مهریه‌ای از جنس آب

گزارش

مهریه‌ای از جنس آب

گزارشی از موزه‌ی آب شهر یزد

بیژن شهرامی

وقتی می‌شنوم در منطقه‌ی یزد - که آب را مثل طلا ارج می‌نهند - خانه‌ای قدیمی را به موزه‌ی آب تبدیل کرده‌اند، تعجب نمی‌کنم. چرا که پدرم می‌گفت: وقتی سال‌ها قبل گذر یکی از عالمان بزرگ یزد به یکی از استان‌های پر آب افتاد، به میزبانش گفت: اگر این آب فراوان و این خاک پر برکت در اختیار ما بود نیمی از گندم مصرفی کشور را تأمین می‌کردیم. چنان که سعدی فرمود قدر آب را نه از همسایگان رود پرخروش جیحون، بلکه می‌بایست از گرفتاران گرما و خشکی جویا شد:

چه دانند جیحونیان قدر آب

ز واماندگان پُرس در آفتاب

موزه‌ی آب یزد در خانه‌ی تاریخی کلاه‌دوزها - نزدیک به میدان امیر چخماق- ایجاد شده که پنج طبقه است و بیش‌تر آن (حدود ده متر) در دل زمین قرار دارد:

- طبقه‌ی پنجم در عمق زمین ساخته شده و زمانی محل عبور و برخورد دو رشته قنات پر آب رحیم‌آباد و زارچ بوده است. (از این دو کاریز قدیمی هنوز زارچ جریان دارد.)

- طبقه‌ی چهارم، فضایی هشت ضلعی است با حوضی در وسط و هوایی بسیار خنک که در نبود یخچال، محل نگه‌داری آذوقه اهل خانه بوده است. وجود آب در این طبقه شست‌وشوی البسه و ظروف را در فضایی دلنشین و به دور از هرم آفتاب میسر می‌کرده است. دما در این طبقه از چهارده درجه‌ی سانتی‌گراد تجاوز نمی‌کند.

- طبقه‌ی سوم در بردارنده‌ی اتاق‌هایی زیبا و آراسته با راهروهایی متعدد است که در فصل تابستان سکونت‌گاه خنک و دل‌چسب اهل خانه بوده است.

- طبقه‌ی دوم بخش همکف خانه است با حیاطی وسیع، دو حوض مربع شکل و اتاق‌هایی در اطراف حیاط که بیش‌تر در ماه‌های سرد سال مورد استفاده بوده‌اند و نیز مطبخ (آشپزخانه)، اتاق‌های مجلل پنج دری، آیینه‌خانه و محل استراحت خدمت‌کاران.

آب‌انبار این خانه‌ی هفت‌صد متری هم در همین طبقه است که در زمان فعال بودن، آبش از چاه خانه تأمین می‌شده است.

- و بالأخره طبقه‌ی اول که شامل پشت‌بام، چاه خانه و بادگیرهاست.

امروزه در خانه‌ی تاریخی و 150ساله‌ی کلاهدوزها که با گچ‌بری‌های هنرمندانه و در و پنجره‌های تماشایی که یادگار تاجر نیکوکاری به نام حاج سیدعلی‌اکبر کلاهدوز است، وسایلی با ارزش و قدیمی مانند مشک و قمقمه‌های چرمی، ابزارهای اندازه‌گیری حجم آب، وسایل تأمین روشنایی در قنات، انواع کوزه‌های سفالی، ظروف آب‌خوری مسی، بلورین و سفالی (مشربه)، تلمبه، دلو، چرخ چاه، لباس و ابزار چاه‌کن‌ها و... در معرض تماشا گذاشته شده است.

در میان این همه وسایل، آب سردکنی دستی هم به چشم می‌خورد که ظرفی شیشه‌ای و دو جداره است و در روزگار خود ابزاری شگفت و کمیاب به حساب می‌آمده. (در مخزن آب سردکن برف منجمد و در ظرف مجاور آن آب می‌ریخته‌اند تا در اثر تماس غیرمستقیم آب با برف، آب خنک تمیز به دست آید.)

لباس کار مقنیان (کسانی که چاه و قنات حفر می‌کرده‌اند) هم جلب توجه می‌کند که سفید بودنش بی‌دلیل نبوده است. اول این‌که در تاریکی هم‌دیگر را بهتر ببینند و دوم این‌که در ریزش‌های احتمالی چاه برای‌شان نقش پوشش دینی را داشته باشد.

وقف‌نامه‌ها، کاغذ نوشته‌های مربوط خرید و فروش آب و سندهای قدیمی بخش دیگری از جذابیت‌های موزه‌ی آب است مثل قباله‌های قدیمی ازدواج که سهمی از آب فلان قنات به عنوان مهریه‌ی عروس خانم در نظر گرفته شده است.

و نکته‌ی آخر این که موزه‌ی آب یزد در سال 1379 شمسی و در استقبال از همایش جهانی قنات احداث شده و طبق گفته‌ی اهل فن در نوع خود بی‌نظیر است، چرا که در خانه‌ی تاریخی باشکوهی احداث شده که طبقه‌ی زیرینش محل اتصال دو قنات باستانی بوده است.