فرزندتان می‌اندیشد؛ پس شما پدری و مادری کرده‌اید

احکام و آداب تربیت فرزند – بخش پنجم: تربیت اعتقادی

حجت‌الله حاجی‌کاظم

چه وظیفه‌ای درباره‌ی اندیشه‌ی فرزندم دارم؟

برخی تصورات موجب می‌شود پدر و مادرها حس کنند خوب است در مسائل اندیشه‌ای، فرزندشان را رها کنند. آنان فقط به تأمین نیازهای مادی، امنیت و آزادی او بپردازند و بگذارند وی در روال طبیعی خود، به بررسی سؤالات خویش بپردازد و به حقیقتی برسد که خود تشخیص می‌دهد. اما چرا این تصور نادرست است؟ زیرا:

همه‌چیز دو دو تا چهار تای منطقی نیست و میل‌ها، روحیه‌ها و عادت‌های ما می‌تواند روی اندیشه‌های‌مان اثر بگذارد؛ حتی روحیه‌ی اندیشیدن نیز، نیازمند تربیت است. این‌که آیا حقیقت و اخلاق، از شام خوشمزه خوردن بهتر است یا نه، می‌تواند تحت تأثیر تربیت، پاسخ‌های متفاوتی بیابد. البته راه دستیابی به حقیقت، بسته نیست و چرخش‌های بزرگ، نیازمند توان بسیاری‌ست؛

اندیشه‌ی پی‌گیرانه و حق‌جویانه، حتماً به حقیقت دست پیدا می‌کند؛ اما گاهی سال‌ها، قرن‌ها و نسل‌ها، هزینه می‌دهیم تا اندیشه‌ای منحرفانه و شیطانی از ذهن انسان‌ها رخت بربندد. به عبارت دیگر، اگر شما اندیشه‌های صحیح را در فرزند خود رشد ندهید، اندیشه‌های باطل از مسیرهای متعدد رسانه‌ای می‌تواند سراغ فرزندتان آید. گاهی بشر بر اثر اندیشه‌ای نادرست دچار فرعونیت شده، سال‌ها به استضعاف دیگران پرداخته و دیر به مسیر حق‌خواهی بازگشته است؛

گاه تا اندیشه‌ی نادرست اصلاح شود، لطمه‌های سنگینی به انسان وارد می‌کند. دیری‌ست بشر بر اثر اندیشه‌ای نادرست، بهره‌برداری بی‌حساب از طبیعت را دروازه‌ی خوشبختی نوع خود دانسته و به محیط زیست لطمه‌های جبران‌ناپذیر وارد کرده است. آیا بعد از درک این فجایع، امکان جبران کامل آسیب‌ها وجود دارد؟

اگر پدر و مادری مطمئن باشند اندیشه‌ای صحیح وجود دارد که می‌تواند تمام زندگی آن‌ها را معنا بخشد، آیا می‌توانند به‌نام این‌که خودش بیابد و خودش انتخاب کند، فرزندشان را از گفت‌وگو درباره‌ی آن اندیشه محروم کنند؟ باورهای دینی از نظر ما چنین‌اند.

بر این اساس پدر و مادر موظف‌اند زمینه را برای درک و پذیرش اندیشه‌های مهمی که از صحت آن‌ها اطمینان دارند (نه باورهای بی‌اساس و خرافی)، در فرزندشان فراهم کنند. گاهی این زمینه‌ها، زمینه‌های علمی و منطقی‌ست و گاه، زمینه‌های رفتاری و اخلاقی خواهد بود.

نمونه‌های زمینه‌ی علمی عبارت‌اند از: محیط آموزشی، استاد مناسب، و جست‌وجوگری خود پدر و مادر درباره‌ی اندیشه‌ها.

نمونه‌هایی از زمینه‌ی رفتاری و اخلاقی عبارت‌اند از: راست‌گویی و تقویت عقلانیت و فضایل اخلاقی.

فرزند ما، توان توجه و اقدام برای ایجاد بسیاری از این زمینه‌ها را ندارد و در صورتی که پدر و مادر ضرورت آن‌ها را تشخیص دهند، کنار نیازهای مادی فرزند، لازم است برای فراهم‌کردن این موارد نیز بکوشند.

