یوزپلنگ ایرانی

علمی

یوزپلنگ ایرانی

فریده فرهادی

«یوزپلنگ» یا «یوز» از خانواده‌ی گربه‌سانان است. این جانور در گذشته در بیش‌تر مناطق آفریقا و گستره‌ی وسیعی از آسیای مرکزی و شبه ‌قاره‌ی هند یافت می‌شد؛ اما امروزه با کاهش شدید جمعیت روبه‌رو شده ‌است. از میان دو گونه‌ی اصلی یوزپلنگ، یکی از زیر گونه‌ها با نام یوزپلنگ آسیایی شناخته می‌شود که از نادرترین پستانداران موجود در طبیعت است و در خطر جدی انقراض قرار دارد و چون فقط تعداد کمی از آن در دشت‌های مرکزی ایران به بقا ادامه می‌دهند، به یوزپلنگ ایرانی مشهور شده است. در حال حاضر حدس زده می‌شود که بین پنجاه تا صد یوزپلنگ آسیایی در ایران باقی مانده باشد.

این یوزپلنگ دارای بدنی کشیده و باریک با دست‌ها و پاهای بلند است که مناسب دویدن با سرعت بالاست. برخلاف سایر گربه‌های بزرگ، پنجه‌ی یوزپلنگ ایرانی قابل جمع شدن نیست که همین امر باعث افزایش کشش در حین چرخش می‌شود. بدن یوزپلنگ با موهای زبر و کوتاهِ زرد، همراه با خال‌های سیاه و گرد و کوچکی پوشیده شده که در قسمت دم اندازه‌ی بزرگ‌تری دارند. سر کوچکی دارند و چشمان‌شان برای بهتر دیدن از پشت بوته‌ها، نسبتاً بالا قرار گرفته‌اند. مشخصه‌ی بارز دیگری در یوز وجود دارد که به خط اشک معروف است. خط اشک به نوار سیاهی گفته می‌شود که از گوشه‌ی داخلی چشم‌ها شروع می‌شود، به موازات بینی ادامه می‌یابد و تا گوشه‌ی لب‌ها می‌رسد. طول سر و بدن یوزپلنگ حدوداً 137 سانتی‌متر، طول دم 86 سانتی‌متر و بلندى شانه‌هایش 84 سانتی‌متر است و وزن حیوان تا 54 کیلوگرم می‌رسد. جنس نر یوز اندکى بزرگ‌تر از جنس ماده است. یوز ایرانی با برخوردارى از ستون فقرات انعطاف‌پذیر، کبد و قلب بزرگ، سوراخ بینىِ گشاد، ظرفیت بالاى ریه و بدن عضلانى و باریک، تیزروترین شکارچى است. آن‌ها قادرند با سرعتی معادل 110 کیلومتر در ساعت بدوند.

این جانور در سه ثانیه سرعت خود را به صد کیلومتر در ساعت می‌رساند و در حداکثر سرعت، طول هر گامش به هفت متر می‌رسد؛ البته تا چند صدمتری بیش‌تر نمی‌تواند با این سرعت بدود.

یوزپلنگ ایرانی گوشت‌خوار است. طعمه‌ی معمول آن‌ها آهو و دیگر پستانداران و سم‌دار است که حداکثر تا چهل کیلوگرم وزن دارند؛ یک نر بالغ هر چند روز یک بار شکار می‌کند؛ اما ماده‌های دارای توله تقریباً هر روز به شکار می‌پردازند. در حالی که سایر گربه‌سانان، شکارچیان شب هستند، یوزها عمدتاً روزها فعال بوده و اغلب در اوایل بامداد و غروب آفتاب به سراغ طعمه‌های خود می‌روند. برخلاف تصور بسیاری از مردم، از دام‌های اهلی مانند بز، گوسفند و شتر تغذیه نمی‌کند. در حال حاضر قوچ و میش عمده‌ترین شکار یوزپلنگ را در ایران تشکیل می‌دهد و پس از آن کَل و بز، جبیر و آهو در رده‌های بعدی قرار دارند. خرگوش نیز یکی دیگر از غذاهای یوز است، ولی هرگز نمی‌تواند به تنهایی به عنوان یک غذای اصلی، بقای بلندمدت یوز را تضمین کند.

یوزها بعد از پیدا کردن شکارشان آرام به آن‌ها نزدیک می‌شوند و هنگامی که به سی‌متری و یا نزدیک‌تر رسیدند به سمت او حمله می‌کنند و معمولاً او را از ناحیه‌ی گردن می‌گیرند. این تعقیب و گریز به دلیل سرعت بالای یوزها چیزی حدود بیست ثانیه طول می‌کشد.

یوزها در سرزمین‌های باز و علف‌زارها، دشت‌های کوچک، مناطق نیمه بیابانی و سایر مناطقی که می‌توان در آن شکار یافت، زندگی می‌کنند. یوزپلنگ‌ها را در ایران می‌توان در مناطق کویری پیدا کرد که شامل قسمت‌هایی از استان‌های سمنان، یزد، خراسان شمالی، رضوی و جنوبی، کرمان و تهران می‌شود.

امروزه جمعیت یوزپلنگ در کشورمان در خطر انقراض قرار دارد، ولی خوش‌بختانه وضعیت آن در حال حاضر با اقدامات انجام گرفته مناسب‌تر از گذشته است. برای جلوگیری از انقراض کامل این گونه‌ی با ارزش، پروژه‌ی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی با همکاری سازمان ملل در سال 1380 تشکیل شد و تاکنون دستاوردهای خوبی به همراه داشته است. در این راستا اقداماتی مانند ارتقای سطح پناهگاه آنان، افزایش تعداد محیط‌بانان به همراه آموزش مستمر، ایمن‌سازی جاده‌های پر خطر برای یوز، افزایش تولید مثل از طریق لقاح مصنوعی و... انجام شده است.

آموزش و آگاه‌سازی مردم از دیگر اقدامات ضروری است. در این راستا برخی اقدامات مانند آموزش و آگاه‌سازی در بین حاشیه‌نشینان زیستگاه‌های یوز، کشیدن تصویر یوز بر پیراهن تیم ملی فوتبال، حضور نمادین هنرمندان برجسته کشور به منظور حمایت از یوز و تأکید بر اهمیت حفاظت از آن، انتشار تمبر اختصاصی یادبود یوزپلنگ و آموزش کودکان مدارس شهرستان‌های یوزخیز با انجام تورهای بازدید از زیستگاه‌های یوز انجام شده است.

لازم به ذکر است که سیزدهم آذر یا چهارم دسامبر روز جهانی یوزپلنگ است و نهم شهریور روز یوزپلنگ ایرانی است.

به امید آن‌که با تلاش مسئولان و مشارکت مردم این میراث ارزش‌مند را برای آیندگان حفظ کنیم.