدیو شبکه ماهواره‏اى وهابیت در زاهدان!« ادعا کرد که شبکه نور استدیویى رسمى را در شهر زاهدان تأسیس کرده و این استدیو را وابسته به امام جمعه اهل سنت زاهدان مولانا عبدالحمید دانست.8 این خبر باعث واکنش شدید رسانه‏هاى اهل سنت شده و از آن میان سایت سنى‏آنلاین در مورد این گزارش اظهار داشت:

 » مولانا عبدالحمید هیچ گونه ارتباطى با شبکه جهانى »نور« ندارد و نه از مؤسسان یا سیاست گذاران و یا طرف مشورت شبکه ماهواره‏اى مذکور هستند، بلکه ایشان همواره در مسیر اعتدال و میانه‏روى قرار داشته و اطرافیان خود و کسانى که با ایشان در هر موضوعى مشورت مى‏کنند نیز، توصیه به اعتدال و میانه‏روى در امور و احترام به طرف مقابل مى‏نماید، و معتقد است که طرف مقابل نیز باید همین روش را سرلوحه برنامه‏هاى خود قرار دهد«.

 9علیرغم این اظهارات، همچنان عده زیادى این شبکه را تحت حمایت مولانا عبدالحمید مى‏دانند.

 شبکه نور در فرنکانس‏هاى زیر قابل دسترسى است:

 ماهواره هات‏برد: فرکانس11566-افقی سیمبل رایت: 27500 - 4/3

 ماهواره نایل سات: فرکانس10872-عمودی سیمبل رایت: 27500 - 4/3

 Wesal

 TVشبکه ماهواره‏اى »وصال« کویت، به زبان عربى است و برنامه‏هایى در مخالفت با تشیع و دولت جمهورى اسلامى ایران پخش مى‏کند.

 چندى پیش سایت شیعه آنلاین ادعا کرد که شبکه وصال، به درخواست »عبدالرحیم ملازاده» معروف به »أبو منتصر بلوچى» که خود را »رئیس رابطه اهل‏سنت ایران« معرفى مى‏کند، قصد دارد یک شبکه ماهواره اى فارسى زبان به نام »وصال فارسى« براى اهل سنت ایران افتتاح کند.

 10AL

 Haqiqaشبکه سنى دیگرى است که به زبان عربى و با دیدگاه سلفى‏گرى به پخش برنامه مى‏پردازد.

 برخى از مباحثى که در این گونه شبکه‏ها براى مطرح مى‏شود روضه‏خوانى، یا رفتن به زیارت گورها و اماکن دینى را زیر سؤال مى‏برد، مسائلى مانند سینه‏زنى و زنجیرزنى و قمه‏زنى در عزاى امام حسین(ع) را نیز به شدت مورد تمسخر قرار مى‏دهد. بویژه با پخش تصاویر مربوط به قمه‏زنى، شیعیان را به دلیل خودآزارى در عزادارى، تحقیر مى‏کند. همچنین مدعى است شیعه در زمان صفویه وارد ایران شده است و ایرانیان به این دلیل به تشیع گرویدند که هم از حملات تازیان در امان باشند و هم در واقع مسلمان نباشند. در واقع ایرانیان تشیع را در برابر اسلام عرب علم کردند!

 

 شبکه‏هاى دینى غیر اسلامى

  T.B.Nیکى از شبکه‏هاى بسیار معروف مسیحى است که متعلق به کلیساى اوانجلیستها (مسیحیان تبشیرى) مى‏باشد و در سال 1973 کار خود را آغاز کرده است. این شبکه انگلیسى زبان با مدیریت پال کراوچ و به صورت 24 ساعته برنامه‏هاى مذهبى پخش مى‏کند که بیش‏تر این برنامه‏ها به گونه‏اى بر محوریت آخرالزمان تعریف شده‏اند. براى مثال شخصى به نام هایلینزى که از 40 سال پیش بر مبناى پیش‏گوییهاى کتاب مقدس به عرضه اخبار آخر الزمانى پرداخته است، در این شبکه به صورت مرتب سخنرانى دارد. وى اظهار مى‏دارد که: هیچ زمانى مثل امروز حوادث و اخبار آخرالزمانى با هم جمع نشده بودند و هیچ زمانى مثل امروز پتانسیل مرحله آخرالزمانى را نداشته است. مسیح به زودى به زمین باز خواهد گشت به همین دلیل ضرورت دارد تا همه انسانها به فوریت به آیین مسیحیت روى بیاورند.

 11یکى از انتقادهایى که همواره به این شبکه وارد شده است، اصرار گردانندگان TBN بر اخذ اعانه و کمک مالى از مخاطبان بوده، تا جایى که بارها اعلام کرده‏اند دلیلِ مستجاب نشدن دعاهاى ایشان عدم پرداخت اعانه و عشریه است!

