صفایی‌پور, مسعود, سعیدی, جعفر. (1396). تحلیلی تاریخی بر عناصر و ساختار کالبدی فضایی شهرهای ایرانی - اسلامی. اسلام و مطالعات اجتماعی, 5(شماره 3 (پیاپی 19)), 95-125. doi: 10.22081/jiss.2017.65554
مسعود صفایی‌پور; جعفر سعیدی. "تحلیلی تاریخی بر عناصر و ساختار کالبدی فضایی شهرهای ایرانی - اسلامی". اسلام و مطالعات اجتماعی, 5, شماره 3 (پیاپی 19), 1396, 95-125. doi: 10.22081/jiss.2017.65554
صفایی‌پور, مسعود, سعیدی, جعفر. (1396). 'تحلیلی تاریخی بر عناصر و ساختار کالبدی فضایی شهرهای ایرانی - اسلامی', اسلام و مطالعات اجتماعی, 5(شماره 3 (پیاپی 19)), pp. 95-125. doi: 10.22081/jiss.2017.65554
صفایی‌پور, مسعود, سعیدی, جعفر. تحلیلی تاریخی بر عناصر و ساختار کالبدی فضایی شهرهای ایرانی - اسلامی. اسلام و مطالعات اجتماعی, 1396; 5(شماره 3 (پیاپی 19)): 95-125. doi: 10.22081/jiss.2017.65554
1استاد گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
2دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
تاریخ دریافت: 11 اردیبهشت 1397،
تاریخ پذیرش: 11 اردیبهشت 1397
چکیده
در سیر تاریخی اسلام‌گرایی، شهرهای بزرگی شکل گرفتند که در کنار آن‌ها شمار شهرهای کوچک و متوسط نیز افزایش یافت که در عین همسانی با سایر شهرها، ویژگی‌های منحصربه‌فردی را از لحاظ کالبدی نمایان کردند. ساخت، بافت و بناهای شهری؛ همچون: مسجد، بازار، مدرسه، کاروان‌سرا، سقاخانه، در شهر اسلامی هر کدام نمادی از مفاهیم، ارزش‌ها و تجلی بسیاری از مفاهیم اسلامی می‌باشند. تحقیق حاضر، با روش توصیفی - تحلیلی در قالب مطالعات اسنادی و کتابخانه‌ای، ضمن اشاره به ویژگی‌ها و ساخت کالبدی شهرهای ایرانی - اسلامی، به بررسی و تحلیل عوامل ایجاد و تکوین شهرهای ایرانی اسلامی در ابعاد کالبدی فضایی می‌پردازد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که عناصر کالبدی شهرهای ایرانی - اسلامی به‌لحاظ تاریخی، به ارزش‌ها و اعتقادات فرهنگی که ریشه در احکام اسلامی داشته است، بستگی دارند؛ به‌طوری که این عناصر، ساختار کالبدی و جنبه‌های گوناگون زندگی مسلمانان را تحت تأثیر قرار داده است.
A Historical Analysis of the Elements and physical-spatial structure of Iranian-Islamic Cities
نویسندگان [English]
Masoud Safaee Pour1؛ Jafar Saeedi2
1Professor of Geography and Urban Planning, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran
2Ph, D Student in Geography and Urban Planning, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran
چکیده [English]
In the historical course of Islamism, large cities were formed, along with the increase in the number of small and medium-sized towns, which, while coinciding with other cities, exhibited unique features in terms of physical appearance. Construction, texture and urban buildings, such as mosque, bazaar, school, caravanserai, and drinking fountain, each symbolizes the concepts, values and manifests many Islamic concepts in the Islamic city. Using a descriptive-analytical method in the form of documentary and library studies, the present study examines and analyzes the factors of the creation and development of Islamic-Iranian cities in the spatial dimension while referring to the physical characteristics and structure of Iranian-Islamic cities Studies show that the physical elements of Iranian-Islamic cities are historically dependent on the cultural values and beliefs rooted in Islamic laws, as these elements affect the physical structure and various aspects of Muslim life.
کلیدواژه‌ها [English]
physical-spatial structure, Iranian-Islamic city, mosque, bazaar, Islamic laws
مراجع
اعتضادی، لادن (1377)، «نقش مسجد در ساختار شهرهای مسلمان‌نشین»، ماهنامه مسجد، ش44.
امیدوار، کمال و محمدرضا هاتفی (1391)، «توسعه فیزیکی شهرهای اسلامی و تعیین جهت‌های توسعه (مطالعه موردی: شهر اردکان یزد)»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ش 7.
