1دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی دانشگاه تهران (نویسندۀ مسئول)
2دانشیار دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران
تاریخ دریافت: 11 اردیبهشت 1397،
تاریخ پذیرش: 11 اردیبهشت 1397
چکیده
علمای دین، همواره نقش واسط را در انتقال آموزه‌های دینی به مردم ایفا می‌کرده‌اند. با این حال، شکل‌گیری نهاد واسطۀ مرجعیت تقلید، به‌عنوان یک نهاد متمرکز و دارای ساختار و سلسله مراتب، کمتر از دویست سال قدمت دارد. شکل‌گیری نهاد مرجعیت تقلید با شکل‌گیری نظریۀ اجتهاد و تقلید و تکوین و توسعۀ نظریۀ تقلید از أعلم پیوند خورده است. این نظریه، با کمک برخی عوامل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، به شکل‌گیری نهاد مرجعیت تقلید در عالم تشیع منجر شد. از عواملی که به شکل‌گیری این نهاد کمک کرد، توسعۀ نظریۀ اجتهاد و تقلید از أعلم، به‌دنبال شکست نظری و سیاسی اخباریان از اصولیان - در اواخر قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم هجری - است. علاوه بر آن، تثبیت پرداخت خمس به مجتهدان و مجتهدان أعلم و تمرکز مرجعیت دینی در عتبات عالیات، شرایط لازم اقتصادی و اجتماعی را برای پدیدآمدن یک نهاد متمرکز و تا اندازه‌ای دیوان‌سالار پدید آورد. تبدیل علمای بلاد به نهاد متمرکزِ مرجعیت تقلید، نتایج شگرفی در عرصۀ سیاسی و اجتماعی به‌دنبال داشت. در این مقاله، به روند تاریخی تحولات فکری و اجتماعی فراهم‌کنندۀ شرایط شکل‌گیری نهاد مرجعیت تقلید پرداخته شد.
The Conditions for Establishment of Shiite’s Marja’iyat Taqlid Institution
نویسندگان [English]
Mohsen saboorian1؛ hamid parsania2
1Doctorate in Sociology from University of Tehran (Corresponding Author)
2Associate Professor, Faculty of Social Sciences, University of Tehran
چکیده [English]
Religious scholars have always played the intermediate role in transferring religious teachings to people. However, the formation of the intermediary institution of marja’iyat taqlid, as a centralized institution with a structure and hierarchy, is less than two hundred years old. The formation of the marja’iyat taqlid institution has been linked with the formation of the theory of ijtihad and the imitation (taqlid) and development of the theory of imitation of A'alam (the most knowledgeable). This theory, with the help of some political, social and economic factors, led to the formation of the institution of marja’iyat taqlid in the Shiite world. One of the factors contributing to the formation of this institution is the development of the theory of ijtihad and imitation of A'alam, following the theoretical and political defeat of the Akhbaris from Usulis - in the late 12th and early 13th centuries AH. In addition, the stabilization of the payment of khums to the mujtahids and A'alam mujtahids and the concentration of religious marja’iyat in Iraq provided the necessary economic and social conditions for the emergence of a centralized and somewhat bureaucratic institution. The transformation of the scholars of countries into a central institution of marja’iyat taqlid was followed by dramatic results in the political and social field. In this article, the historical process of intellectual and social developments that provided the conditions for the formation of the marja’iyat taqlid institution, is discussed.
کلیدواژه‌ها [English]
Ijtihad, taqlid, marja’ taqlid, marja’iyat institution, imitation of A'alam
مراجع
*قرآن‌کریم، ترجمه فولادوند.
آل‌محبوبه، جعفر (۱۴۰۶ ق)، ماضی النجف و حاضرها، جلد ۱-۳، بیروت: دارالاضواء.
اصفهانی، سید‌ابوالحسن (۱۴۲۲ ق)، وسیلة النجاة، با تعلیقات روح‌الله خمینی، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام(ره).
الگار، حامد (۱۳۶۹)، دین و دولت در ایران: نقش علما در دورۀ قاجار، ترجمه: ابوالقاسم سری، تهران: توس.
انصاری، شیخ مرتضی بن‌محمد امین (۱۳۷۳)، صراط النجاة، تحقیق: محمدحسین فلاح‌زاده، قم: کنگرۀ جهانی بزرگداشت دویستمین سالگرد تولد شیخ انصاری.
ـــــــــــــــــــ (۱۴۱۵ ق)، کتاب الخمس، قم: مؤسسه الهادی.
بحرالعلوم، محمدصادق و حسین بحرالعلوم (۱۳۶۳)، مقدمۀ محققین بر: رجال السید بحرالعلوم المعروف بالفوائد الرجالیه، تهران: مکتبة الصادق.
تنکابنی، محمد (بی‌تا)، قصص العلماء، تهران: کتاب‌فروشی علمیه اسلامیه.
تهرانی، آقا بزرگ (۱۴۰۳)، الذریعة إلی تصانیف الشریعه، بیروت: دارالأضواء.
