لطفاً نفس نکشید!

لطفاً نفس نکشید!

وارونگی دما چیست و چه تأثیری بر آلودگی هوا دارد؟

فریده فرهادی

در حالت طبیعی، هر چه از سطح زمین به ارتفاعات برویم، فشار هوا و چگالی کاهش می‌یابد. در نتیجه هوای مجاور زمین گرم‌تر و هوای لایه‌های بالاتر سردتر است.

اما وارونگی هوا یا وارونگی دما زمانی رخ می‌دهد که برخلاف حالت طبیعی، هر چه از سطح زمین بالاتر رویم، به جای کاهش دما و سردتر شدن هوا، دمای هوا بیش‌تر شود. به عبارت دیگر لایه‌ای از هوای گرم بالای هوای سرد مجاورت کره‌ی زمین قرار می‌گیرد. این لایه از هوا همانند سرپوشی به ‌عنوان یک در عمل کرده و هوای سردِ زیر را به دام می‌اندازد. در چنین شرایطی پایداری هوا ایجاد می‌شود و به جای آن‌که با افزایش ارتفاع، کاهش دما داشته باشیم؛ تا چند صد متر از سطح زمین با افزایش ارتفاع، افزایش دما خواهیم داشت.

عواملی مثل هوای آرام و بدون باد، آسمان صاف و بدون ابر، وجود رشته کوه‌ها و جهت آن‌ها نسبت به باد، طولانی بودن شب و... می‌توانند باعث پدیده‌ی وارونگی ‌گردند.

البته وارونگی دما یک پدیده‌ی کاملاً طبیعی است؛ اما امروزه و به خصوص در شهرهای بزرگ و صنعتی این پدیده موجب تراکم و افزایش آلودگی می‌شود. چرا که آلودگی‌های تولید شده از منابع آلاینده مانند خودروها، کارخانه‌ها، لوازم گرمازای منازل و... وارد هوای سرد سنگین مجاور زمین می‌شوند و چون جابه‌جایی هوا وجود ندارد، میزان این آلاینده‌ها در هوای ساکن و راکد مجاور زمین به حداکثر ممکن می‌رسد. دقیقاً همان‌طور که هوای سرد نمی‌تواند فرار کند، آلودگی نیز نمی‌تواند.

آلودگی، پیامدهای اصلی روی محیط ‌زیست و سلامت انسان‌ها برجا می‌گذارد. به عنوان مثال با جلوگیری از فتوسنتز سبب کاهش اکسیژنی که تنفس می‌کنیم، می‌شود و تأثیر عمده‌ای نیز بر روند تکامل گیاه دارد. هم‌چنین شرایط آب و هوایی را تغییر می‌دهد و سبب کاهش دید، افزایش مدت و فراوانی مه‌های غلیظ، کاهش تابش ورودی خورشید، کاهش یا افزایش غیرطبیعی بارندگی و رطوبت نسبی در شهرها شده و نقش مهمی در تشکیل باران‌های اسیدی، یخ زدن باران در مناطق سردسیر، گرم شدن کره‌ی زمین و تغییر اوضاع دارد.

آلودگی هوا هم‌چنین یک عامل خطرناک برای شرایط سلامتی انسان است. هوایی که در آن تنفس می‌کنیم همیشه حاوی آلودگی ذرات است. آلودگی ذرات، یک اصطلاح عمومی برای ترکیبی از قطره‌های جامد و مایع معلق در هواست که در اندازه‌ها و شکل‌های مختلف از مؤلفه‌های گوناگون از جمله اسیدها (مانند اسید سولفوریک)، ترکیبات معدنی (مانند سولفات آمونیوم، نیترات آمونیوم و کلرید سدیم)، مواد شیمیایی آلی، دوده، فلزاتی مثل سرب، ذرات خاک یا گرد و غبار و مواد بیولوژیکی (مانند اسپورهای گرده و قالب) و...  تشکیل می‌شود.

برخی از ذرات مانند گرد و غبار، خاک، دوده یا دود به اندازه‌ی کافی بزرگ هستند و با چشم غیر مسلح دیده می‌شوند؛ اما برخی دیگر آن‌قدر کوچک هستند که تنها با استفاده از میکروسکوپ الکترونی قابل شناسایی هستند.

ذرات با قطر ده میکرومتر یا کوچک‌تر، بزرگ‌ترین مشکلات را ایجاد می‌کنند. از طرفی این ذرات به دلیل کوچک بودن می‌توانند به داخل خانه‌ها و ساختمان‌ها نفوذ کنند. بنابراین، میزان بالای آلودگی ذرات در فضای باز می‌تواند غلظت آلودگی ذرات داخلی را نیز بالا ببرد. مطالعات بهداشتی ارتباط مستقیمی را بین قرار گرفتن در معرض آلودگی ذرات و خطرات سلامتی، از جمله مرگ زودرس را نشان داده است. این ذرات کوچک‌تر به طور کلی از بینی و گلو عبور کرده و وارد ریه‌ها شده و روی ریه‌ها و قلب تأثیر می‌گذارند و باعث ایجاد تأثیرات جدی در سلامتی افراد به خصوص افراد در معرض خطر مانند مبتلایان به بیماری قلبی یا ریوی و دیابت، افراد مسن و کودکان می‌شوند.

ذرات بزرگ‌تر معمولاً وارد ریه‌ها نمی‌شوند، اگر چه هنوز هم می‌توانند چشم‌ها، بینی و گلو را تحریک کنند.

آلودگی ذرات در همه جا مشاهده می‌شود؛ اما در نزدیکی جاده‌های شلوغ، مناطق شهری (خصوصاً در ساعت‌های شلوغی)، مناطق صنعتی و... بیش‌تر است.

در هنگام آلودگی هوا کار زیادی از افراد بر نمی‌آید و این تغییر و تحولات جوی است که بساط این وضعیت را برمی‌چیند؛ اما برای جلوگیری، کنترل و در نهایت کاهش آلودگی هوا می‌توان به راه‌کارهایی مثل کنترل اوزون هوا، تولید انرژی پاک و سوخت قابل بازیافت، حمل و نقل سازگار با محیط‌ زیست و گسترش فضای سبز اشاره کرد.

ماندن در خانه به خصوص کودکان، سالمندان و کسانی که دچار مشکلات قلبی و عروقی هستند، نوشیدن مایعات زیاد و شیر، ورزش کردن، استفاده از گلدان‌های متعدد در خانه برای ایجاد یک سیستم تهویه طبیعی و حفظ اکسیژن مورد نیاز، استفاده از سبزیجات و میوه‌های فراوان، مصرف ماهی، تخم‌مرغ، روغن زیتون و... از جمله اقدامات مفیدی است که می‌توان برای حفظ سلامتی در هوای آلوده انجام داد.