امیری، حکمت و معصومه قنبری (1393)، شاخص‌های شهر اسلامی با تأکید بر متون اسلامی، کانون ملی معماری ایران، همایش ملی معماری، عمران و توسعۀ نوین شهری، تبریز.
امینی، رقیه و اصغر منتظرالقائم (1387)، «ارزیابی عملکرد مسجد در قرون نخستین اسلامی»، مجموعه مقالات نخستین همایش آرمانشهر اسلامی، دانشگاه اصفهان.
ایراندوست، کیومرث و آرمان بهمنی اورمانی (1390)، «تحولات کالبدی بازار سنتی در شهرهای ایران (مطالعه موردی: بازار شهر کرمانشاه)»، فصلنامه مطالعاتشهرایرانیاسلامی، ش5.
برقی، حمید و احمد تقدیسی (1387)، «بررسی چگونگی شکل‌گیری شهر اسلامی و ویژگی‌های آن»، مجموعه مقالات نخستین همایش آرمانشهر اسلامی، دانشگاه اصفهان.
پاپلی‌یزدی، محمدحسین و حسین رجبی‌سناجردی (1382)، نظریه‌های شهر و پیرامون، چاپ اول، تهران: انتشارات سمت.
پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری جهاد دانشگاهی، www.icas.ir.
پوراحمد، احمد و همکاران (1390)، «تأثیر مدرنیسم بر توسعه فضایی - کالبدی شهرهای ایرانی - اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ش 6.
پوراحمد، احمد و داریوش یزدانی (1384)، «تأثیر مدرنیسم بر توسعه کالبدی شهرهای اسلامی، نمونه موردی: شهر تبریز»، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیایی، ش 60.
توسلی، محمود (1382)، «اصل ارتباط در طراحی شهری»، فصلنامه هنرهای زیبا، ش 14.
خدایی، زهرا و علی‌اکبر تقوایی (1390)، «شخصیت‌شناسی شهر اسلامی؛ با تأکید بر ابعاد کالبدی شهر اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال دوم، ش 5.
دانش، جابر (1389)، «مبانی شکل‌گیری و اصول سازمان‌یابی کالبدی شهر اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ش 1.
رضایی، محمود (1392)، «ارزش‌های جاوید و جهان‌گستر شهرسازی اسلامی (بازنمودی از نگرش‌های فرا کالبدی و فرازمانی شهر اسلامی)»، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، ش 3: 169-190.
رفیقدوست، رضا و پویان شهابیان (1387)، «درآمدی بر شناخت وجوه زیبایی در قرآن با تأکید بر تجلّی جمال توحیدی در صفات شهر اسلامی»، نشریه پژوهش دینی، ش 16.
ریمون، آندره (1370)، مقدمه‌ای بر شهرهای بزرگ عربی اسلامی، ترجمه: حسین سلطان‌زاده، تهران: ناشر مترجم.
سعیدی رضوانی، عباس (1367)، بینش اسلامی و پدیده‌های جغرافیایی، انتشارات آستان قدس رضوی.
سلطان‌زاده، حسین (1367)، مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر.
سلطانی‌فرد، هادی و همکاران (1392)، «تحلیل دگرگونی ساختار کالبدی فضایی شهر ایرانی - اسلامی»، مطالعه موردی: شهر سبزوار، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ش 14.
شفقی، سیروس (1380)، «نقش بازار در ساختار فضایی شهر اسلامی»، فصلنامه تحقیقاتجغرافیایی، ش 52.
ــــــــــــــــــــــ (1387)، «پیش‌درآمدی بر شهر اسلامی و افتراق آن با شهر غربی»، مجموعه مقالات نخستین همایش آرمانشهر اسلامی، دانشگاه اصفهان.
شکویى، حسین (1380)، دیدگاه‌های نو در جغرافیاى شهرى، چاپ دوم، تهران: انتشارات سمت.
صارمی، حمیدرضا و همکاران (1392)، «تحلیل تطبیقی ساختار محله‌ای، شهر در دوره اسلامی در ایران و دیگر سرزمین‌های اسلامی)، اصفهان: ویژه‌نامه دومین همایش شهر اسلامی.
ضرابی، اصغر و علی نژادطیبی (1389)، «تحلیلی بر عناصر و کاربری‌های شهری در شهرهای اسلامی»، کتاب ماه هنر، ش 143.
