طیب حسینی, سید محمود, مرتضوی, سید ابراهیم. (1400). تحلیل واژگان‌کاوی در تفسیرهای ادبی قرآن (با تأکید بر مکتب تفسیر ادبی معاصر). اسلام و مطالعات اجتماعی, 26(99), 105-126. doi: 10.22081/jqr.2021.58115.2953
سید محمود طیب حسینی; سید ابراهیم مرتضوی. "تحلیل واژگان‌کاوی در تفسیرهای ادبی قرآن (با تأکید بر مکتب تفسیر ادبی معاصر)". اسلام و مطالعات اجتماعی, 26, 99, 1400, 105-126. doi: 10.22081/jqr.2021.58115.2953
طیب حسینی, سید محمود, مرتضوی, سید ابراهیم. (1400). 'تحلیل واژگان‌کاوی در تفسیرهای ادبی قرآن (با تأکید بر مکتب تفسیر ادبی معاصر)', اسلام و مطالعات اجتماعی, 26(99), pp. 105-126. doi: 10.22081/jqr.2021.58115.2953
طیب حسینی, سید محمود, مرتضوی, سید ابراهیم. تحلیل واژگان‌کاوی در تفسیرهای ادبی قرآن (با تأکید بر مکتب تفسیر ادبی معاصر). اسلام و مطالعات اجتماعی, 1400; 26(99): 105-126. doi: 10.22081/jqr.2021.58115.2953
2دانش‌آموخته دکتری و پژوهشگر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
تاریخ دریافت: 09 تیر 1399،
تاریخ بازنگری: 09 دی 1399،
تاریخ پذیرش: 10 دی 1399
چکیده
تفسیر ادبی قرآن، تفسیری مبتنی بر علوم ادبی است که در دوران معاصر به‌وسیله امین‌الخولی، به‌شکل یک مکتب درآمد. این مکتب، یکی از رکن‌های خود را «واژگان‌کاوی» قرار داده است از آن روی که کشف معنای درست مفردات قرآن، نخستین گام برای فهم آن است. پژوهش حاضر، با روشی توصیفی- تحلیلی، واژگان‌کاوی را در تفسیرهای ادبی معاصر و گذشته بررسی کرده، نتیجه آنکه مکتب معاصر، واژگان‌کاوی را بر مبانیِ «دگرسانی معنایی واژگان» و «تطابق زبان قرآن با زبان عربی» استوار ساخته و بر این پایه، کشف معنای دقیق کلمه را منوط به کشف معنای عصر نزولی آن نموده است، و کشف این معنا را در گرو استمداد از مولفه‌هایِ «تشخیص معرّب از عربی»، «تکیه به معنای حسّی»، «بهره‌گیری از ذوق عربی» دانسته است. از نگاه این مکتب، بعد از کشف معنای عصر نزولی، باید کاربردهای واژه را در قرآن کاوید تا معنای قرآنی آن به‌دست آید، و در گام پایانی- با تکیه بر مبنای عدم ترادف- معنایی ویژه بیان گردد. بررسی تطبیقی این مؤلفه‌ها نشان می‌دهد که بیشتر آنها در تفاسیر ادبی کهن نیز استفاده شده و تفاوت آن با مکتب معاصر، از ابعادِ «عدم پایبندی به مؤلفه‌ها»، «عدم پیوند میان مؤلفه‌ها» و «عمیق‌تر نبودن تحلیل‌ها» در تفسیرهای گذشته است.
Vocabulary Analysis in Literary Interpretations of the Qur’an with Emphasis on the School of Contemporary Literary Interpretation
نویسندگان [English]
Sayyid Mahmoud Tayyib Husayni1؛ Sayyid Ebrahim Mortazavi2
1Associate Professor, Hawza and University Research Institute
2Ph.D. Graduate, Hawza and University Research Institute
چکیده [English]
Literary interpretation of the Qur’an is an interpretation based on literary sciences, which in modern times was turned into a school by Amīn al-Khūlī. This school has made “vocabulary analysis” one of its pillars, because discovering the correct meaning of the Qur’anic terms is the first step to understanding it. The present study, using a descriptive-analytical method, examines vocabulary analysis in contemporary and past literary interpretations. The conclusion is that the contemporary school has founded vocabulary analysis on the basis of “semantic transformation of vocabulary” and “conformity of the language of the Qur’an with the Arabic language” and has accordingly made the discovery of the exact meaning of the word conditional upon the discovery of its revelation time meaning, and has considered the discovery of this meaning dependent upon the components of “distinguishing the Arabicized terms (mu‘arrab) from Arabic”, “relying on the sensory meaning”, and “taking advantage of Arabic taste”. From the point of view of this school, after discovering the revelation time meaning, one should explore the uses of the word in the Qur’an in order to obtain its Qur’anic meaning, and in the final step – relying on non-synonymity as a basis – a special meaning should be expressed. The comparative study of these components shows that most of them have been used in ancient literary interpretations and their difference with the contemporary school is in terms of “non-adherence to components”, “lack of connection between components” and “less profundity of analysis” in past interpretations.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن‌بن محمدبن محمد (1408ق)، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الاکبر، محقق: خلیل شحادة، بیروت: دارالفکر.