احکام تربیت اندیشه‌ای و اعتقادی فرزندان

مقدمات و زمینه‌های باور صحیح

بر ولیّ شرعی فرزند (پدر و مادر یا هرکس دیگری که ولیّ اوست) واجب است مقدمات پاسخ‌یافتن وی به سؤالات اساسی (اعتقادات واجب) را فراهم کند. برای نمونه، ممکن است افزایش قدرت تحلیل، انصاف، صبوری و قرارگرفتن در معرض آموزش باورهای صحیح، از این زمینه‌ها باشد.

آموزش‌های واجب

از آن جهت که بررسی باورهای مختلف و تحلیل باور صحیح نیازمند آموزش است، فراهم‌کردن امکان این آموزش درباره‌ی اعتقادات واجب، بر پدر و مادر واجب است و درباره‌ی اعتقاداتی که رسیدن به آن‌ها مستحب است، مستحب خواهد بود. بنابراین اگر فرزندتان با سؤالی روبه‌رو شد و این سؤال در حوزه‌ی اعتقادات اساسی قرار داشت، واجب است برای آموزش علمی (نه تحمیلی) آن به فرزندتان اقدام کنید.

آموزش‌دهنده‌ی اعتقادات

آموزش‌ها باید مؤثر، کارآمد و صحیح باشند. بنابراین مناسب است در صورت توانایی، خود والدین به آموزش غیرمستقیم یا مستقیم فرزند بپردازند یا از معلم و استادی قابل اعتماد، برای گفت‌وگو با فرزندشان استفاده کنند.

زمان تربیت اعتقادی

واجب است پیش از سن بلوغ به این کار اقدام شود؛ اما پس از بلوغ نیز، این تکلیف از دوش آنان برداشته نمی‌شود و تا زمانی که امکان و توان اثرگذاری وجود دارد، درباره‌ی اعتقادات واجب، واجب است تربیت اعتقادی ادامه یابد. این مسئله درباره‌ی اندیشه‌های صحیح دارای درجه‌ی اهمیت پایین‌تر، مستحب است.

در نظر گرفتن آمادگی و روحیات فرزند

خدای بزرگ، تربیت اعتقادی را بر پدر و مادر واجب کرده است؛ اما اجازه نداده و نمی‌دهد با تحمیل، سخت‌گیری و درنهایت منزجرکردن فرزندمان درباره‌ی باورهای صحیح، به‌نام انجام دادن وظیفه پیش برویم. همان‌طور که معلم حق ندارد در آموزش دروس، به شاگرد خود توهین کند و وی را به انزجار بکشاند، مربی اعتقادی نیز نباید با رفتار و روش نادرست، موجب خستگی و زدگی متربی شود. اگر در شرایطی، فرزند شما آمادگی روانی و ادراکی آموزش مفاهیم دینی را نداشته باشد، وظیفه از دوش شما به‌طور موقت برداشته می‌شود و باید در جست‌وجوی موقعیت و روش دیگری باشید.

ظرافت آموزش‌های اندیشه‌ای

با توجه به ماهیت قدسی و بلند مفاهیم دینی، آموزش آن‌ها نیازمند رعایت ظرافت‌ها و همراهی با زیبایی‌های اخلاقی خواهد بود. مستحب است بهترین روش‌های آموزش در تعامل با کارشناسان جست‌وجو شود.

اهمیت توحید

مسئولیت والدین درباره‌ی توحید، اولویت درخور توجهی دارد و لازم است نه‌تنها در قالب آموزش، بلکه در قالب‌های تربیتی و از ابتدای تولد دنبال شود.

تربیت اعتقادی قبل از تولد

در صورتی که مراقبت‌های قبل از ازدواج و هنگام انعقاد نطفه و دوران بارداری را مقدمات گرایش‌های اعتقادی کودک بدانیم، توجه به این تمهیدات تربیتی نیز بر والدین واجب است. بنابراین رعایت مواردی که اهمیت و اثر درخور توجهی دارد، واجب و رعایت موارد پایین‌تر، مستحب است.

قصد قربت

قصد قربت، در انجام دادن این وظیفه واجب نیست؛ اما در صورت رعایت آن، موجب می‌شود اثرگذاری آموزش و تربیت اعتقادی بیشتر شود.

باورهای اعتقادی هدف است یا وسیله؟

اختلاف نظرهای بسیاری در این باره وجود دارد؛ اما به نظر می‌رسد صحیح‌تر این است که باورهای اعتقادی را هم هدف و هم وسیله بدانیم. خود باورهای صحیح، نزد خداوند ارزشمند و مطلوب است و از سوی دیگر، موجب طی‌کردن اهداف عالی دینی و نزدیک‌شدن به صفات عالی خداوند متعال خواهد بود.