رشد جسمانی کودک، زیر ذره‌بین فقه

بخش هشتم: رشد جسمانی فرزندان

حجت‌الله حاجی‌کاظم

رشد جسمانی فرزندان (تأمین نیازهای مادی)

وظیفه‌ی رشد جسمانی چیست؟

در این‌جا مقصود، تأمین نیازهای مادی و جسمی در برابر نیازهای روحی و معنوی‌ست. وظیفه‌ی پدر و مادر، تنها رسیدگی به ابعاد روحی فرزند نیست. یکی از نکات جالب در نگاه دینی، این است که به فرزندان سفارش شده به پدر و مادر احترام بگذارند و از آنان سپاسگزار باشند؛ اما پدر و مادر در تأمین نیازهای ضروری فرزندان، تا زمانی که آن‌ها به مرز توانایی عرفی برسند، وظیفه‌ی واجب و گاه مستحب دارند. این نباید موجب ناسپاسی فرزندان و خطاب: «وظیفه‌ات بود» باشد؛ اما از طرف دیگر هم، نباید موجب شود پدر و مادر به فرزندان خود بگویند: «هرچه کردم، لطفم بود و وظیفه‌ای نداشتم.» در این مطلب، به بررسی برخی ابعاد وظایف پدر و مادر در این موضوع می‌پردازیم.

چه کسی وظیفه دارد؟

پدر و مادر، سرپرست فرزندان خود هستند و اصطلاحاً «حضانت» فرزندان برعهده‌ی آنان است. اگر پدر و مادر از هم جدا شوند، براساس قواعد فقهی این سرپرستی تعیین می‌شود (البته این تصور که در صورت جدایی پدر و مادر سرپرستی به پدر یا جد پدری می‌رسد، تصوری نادرست است که متأسفانه با بی‌انصافی در جامعه ترویج یافته است. در صورت تمایل به اطلاع از وضعیت حضانت، به پژوهش‌های فقهی و حقوقی جدید مراجعه فرمایید).

به‌طور پیش‌فرض، وظیفه‌ی تأمین نیازهای فرزندان برعهده‌ی پدر است و پس از وی، مادر و سپس به نزدیکان براساس نسبت می‌رسد. در صورتی که هیچ‌کدام از اعضای خانواده به این واجب عمل نکنند یا نتوانند، این وظیفه به عموم مؤمنین و حکومت اسلامی می‌رسد که باید نیازهای اولیه‌ی آنان را تأمین کنند.

چه میزان تأمین نیازهای مادی واجب است؟

هر چیزی که برای زندگی فرزندان ضرورت دارد، واجب است. این وجوب، در مواردی‌ست که نیازهای اساسی آنان را برآورده کند. بهتر است پدر و مادر برای فراهم‌کردن مناسب‌تر و بیشتر احتیاجات فرزند اقدام کنند؛ اما این مقدار واجب نیست.

دقیقاً چه مواردی بر پدر و مادر واجب است؟

شاید برشمردن این نیازها به‌طور دقیق ممکن نباشد؛ اما برخی از موارد چنین است:

• ·         فراهم‌کردن زمینه‌های رشد جسمانی؛
• ·         تأمین نیازهای طبیعی و مادی مثل تغذیه، پوشاک و مسکن؛
• ·         دفع ضررهای احتمالی به جسم و روان کودک؛
• ·         تأمین شرایطی که عدم تأمین آن‌ها، موجب ضرر جدی فرزند می‌شود (البته نه موارد غیرمعقول)؛
• ·         ارائه‌ی آموزش‌هایی که تأمین‌نشدن‌شان، فرزند را در خطر ضرر جدی قرار می‌دهد (درباره‌ی آموزش‌های تربیتی گفته شد؛ در این‌جا مقصود، آموزش‌های مرتبط با بهداشت، شیوه‌ی زندگی و تعاملات اجتماعی‌ست). این آموزش‌ها، به میزان ضروری واجب و بیشتر از آن مستحب است.

یکی از مواردی که می‌تواند به‌عنوان نیاز ضروری فرزند در نظر گرفته شود، شیردادن به وی است؛ به‌ویژه در صورتی که شیرندادن وی موجب ضرر شود، واجب است. این کار، برای مادر مستحب و در صورت ضرورت، واجب است. مادر مطلّقه، می‌تواند از همسرش برای شیردادن فرزند مزد طلب کند.

