دانشجوی دکتری شیعه‌شناسی و محقق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
تاریخ دریافت: 12 آبان 1394،
تاریخ پذیرش: 12 آبان 1394
چکیده
از ادعاهایی که افرادی مانند خیاط، اشعری، ابن‌تیمیه و... درباره شیعه امامیه مطرح کرده‌اند، تأثیرپذیری عالمان این مکتب از جمله سید مرتضی از اندیشه‌های کلامی معتزلیان عقل‌گراست. اصل این ادعا را بزرگان امامیه همچون شیخ مفید و دیگران به طور کلی مردود دانسته‌اند. این مقاله به صورت جزئی به مصداق پرداخته و با بررسی دیدگاه‌های دو شخصیت تأثیرگذار، یعنی «سید مرتضی» از امامیه و «قاضی عبدالجبار» از معتزله، کوشیده است به اثبات رساند که وی نه‌تنها تحت تأثیر معتزله و به طور خاص قاضی عبدالجبار نبوده، بلکه در آرای خویش از خط اصیل شیعه امامیه متأثر بوده و از آن دفاع کرده است. با این تفاوت که تمام کوشش او بر اثبات آموزه‌های شیعی به‌شیوۀ متکلمان عصر خویش متمرکز بوده است. از آنجا که شاگردی سید مرتضی نزد عبدالجبار از ادعاهای مطرح در زندگی وی است، اثبات عدم تأثیرپذیری وی از قاضی عبدالجبار می‌تواند در رفع کلی این اتهام نسبت به شیعه نیز کمک کند. به همین دلیل، با نشان‌دادن موارد اختلاف او با قاضی عبدالجبار در مسائل عمده کلامی در رفع این اتهام کوشیدهایم.
Sayyid Murtaḍā's Iʾtizal; an Examination and a Critique
نویسندگان [English]
Hossainali Yousefzadeh
چکیده [English]
Some people like Khayyāṭ, ʾAshʾari, and Ibn Taymiyya have claimed that some Shiite scholars, such as Sayyid Murtaḍā, have been influenced by the theological (kalāmī) views of rationalist Muʾtazila. Some great scholars of Imamiyya such as Shaykh Mufīd have rejected this claim. In this paper, I will compare the views of two figures, the Shiite scholar, Sayyid Murtaḍā, and the Muʾtazila theologian, Qāḍī ʾAbd al-Jabbār, in order to show that Sayyid was not influenced by Muʾtazila in general and Qāḍī ʾAbd al-Jabbār in particular. Moreover, he has defended the original thoughts of Imamiyya, though he defended Imamiyya with the common theological methods of his own time. Sayyid Murtaḍā is alleged to have been a pupil of Qāḍī ʾAbd al-Jabbār, but considerable differences between these two figures can undermine this claim as well.
کلیدواژه‌ها [English]
Shiite Theology, Sayyid Murtaḍā, Qāḍī ʾAbd al-Jabbār, Muʾtazila, Imamiyya, Reason
مراجع
قرآن کریم
نهج البلاغه
ابن ابی‌الحدید (۱۳۵۸ق.)، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: داراحیاء الکتب العربیه.
ابن المرتضی، احمدبن یحیی (۱۴۰۹ق.)، طبقات المعتزله، ط2، بیروت: دارالمنتظر.
ابن جوزی، عبد الرحمن‌بن علی (1373)، المنتظم فی تواریخ الملوک و الامم، به‌کوشش: عطا محمد عبد القادر و دیگران، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن ندیم، ابوالفرج محمدبن اسحاق بن محمد الوارق (۱۴۱۷ق.)، الفهرست، بیروت: دار المعرفه.
اسعدی، علیرضا (1391)، سید مرتضی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
اشعری، ابو الحسن (1950م.)، مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، تحقیق: محمد محیی‌الدین عبد الحمید، قاهره.
آمدی، عبدالواحد (۱۳۶۰)، غرر الحکم و درر الکلم؛ شرح جمال الدین محمد خوانساری، تحقیق: سیدجلال‌الدین محدث ارموی، تهران: دانشگاه تهران.
باقلانی، محمدبن طیب (1965)، البیان عن الفرق بین المعجزات والکرامات والحیل والکهانه والسحر والنارنجات، بیروت: جامع الحکمه.
بحرانی، میثم‌بن علی (1364ق.)، قواعد المرام فی علم الکلام، چ2، قم: مکتبة آیت الله المرعشی النجفی.
بغدادی، عبد القاهر (1408ق.)، الفرق بین الفرق، بیروت: دارالجیل.
جوادی‌آملی، عبدالله (1375)، تبیین براهین اثبات خدا، قم: مرکز نشر اسراء.
ـــــــــــــ (۱۳۷۸)، تفسیر موضوعی قرآن کریم (قرآن در قرآن)، قم: مرکز نشر اسوه.
الحائری الطهرانی، میرسیدعلی (1337)، مقتنیات الدرر، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
الحرانی الحسن‌بن علی (۱۴۰۴ق.)، تحف العقول، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
حسنی زینه (1978م)، العقل عند المعتزله، تصور العقل عند القاضی عبد الجبار، ط1، بیروت: دار الآفاق الجدیده.
خُشیم، علی (1968م.)، الجبائیان، طرابلس: دار مکتبۀ الفکر.
خطیبی کوشکک محمد و دیگران (1385)، فرهنگ شیعه، پژوهشکده تحقیقات اسلامى قم: زمزم هدایت.
خیاط، ابو الحسن (1367)، الانتصار، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.
رشاد، علی‌اکبر (۱۳۸۰)، دانشنامه امام علی7، چ1، تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
رضوی صوفیانی، عظیم (1390)، «علل گرایش شیخ مفید و سید مرتضی به عقل‌گرایی اعتزالی»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، ش 2.
زهدی، جار الله (1362ق.)، ط1، المعتزله، قاهره: انتشارات نادی.
سبحانی، جعفر (بی‌تا)، الملل و النحل، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
شوقی، احمد ابراهیم العمر (1420ق.)، المعتزله فی بغداد واثرهم فی الحیاه الفکریه والسیاسیة، بیروت: مکتبة مدبولی.