 بیش‏تر برنامه‏هاى این شبکه شامل موعظه و سخنرانى است. همچنین یکى از برنامه‏هاى جنجالى این شبکه، نشان دادن مراسمى است که طى آن کشیش‏ها با ایجاد ایمان و تحول روحى در افراد، آنها را دگرگون مى‏کنند و در این مراسم که به شکل جمعى صورت مى‏گیرد به شفا دادن بیماران لاعلاج مى‏پردازند که به نظر بسیارى، نمایشى ساختگى و خرافى است.

 به عقیده بسیارى، این شبکه تا حد زیادى تحت تأثیر دیدگاه‏هاى مبتنى بر پیشگوییهاى صهیونیسم است. همچنین شبکه ماهواره‏اى نجات تیوى را، شبکه فارسى‏زبان TBN دانسته‏اند.

 برخى از دلایل توفیق این شبکه در جلب مخاطب، توجه به مسایلى مانند شادى و سرزندگى برنامه‏ها و ساخت برنامه‏هاى ویژه براى هر گروه سنى و در نظر گرفتن سلایق مخاطبان، بویژه قشر جوان است. همچنین در این شبکه به خانواده و حفظ بنیانهاى آن بسیار اهمیت داده مى‏شود.

 mohabat

 TVشبکه محبت، شبکه اى به زبان فارسى و مروج آیین مسیحیان است. برنامه‏هاى این شبکه توسط تلویزیون محبت و سازمانها و مؤسسات مختلفى تهیه و فراهم مى‏شوند. محبت تیوى به صورت علنى به جهت‏گیریهاى سیاسى نمى‏پردازد و خود را شبکه‏اى مستقل و بدون وابستگیهاى سیاسى و دولتى معرفى مى‏کند. برنامه‏ها در قالبهاى مختلفى مانند برنامه‏هاى داستانى یا سریالها، فیلم، ویدیو موزیک، برنامه‏هاى تعلیمى و بشارتى ارائه مى‏شوند. همچنین این شبکه با ساخت برنامه‏هایى مانند جوانانه، جاده جوانى و... توجه ویژه‏اى را به قشر جوان و جذب آنها به آیین مسیحیت معطوف کرده است. متأسفانه در شرایطى که بسیارى از برنامه‏هاى شبکه‏هاى اسلامى، به بیان غیرضرورى اختلافات شیعه و سنى و جنگهاى لفظى میان این دو گروه صرف مى‏شود، ادیان دیگر، بویژه مسیحیت، با ارائه برنامه‏هاى متناسب با روحیات و سلیقه‏هاى قشر جوان، آنان را که با دیدن نزاعها و درگیریهاى بى‏نتیجه برخى مسلمین سرخورده شده‏اند، به سوى خود جلب مى‏کند.

 کلماتى مانند صلح و آرامش، نجات، امید، نور و زندگى، شفا و برکت بسامد بالایى در برنامه‏هاى این قبیل شبکه‏ها دارد و آن چه اظهار مى‏شود این است که مسیحیت دین محبت و مهربانى، صلح و آرامش، صفا و صمیمیت، شادى و خوشحالى، و امید به زندگى است.

 این شبکه و دیگر شبکه‏هاى مسیحى، با محور قرار دادن خانواده و جوانان، و رعایت اصول روان‏شناسى و تبلیغى در برنامه‏هاى خود، و ساخت برنامه‏هایى با کیفیت مناسب برنامه‏سازى، عامل تهدیدکننده‏اى براى جوامع اسلامى به شمار مى‏آیند. تهدیدى که متأسفانه چندان خطرناک و جدى انگاشته نمى‏شود.

 تلویزیون محبت به صورت دیجیتال سیگنال از ماهواره هات‏برد بر روى خاورمیانه، اروپا، شمال آفریقا و شبه جزیره عربى پخش مى‏شود.

 NEJAT

 TVشبکه فارسى زبان نجات، که یک تلویزیون مذهبى مسیحى و وابسته به شبکه TBN مى‏باشد، بعد از شبکه محبت، دومین شبکه فارسى‏زبان با این موضوع مى‏باشد. نجات تى وى مدت چهار سال است که از طریق ماهواره هات‏برد فعالیت مى‏کند و همچنین یک سال و نیم است که به صورت بیست و چهارساعته به پخش برنامه مى‏پردازد. مدیر این شبکه فردى به نام شبان رضا صفا، است که خود را کشیشى مسیحى معرفى مى‏کند. شبان رضا اظهار مى‏دارد که پیش از این مسلمانى شیعى بوده و براى اولین بار در سوئد به مسیحیت متمایل شده است.