ـــــــــــــــــــ (۱۳۷۴)، ادوار فقه و کیفیت بیان آن، تهران: کیهان.
جعفریان، رسول (۱۳۸۳)، «تاریخ اجتهاد و تقلید از سید‌مرتضی تا شهید ثانی و تأثیر آن در اندیشه سیاسی شیعه»، فصلنامه علوم سیاسی، ش ۲۷.
حرزالدین، محمد (۱۴۰۵)، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الأدباء، ۳ جلد، قم: کتابخانۀ عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی(ره).
حائری، عبدالهادی (1360-۱۳۹۲)، تشیع و مشروطیت در ایران، تهران: امیرکبیر.
ـــــــــــــــــــ (1367-۱۳۹۴)، نخستین رویارویی‌های اندیشه‌گران ایران با دو رویۀ تمدن بورژوازی غرب، تهران: امیرکبیر.
حسین، جاسم (1367 - 1386)، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمه: سید‌محمدتقی آیت‌اللهی، تهران: امیرکبیر.
خوانساری، محمدباقر (۱۳۹۰ق.)، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ۸ جلد، تهران: مطبعه حیدریه.
دولت‌آبادی، یحیی (۱۳۷۱)، حیات یحیی، ۴ جلد، تهران: عطار.
رجبی، محمدحسن (۱۳۹۰)، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه دورۀ قاجار، ج ۱، تهران: نشر نی.
شهابی، محمود (۱۳۷۵)، ادوار فقه، جلد اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شهید اول، محمد بن‌مکی العاملی (۱۳۷۷)، ذکری الشیعه فی أحکام الشریعه، ج ۱، قم: مؤسسه آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث.
ـــــــــــــــــــ (۱۴۱۴)، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج ۲، قم: دفتر نظر اسلامی.
شیخ بهایی، بهاءالدین محمد عاملی (۱۴۲۹)، جامع عباسی: رسالۀ عملیۀ حضرت شیخ بهاءالدین محمد عاملی با حواشی هشت فقیه عالی مقام، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
شیخ مفید، محمد بن‌نعمان (۱۴۱۰)، المقنعه، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
صاحب معالم، حسن بنزین الدین (۱۳۷۶)، معالم الاصول، با حواشی سلطان‌العلما، قم: قدس.
محقق کرکی، علی بن‌الحسین (۱۴۰۹)، رسائل المحقق الکرکی، تحقیق: محمد حسون، قم: مکتبة آیت‌الله العظمی المرعشی النجفی.
مدرس تبریزی، محمدعلی (۱۳۷۴)، ریحانة الأدب، ج ۱-۸، تهران: خیام.
مدرسی طباطبائی، سیدحسین (۱۳۶۸)، مقدمه‌ای بر فقه شیعه: کلیات و کتاب‌شناسی، ترجمه: محمد آصف فکرت، مشهد: آستان قدس رضوی.
ـــــــــــــــــــ (۱۳۸۶)، مکتب در فرایند تکامل: نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، ترجمه: هاشم ایزدپناه، تهران: کویر.
مطهری، مرتضی (1376-۱۳۸۶)، خدمات متقابل ایران و اسلام، تهران: صدرا.
میرخلیلی، سید‌احمد (1382 - 1388)، فقه و قیاس، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
مینورسکی، ولادیمیر (۱۳۸۷)، ایران در زمان نادرشاه، ترجمه: رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب.
نجاشی، أحمد بن‌علی (۱۴۳۱)، رجال النجاشی، بیروت: شرکه الأعلمی للمطبوعات.
نجفی، محمدحسن (۱۳۶۲)، جواهر الکلام فی شرح الشرایع الإسلام، تحقیق: ابراهیم سلطانی‌نسب، ۴۳ جلد، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ـــــــــــــــــــ (۱۴۱۵)، مجمع الرسائل (محشی صاحب جواهر)، با حواشی: شیخ انصارى، سید‌محمدکاظم طباطبائى و دیگران، مشهد: موسسه صاحب الزمان(ع).
ـــــــــــــــــــ (۱۳۱۸ق)، نجاة العباد (المحشی)، با حواشى: سید‌محمدکاظم طباطبائى یزدى و سید‌اسماعیل صدر موسوى، بی‌جا.
یزدی، سید‌محمدکاظم (۱۳۹۲)، غایة الغصوی فی ترجمة عروة الوثقی، ترجمه: شیخ عباس قمی، تهران: دینا.
Amanat, Abbas (1988), “In Between the Madrasa and the Marketplace: The Designation of Clerical Leadership in Modern Shi'ism,” in Amir Arjomand, Said, Authority and political Culture in Shi’ism, State University of New York Press.
Kazemi Moussavi, Ahmad (1991), The Struggle for Authority in the Nineteenth Century Shi’ite Community: The Emergence of the Institution of Marja’-i Taghlid, PhD thesis, Institution of Islamic studies, McGill University.
ـــــــــــــــــــ(1994), The Institutionalization of Marja'i Taqlid in the Ninteenth Century Shiite Community, The Muslim World, Vol. LXXXIII, No. 3-4 July-October.
