نواب, سید ابوالحسن, رضایی, اسدالله. (1399). بررسی جایگاه «مصلحت»، در فقه مذاهب با رویکرد حلّ مصالح متعارض در اصل تکلیف. اسلام و مطالعات اجتماعی, 27(104), 112-140. doi: 10.22081/jf.2021.58785.2124
سید ابوالحسن نواب; اسدالله رضایی. "بررسی جایگاه «مصلحت»، در فقه مذاهب با رویکرد حلّ مصالح متعارض در اصل تکلیف". اسلام و مطالعات اجتماعی, 27, 104, 1399, 112-140. doi: 10.22081/jf.2021.58785.2124
نواب, سید ابوالحسن, رضایی, اسدالله. (1399). 'بررسی جایگاه «مصلحت»، در فقه مذاهب با رویکرد حلّ مصالح متعارض در اصل تکلیف', اسلام و مطالعات اجتماعی, 27(104), pp. 112-140. doi: 10.22081/jf.2021.58785.2124
نواب, سید ابوالحسن, رضایی, اسدالله. بررسی جایگاه «مصلحت»، در فقه مذاهب با رویکرد حلّ مصالح متعارض در اصل تکلیف. اسلام و مطالعات اجتماعی, 1399; 27(104): 112-140. doi: 10.22081/jf.2021.58785.2124
1دانشیار گروه مذاهب فقهی دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران.
2پژوهشگر و مدرّس دانشگاه ادیان و مذاهب قم.
تاریخ دریافت: 17 شهریور 1399،
تاریخ بازنگری: 04 بهمن 1399،
تاریخ پذیرش: 06 بهمن 1399
چکیده
مصلحت به‌معنای خیر و صلاح معنوی بندگان در اثر تشریع احکام الهی، فعال‌ترین عنصری است که همه ابواب فقه را پوشش می‌دهد و از کارآمدی چشم‌گیری در فقه مذاهب برخوردار است، اما اینکه این کارآمدی جنبه استقلالی دارد و با آن معامله دلیل مستقل می‌شود، یا به‌عنوان ابزار در فرایند استنباط نقش‌آفرینی می‌کند، محل بحث است؛ نقش ابزاری مصلحت موردوفاق مذاهب است اما در نقش استقلالی آن هم‌سویی وجود ندارد. دستاورد تحقیق نشان‌دهنده این است که هرچند فراوان به مالک و ابن‌حنبل و حتی شافعی، باور به استقلالیت مصلحت نسبت داده می‌شود، ولی این باور، از منابع فقهی و اصولی آنان قابل اثبات نیست. اما ورود عنصر مصلحت، از طریق اعتبار استحسان در فقه احناف، مالکیه و حنابله، و از طریق قیاس در فقه شافعیه، دارای شواهد فراوانی است که در این صورت، خلط مفهومی میان استحسان و مصالح، بعید نیست. در عین حال، نقش‌آفرینی وسیع عنصر مصلحت در فقه مذاهب، تعارض مصالح مختلف در متعلق تکلیف را به‌عنوان محوری‌ترین نقطه در پی داشته و حل آن، در تقدم مصالح ذات عمل، بر مصالح جانبی، است.
An Examination of the Position of "Expediency" in the Jurisprudence of Re-ligions with the Approach of Resolving Conflicting Interests in the Principle of Task
نویسندگان [English]
Seyyed Abolhasan Navvab1؛ Asaduollah Rezaiy2
1Associate Professor, Department of Jurisprudential Religions, University of Religions and Denominations, Qom, Iran.
2Researcher and lecturer at Qom University of Religions and Denominations.