تا چه زمانی این واجب ادامه دارد؟

تأمین نیازهای مادی فرزندان، تا زمانی ادامه دارد که فرزندان از نظر عرفی به توانایی کافی برای برآوردن نیازهای‌شان برسند. برای دختران، این زمان مصادف با ازدواج است (در صورت توانایی دامادشان) و برای پسران، زمانی‌ست که از نظر عرفی، به این توان برسند. اگر پسر به توان تأمین بخشی از نیاز خود برسد، واجب‌بودن آن بخش از نیازها، از پدر یا سرپرست برداشته می‌شود؛ هرچند که مستحب است در حد توان، به کمک و بخشش در آن بخش نیز ادامه دهند.

مشورت و هم‌دلی در نیازهای فرزند

بر پدر و مادر، هم‌دلی و مشاوره درباره‌ی رشد جسمانی فرزندان واجب است (حتی در مواردی که از هم جدا شده باشند و این هم‌دلی و مشاوره ضرورت داشته باشد).

تعامل مستقیم یا غیرمستقیم

تأمین مستقیم نیازهای فرزند توسط پدر و مادر ارزشمندتر است؛ اما آنان می‌توانند در صورت صلاح‌دید، کسی را به‌جای خود در این باره استخدام کنند و از وی کمک بگیرند.

ادامه‌ی تربیت عاطفی از شماره‌ی قبل[حجت1] 

روش‌های تربیت عاطفی از نگاه روایات

در ادامه‌ی شماره‌ی قبل، مواردی را تقدیم می‌کنیم که به‌عنوان راهکارها و روش‌ها در تربیت عاطفی مطرح است و این، آخرین بخش از تربیت عاطفی فرزندان است.

1. 1.        انواع جلوه‌های محبت‌ورزی و رحمت به فرزندان مستحب است؛
2. 2.       بوسیدن فرزندان از روی محبت، از روش‌های تربیت عاطفی و مستحب است (در روایتی نقل شده است که پیامبر اکرم(ص) به کسی که گفته بود فرزندانم را هرگز نبوسیده‌ام، واکنش شدیدی داشتند و نسبت به وی نهیب زده بودند. تأکیدات روایی، آن‌قدر قابل توجه است که می‌تواند نبوسیدن فرزند از روی بی‌مهری را، به مرز معصیت بکشاند؛ به‌ویژه در مواردی که امکان آسیب به فرزند جدی‌ست. البته بازهم در صورت تشخیص متخصصان مبنی بر ضرر، میزانی از بوسیدن در شرایط و مقاطعی، می‌تواند این کار وارد مرز کراهت یا حرمت شود)؛
3. 3.      اکرام و شخصیت‌دادن به فرزند، از روش‌های تربیت عاطفی و مستحب است؛
4. 4.       شایسته است همه‌ی بزرگ‌ترها (غیر از والدین) درباره‌ی کودکان رفتار رحیمانه‌ای داشته باشند (البته روشن است این مطلوبیت (مستحب‌بودن)، در شرایطی که موجب نتیجه‌ی دیگری مثل هدایت، گمراهی، ضرر یا جلوگیری از ضرر شود، بنا به آن نتیجه، می‌تواند به واجب، حرام یا مکروه بدل شود؛ ولی به هر حال، قاعده‌ی اولی این است که این رفتار رحیمانه، مستحب و مطلوب است. در روایتی به دوست‌داشتن کودکان و رحمت داشتن به آنان امر شده است)؛
5. 5.      هدیه‌دادن، بخشش، گرامی‌داشتن و احترام فرزند، علاوه بر آن‌که به‌خودی‌خود مطلوب و ارزشمند است، از جمله روش‌های تربیت عاطفی نیز محسوب می‌شود؛
6. 6.       توجه به همه‌ی فرزندان مستحب است؛ اما توجه ویژه به دختران و به‌ویژه توجه عاطفی آنان، مطلوبیت بیشتری دارد. نگاه جاهلانه‌ی درجه‌ی دوم به دختران، مطرود است و در صورتی که موجب ظلم به آنان شود، حرام خواهد بود؛
7. 7.      کودکی‌کردن با کودکان که به آن «تصابی» می‌گویند، مستحب و از روش‌های تربیت عاطفی‌ست. در صورتی که کودکی‌نکردن با کودک موجب آسیب جدی وی شود، حرام و رفتار کودکانه با وی واجب می‌شود.

* عموم نکات فقهی این موضوع، از کتاب «احکام تربیت فرزند» است که براساس نظریات «آیت‌الله اعرافی (حفظه الله)» و به قلم آقای «سیدنقی موسوی» نگارش یافته؛ اما تلاش داشته‌ایم که تلخیص، دسته‌بندی و قلم ملموس‌تری ارائه شود.