طبیبیان، منوچهر و همکاران (1390)، «بازتاب اصل سلسله‌مراتب در شهرهای ایرانی - اسلامی»، فصلنامه آرمانشهر، ش 7.
غنی‌زاده، مسعود (1385)، «نگاهی به شهر در تمدن اسلامی»، مجله راهبرد توسعه، ش 7.
فکوهی، ناصر (1385)، انسان‌شناسی شهری، چاپ سوم، تهران: نشر نی.
قاسمی، احمدرضا و ساناز قربانی (1393)، «ارزیابی تأثیرات اجتماعی مرمت و بازسازی گلدسته‌های مساجد منطقه 9 شهرداری تهران»، فصلنامه مدیریت دولتی، دوره 6، ش 2.
کلانتری خلیل‌آباد، حسین و رضا ملاحسینی اردکانی (1391)، «تفاوت الگوی شهرسازی در میزان محلّه‌گرایی نواحی فرهنگی و جغرافیایی مشابه (مطالعه تطبیقی: شهرهای اردکان و میبد)»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ش 7.
کمیلی، محمد و زهرا خدایی (1390)، «بررسی تطبیقی عناصر هویت‌بخش به شهر اسلامی؛ نمونه مورد مطالعه: شهر ری، اولین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی»، دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
محمدی، جمال و رعنا شیخ بیگلو (1387)، کارآیی شهر اسلامی در مواجهه با چالش‌های شهری امروز، مجموعه مقالات نخستین همایش آرمانشهر اسلامی، دانشگاه اصفهان.
مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران (1393)، بررسی کارکردهای چندگانه مدرن مساجد تهران امروز (مطالعه موردی مسجد جامع شهرک غرب)، گزارش شماره 189.
مظاهری، علی (1348)، زندگی مسلمانان در قرون‌وسطی، ترجمه: مرتضی راوندی، تهران: نشر سپهر و فرانکلین.
منتظرالقائم، اصغر (1387)، «جایگاه مسجد و نقش آن در شهر اسلامی»، مجموعه مقالات نخستین همایش آرمانشهر اسلامی، دانشگاه اصفهان.
موحد، علی و همکاران (1391)، «بازشناسی هویت کالبدی در شهرهای اسلامی (مطالعه موردی: شهر ری)»، فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، سال دوم، ش 5.
موحد، علی (1385)، احیای بازارهای تاریخی، هویت‌بخشی به فضای کالبدی شهر: مطالعه موردی بازار شهر زواره، همایش علمی منطقه‌ای معماری کویر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردستان.
موسوی، سیروس (1388)، «اختصاصات کالبدی و اجتماعی شهر اسلامی»، ماهنامه اطلاع‌رسانی، آموزشى و پژوهشى شوراها، ش 38.
میرآبادی، مصطفی و همکاران (1392)، «تحلیل فضایی-کالبدی و شناخت عناصر هویت‌بخش در شهرهای اسلامی»، دومین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی، دانشگاه هنر، تبریز.
میرمحمدی، حمیدرضا (1375)، «سیما و بافت شهرهای اسلامی»، مجله مشکوه، ش 53.
نظریان، اصغر (1388)، جغرافیا شهری ایران، انتشارات دانشگاه پیام نور.
نقی‌زاده، محمد (1392)، «شهر اسلامی و روش بهره‌گیری از متون مقدس»، کتاب ماه هنر، ش177.
شهرداری مشهد (1385)، در جست‌وجوی هویت شهری، رویکردی نو به مسائل شهری، اولین همایش ملی مهندسی مسیل‌ها (کال‌ها)، مشهد: (www.civilica.com).
وارثی، حمیدرضا (1387)، «ویژگی‌های شهر اسلامی»، مجموعه مقالات نخستین همایش آرمانشهر اسلامی، دانشگاه اصفهان.
یوسفی‌فر، شهرام (1385)، «الگوهای گسترش کالبدی شهر در سده‌های میانه تاریخ ایران»، پژوهشـنامه علوم انسانی، ش 52.
ــــــــــــــــــــــ (1389)، «الگوهای پیدایش شهر و شهرنشینی در تاریخ ایران»، فصلنامه تاریخ ایران، ش 5/64.
Aazam, Z (2007), The Social Logic of the Mosque: a study in the relationships between building typology and urban morphology, Proceedings, 6th International Space Syntax Symposium, Istanbul, Turkey.
Karimi, K (1997), The Spatial Logic Organic in Iran and United Kingdom, Space Syntax First International Symposium, Proceeding Volume I. Comparative Cities, London.