 رضا صفا ادعا مى‏کند که در صورت ادامه فعالیتهاى مبلغان مسیحى، حداقل هفتاد درصد ایرانیان به مسیحیت خواهند گروید! به همین منظور به تلاش بسیارى بر ایجاد کلیساهاى مخفى و به اصطلاح زیرزمینى در ایران و جذب هرچه بیش‏تر جوانان ایرانى به سمت مسیحیت است. یکى از برنامه‏هاى این شبکه، که باعث واکنشهاى اعتراض‏آمیزى شده است، برنامه‏هایى است که طى آن شبان رضا به شفاى افراد کور و کر و بیماریهاى لاعلاج مى‏پردازد. همچنان که در مورد شبکه TBN نیز گفته شد، برخى با ساختگى عنوان کردن این معجزات، نمایش این برنامه را موجب وهن میسحیت دانسته‏اند.13

 نور ست(Noursat)

 شبکه عرب‏زبان نور، اولین و تنها شبکه مسیحى در لبنان و خاورمیانه است که در سال 1991 به وسیله سازمان غیرانتفاعى LumiereTele پایه‏گذارى شده و طبق ادعاى وب سایت شبکه، تنها به کمکهاى مالى مخاطبانش تکیه دارد. این شبکه کاتولیک، خود را شبکه‏اى مستقل و غیر دولتى مى‏نامد که تنها ملزم به رعایت محدودیتهاى تعیین شده از سوى کلیساست. بیش‏تر برنامه‏هاى این شبکه در رابطه با تبلیغ مسیحیت و بیان کرامات و معجزات عیسى مسیح(ع) است.

 

 نتیجه

 بنابراین، اکنون سایتهاى اینترنت و شبکه‏هاى ماهواره‏اى ابزار پرقدرت و پرتوان براى انتقال افکار و فرهنگها و به مثابه رسانه‏اى جهانى در اختیار بشر است. کسانى از آنها بهره مى‏برند که با آن کار مى‏کنند و این ابزار به روز و پر طرفدار را به خدمت مى‏گیرند. حوزویان و حوزه‏هاى علمیه از باب:

 »العالم بزمانه لاتهجم علیه اللوابس«

 بایسته و شایسته است بیش از گذشته به این ابزار توجه کنند و از این دستاورد شگفت‏انگیز روز در راه پیشبرد اهداف عالى دینى و مذهبى خود بهره ببرند.

 پى‏نوشتها:

 × فوق لیسانس حقوق، دانشگاه شهید بهشتى.

 1 . تبیان، تاریخچه اینترنت در ایران، سایت.

 2. مجله اخبار ادیان، شماره 19، خرداد - تیر 1385 / 61، مقاله دین آنلاین، چالش، یا فرصت، نوشته علیرضا فرصت.

 3. مجله امید انقلاب، شماره 403، شهریور 1388، مقاله وهابیت و گوگل اسلامى، مریم حسن‏پور.

 4. محمدحسن نبوى در نشست معاونان تبلیغ و پژوهش حوزه‏هاى علمیه سفیران هدایت کشور، 14 آبان 1389.

 :http//cid/pages/fa/www.shia-news.com?=

 193365. فرقه احمدیه، ویکى پدیا.

 6. در سال 1363ه ق از سوى تمام علماى مذاهب اسلامى در شبه قاره هند، فتواى تکفیر قادیانى‏ها صادر شد و در سال 1394ه. ق (1974م) کنفرانس بزرگى با شرکت علماى تمام مذاهب و فرق اسلامى در مکه مکرمه تشکیل گردید و طى بیانیه‏اى، فرقه احمدیه تکفیر گردید و وجود آنان خطر بزرگى براى اسلام دانسته شد. فصلنامه تخصصى کلام اسلامى، شماره پنجاه، تابستان 1383، مقاله فرقه احمدیه، نوشته اسماعیل آذرى‏نژاد.

 7. مجله اخبار ادیان، شماره 19، خردادتیر 1385 / 62، مقاله دین آنلاین، چالش یا فرصت، علیرضا رصایت.

 .http:8//www.jahannews.com/

 2329vdchqqnzznxzd.tft.htmlت:http.//Editorial/Various-things/www.fa.sunnionline.us/

 .q-q.html--------http:250010//16990&cat=article.asp?id/shia-online.ir=

 111. برگرفته از مقاله »سیماى منجى در رسانه غربى« در سایت رهبران شیعه:

 :http//p/www.shia-leaders.com?=

 12 3598. سایت آینده روشن، پنجشنبه 18 بهمن 1386.

تعداد مشاهده مقاله: 384