چکیده [English]
Expediency in the sense of spiritual goodness of the servants (of Allah) due to the legislation of divine laws is the most active element that covers all the topics of jurisprudence and has a significant effectiveness in the jurisprudence of religions. However, whether this efficiency has an independent aspect, and with which the deal becomes an independent reason, or acts, as a tool in the process of inference, is debatable. The instrumental role of expediency is the common interest of religions, but there is no equality in its independent role. The finding of the study shows that although many believe that Malik, Ibn Hanbal and even Shafe'ei believe in the independence of expediency, but this belief can not be proven from their jurisprudential and Usul sources. However, when the element of expediency comes in through the validity of merit in the jurisprudence of Hanafis, Malikis and Hanbalis, and through analogy in the jurisprudence of Shafe'eiyah, has a lot of evidence, in which case, a conceptual confusion between merit and interests is not impossible. At the same time, the extensive role-playing of the element of expediency in the jurisprudence of religions leads to the conflict of different interests in the subject of the task as the most central point and it can be resolved in the precedence of the interests of the essence of action over the ancillary expediency.
کلیدواژه‌ها [English]
Expediency of obligation, comparative expediency, independence of expedien-cy, Istihsan, conflicting expediency
ابن‌الطالب، محمد یحیی بن عمر. (۲۰۰۵م). إیصال السّالک فی أصول الإمام مالک. تونس: المطبعة التونیسیّه.
ابن‌الملقن، عمر بن علی. (۱۴۲۱ق). عجالة المحتاج إلی توجیه المنهاج (تعلیقه‌نویس: هشام بن عبدالکریم البدرانی). اردن: دار الکتاب.
ابن‌بدران، عبدالقادر. (۱۴۱۰ق). المدخل إلی مذهب الإمام أحمد بن حنبل (محقق: عبدالله بن عبدالمحسن الترکی، چاپ دوم). بیروت: مؤسسة الرّساله.
ابن‌تیمیه، أحمد بن عبدالحلیم الحرّانی. (۱۴۲۶ق). مجموع الفتاوی (محقق: أنور الباز و عامر الجزّار، چاپ سوم). بی‌جا: دارالوفاء.
ابن‌رشد، محمد بن أحمد بن محمد القرطبی. (۱۳۹۵ق). بدایة المجتهد ونهایة المقتصد (چاپ چهارم). مصر: مزبعة مصطفی البابی الحلبی وأولاده.
ابن‌رشد، محمد. (۱۴۰۸ق). البیان والتَّحصیل والشَّرح والتَّوجیه والتَّعلیل لمسائل المستخرجه (محقق: محمد حجّی و دیگران، چاپ دوم). بیروت: دار الغرب الإسلامی.
ابن‌عاشور، محمد بن طاهر. (۱۴۲۵ق). مقاصد الشّریعة الإسلامیه (محقق: محمد الحبیب بن الخوجه). قطر: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامیه.
ابن‌قدامه، عبدالله بن أحمد المقدسی. (۱۳۹۹ق). روضة الناظر وجنة المناظر (محقق: عبدالعزیز عبدالرحمن السعید، چاپ دوم). ریاض: جامعة الإمام محمد بن سعود.
ابن‌قیم الجوزیه، محمد. (۱۴۱۹ق). مفتاح دار السعادة ومنشورات ولایة العلم والإراده. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌ماجه، محمد بن یزید. (بی‌تا). سنن ابن‌ماجه (محقق: محمد فؤاد عبدالباقی). بیروت: دار الفکر.
ابن‌نجیم، زین‌الدین. (۱۴۰۰ق). الأشباه والنظائر علی مذهب الإمام ابی حنیفة النعمان. بیروت: دارالکتب العلمیه.
اصفهانی، سید ابوالحسن. (۱۴۲۲ق). وسیلة الوصول إلی حقائق الأصول (مقرر: میرزا حسن سیادتی سبزواری، چاپ اول). قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم.
انوری، حسن. (۱۳۸۱). فرهنگ بزرگ سخن (چاپ اول). تهران: انتشارات سخن.
ایجی، عضدالدین عبدالرّحمن. (۱۴۲۴ق). مختصر المنتهی الأصول (محقق: محمد حسن محمد اسماعیل، چاپ اول). بیروت: دارالکتب العلمیه.
باجقنی، محمد عبدالغنی. (۲۰۰۵م). الوجیز المیسّر فی أصول الفقه المالکی. بی‌جا: بی‌نا.
1؛ اسدالله رضایی