ابوزید، نصر حامد (1376)، «مفهوم وحی»، ترجمه محمدتقی کرمی، مجله نقد و نظر، شماره 12. مشخصات کامل.
ابوعبیده، معمربن‌مثنی (1401ق)، مجاز القرآن، مصحح: محمد فؤاد سزگین، قاهره: مکتبة الخانجی.
ابوعوده، خلیل (1405ق)، التطور الدلالی بین لغة الشعر الجاهلی و لغة القرآن الکریم، اردن: مکتبة المنار.
ابوموسی، محمدمحمد (1408ق)، البلاغة القرآنیة فی تفسیر الزمخشری و اثرها فی الدراسات البلاغیة، قاهره: مکتبة وهبة.
اسعدی، محمد و همکاران (1392)، آسیب شناسی جریان‌های تفسیری، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حکیمی، محمدرضا (1358)، ادبیات و تعهد در اسلام، قم: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
خرمشاهی، بهاءالدین (1381)، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران: ناهید.
خلف الله، محمد احمد (1984)، مفاهیم قرآنیة، کویت: عالم المعرفة.
خولی، امین (1961)، مناهج تجدید فی النحو و البلاغة و التفسیر و الادب (مجموعه مقالات)، بی‌جا: دارالمعرفة
خولی، امین (1987)، من هدی القرآن ... فی رمضان، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتب.
خولی، امین (2000)، عن القرآن الکریم، اشراف عام: دالیا محمد ابراهیم، قاهره: نهضة مصر للطباعة و النشر و التوزیع.
خولی، محمدعلی (1982)، معجم علم اللغة النظری، بیروت: مکتبة لبنان.
دینوری، ابن قتیبه عبدالله‌بن مسلم (1384)، تأویل مشکل القرآن، ترجمه محمدحسن بحری بینا باج، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
دینوری، ابن قتیبه عبدالله‌بن مسلم (بی‌تا)، غریب القرآن، بی‌جا: بینا.
ذهبی، محمدحسین (بی‌تا)، التفسیر و المفسرون، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد (1412ق)، مفردات الفاظ القرآن، محقق/ مصحح: صفوان عدنان داوودی، بیروت- دمشق: دارالقلم- دار الشامیة.
رشید رضا، محمد (1990)، المنار، تفسیر القرآن الکریم (تفسیر المنار)، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
رومی، فهدبن عبدالرحمن‌بن سلیمان (1407ق)، اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر، عربستان سعودی: بینا.
رئوف، سید حمیدرضا؛ قادری، زهره (1397)، «تطور معنایی واژه نفس و رویکرد علامه به آن در قرآن»، فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، سال دوم، شماره دوم، صص63-84.
زجاج، ابراهیم‌بن‌سری (1408ق)، معانی القرآن و اعرابه، تحقیق: عبدالجلیل عبده شلبی، بیروت: عالم الکتاب.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1373)، نقد ادبی، جستجو در اصول و روشها و مباحث نقادی با بررسی در تاریخ نقد و نقادان، تهران: انتشارات امیرکبیر.
صدری، محمدجعفر (1394)، معجم الفاظ القرآن الکریم (دراسات حول معانی الکلمات القرآنیة)، طهران: مکتبة السهروردی للداراسات و النشر.
طاهری‌کنی، علی (1377)، تفسیر ادبی قرآن، به کوشش: مهدی اسلامی یزدی، بی‌جا: رواق اندیشه.
طوسی، محمدبن حسن (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
طیب‌حسینی، سید محمود (1395)، «پژوهشی در معنای شیطان در قرآن کریم بر اساس فرهنگ عرب عصر نزول»، معرفت، شماره 222، صص57-70.
غرناطی، ابوحیان محمدبن یوسف (1420ق)، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت: دار الفکر.
فاخوری، حنّا (1388)، تاریخ ادبیات زبان عربی از عصر جاهلی تا قرن معاصر، ترجمه عبدالمحمد آیتی، بی‌جا: انتشارات توس.
میرحاجی، حمیدرضا؛ قنبری، سمیرا (1437ق)، «التطور الدلالی فی المفردات القرآنیة؛ دراسة تطبیقیة فی الخشوع و الرسول و التسبیح انموذجیا»، آفاق الحضارة الاسلامیة، آکادمیة العلوم الانسانیة و الدراسات الثقافیة، السنة 18، العدد 2، صص89-114.
وصفی، محمدرضا (1387)، گفت‌وگو با نصر حامد ابوزید، عابد الجابری، محمد ارکون و حسن حنفی، تهران: نگاه معاصر.
